Ödemeler Dengesi ve Uluslararası Yatırım Pozisyonu

... konulu sunumlar: "Ödemeler Dengesi ve Uluslararası Yatırım Pozisyonu"— Sunum transkripti:

1 Ödemeler Dengesi ve Uluslararası Yatırım Pozisyonu
R. Hakan ÖZYILDIZ Aralık 2013

2 AVUCUNUZU AÇMAYI DENEDİNİZ Mİ?
Asya'da maymun yakalamak için kullanılan bir çeşit tuzak vardır: Bir Hindistan cevizi oyulur ve iple bir ağaca veya yerdeki bir kazığa bağlanır. Hindistan cevizinin altına ince bir yarık açılır ve oradan içine tatlı bir yiyecek konur. Bu yarık sadece maymunun elini açıkken sokacağı büyüklüktedir. Yumruk yaptığında elini dışarı çıkaramaz. Maymun tatlının kokusunu alır, yiyeceği yakalamak için elini içeri sokar, ama yiyecek elindeyken elini dışarı çıkarması olanaksızdır. Sıkıca yumruk yapılmış el, bu yarıktan dışarı çıkmaz. Avcılar geldiğinde maymun çılgına döner, ama kaçamaz. Aslında bu maymunu tutsak eden hiçbir şey yoktur. Onu sadece, kendi bağımlılığının gücü tutsak etmiştir. Yapması gereken tek şey, elini açıp yiyeceği bırakmaktır. Ama zihninde açgözlülüğü o kadar güçlüdür ki bu tuzaktan kurtulan maymun çok nadir görülür. “AÇ DOYAR, AÇ GÖZLÜ DOYMAZ”

3 Türkiye’de GSYH büyümesi ile sermeye akımları arasında çok yakın bir ilişki var. Büyüme dışarıdan gelecek dövize bağlı.

4 Parite nedir? Olay, henüz döviz kurlarının uygulanmadığı yıllarda ABD-Kanada sınırındaki bir şehirde geçmektedir: ABD ve Kanada malum ki para birimi olarak 'dolar' kullanmaktadırlar. Yalnız her iki ülke de kendi paralarının daha değerli olduğunu iddia etmektedirler. Şöyle ki Kanadalılara göre: 1 ABD Doları= 90 Kanada Centi, Amerikalılara göre ise : 1 Kanada Doları= 90 ABD Centi. Bir amerikalı, cebindeki 1 dolarla dolaşmaya çıkar. Bir ara karnı acıkır ve simit alır (amerikan simiti!). Simitin fiyatı 10 centtir. Cebindeki 1 doları verir. Simitçi bozuk para ararken cebinin bir köşesinde 1 Kanada doları bulur, onu verir (90 cente eşit ya!). Derken sınırı yürüyerek geçer ve Kanada da dolaşmaya başlar. Kaleme ihtiyacı olduğunu hatırlar. Girer bir kırtasiyeciye. Kalemin fiyatı da 10 Kanada centidir. Cebindeki 1 Kanada dolarını verir. Kırtasiyeci de para üstü olarak 1 ABD doları verir. Oradan da ayrılıp evine döner. Sonra düşünmeye başlar: - Yahu sabah evden çıkarken cebimde 1 ABD dolarım vardı, şimdi de 1 ABD dolarım var. Pekiyi simitle kalemin parasını kim verdi?

5 Sermaye Hareketlerinin Serbestlik Derecesi ve Kur Rejimi
Kısıtlı Sermaye Hareketleri Serbest Yarı Sabit Kur Müdahaleli Yarı Müdahaleli Esnek Sabitleme Sabit Kur Dalgalı Kur Sermaye Hareketlerinin Serbestlik Derecesi ve Kur Rejimi

6 Kur Rejimleri Para Kurulu Tam Sabit Kur Ortak Kur 1 Sabit Kur Sabit Sabitleme 2 Sür. Çapa 3 Yarı Sabit Kur Esnek Sabitleme Kur Rejimi Paralel Bant Genişleyen 5 4 Müdahaleli Esneklik Esnek Kur 6 Müdahalesiz Esneklik Not: Siyah punto katılığı; altı çizili siyah punto, daha fazla katılığı; italik dizgi, içinde bulunduğu gruba göre esnekliği; altı çizili italik dizgi, esnek fakat içinde bulunduğu gruba göre daha katı bir konumu ifade ediyor. Euro gibi. Türkiye’nin 1980 öncesinde TPKK mevzuatı desteğinde uyguladığı kur rejimi. 2000 yılı başından Şubat 2001’e kadar Türkiye’nin uyguladığı kur rejimi. Türkiye’nin 1980 sonrasından 2000 başına kadar uyguladığı kur rejimi. Şubat krizi yaşanmasaydı Türkiye’nin Temmuz 2001’de geçeceği kur rejimi. Şubat 2001’den sonra Türkiye’nin uyguladığı dalgalı kur rejimi.

7 Tanım Makro ekonomik hesaplar; Milli gelir, Ödemeler Dengesi, Para, Kamu Maliyesi ve Fon Akımları Hesaplarından oluşur Ödemler dengesi, geniş anlamıyla bir ekonomide yerleşik kişilerin (Merkezi Hükümet, parasal otorite, bankalar, gerçek ve tüzel kişiler), diğer ekonomilerde yerleşik kişiler (yurtdışında yerleşikler) ile belli bir dönem içinde yapmış oldukları ekonomik işlemlerin sistematik kayıtlarını elde etmek üzere hazırlanan istatistiki bir rapordur. Ekonomik işlemler; Mal, hizmet ve gelirle ilgili işlemleri, Finansal varlık ve yükümlülüklerle ilgili işlemleri, Bir ekonomide yerleşik kişilerden diğer ekonomide yerleşik kişilere karşılıksız olarak reel ya da finansal kaynakların sağlandığı transferleri kapsar. Tanımda iki temel kavram bulunmaktadır: Ekonomi = bir hükümet tarafından idare edilen coğrafi bölge, Yerleşikler = bir ekonomide bir yıldan fazla süre ile devamlı ve düzenli olarak ikamet eden, o ekonomi içerisinde faaliyette olan kurum ve kişiler

8 İlkeler Ana ilke, her bir işlemin eşit değerlerde iki ayrı kaleme kayıt ile çift kayıt muhasebe sistemine uygun olarak kaydedilmesi. (+) işaretler alacak kaydı iken (-) işaretler borç kaydıdır. Her işlem bir “alacak” bir de “borç” olmak üzere iki kaydı gerektirmektedir. Ödemler dengesi istatistiklerinde; Alacak (+) kayıtlar; Cari işlemlerde, reel kaynak (mal ve hizmet) ihracını Sermaye işlemlerinde, yükümlülük artışını veya varlık azalışını Borç (-) kayıtlar; Cari işlemlerde, reel kaynak (mal ve hizmet) ithalini Sermaye işlemlerinde, yükümlülük azalışını veya varlık artışını gösterir. Örnek: 100 birimlik ihracat işlemi Alacak Borç Cari işlemler Hesabı: İhracat Sermaye ve Finans Hesapları: Diğer yatırımlar/Varlıklar/Bankaların Döviz Varlk

9 Standart sınıflandırma - 1
I – Cari işlemler II – Sermaye Hareketleri III – Rezerv [(-) artışı gösterir] IV – Net hata ve noksan (dengeleme kalemidir. Herhangi bir yere kaydı yapılamayan işlemler burada gösterilir)

10 Standart sınıflama -2 I – CARİ İŞLEMLER HESABI Önemli kalemler:
Mal ve hizmetler Gelirler Cari transferler (karşılıksız transferler) Mallar Hizmetler Çalışanların ücretleri, doğrudan yatırım, portföy yatırımları ve diğer yatırımlardan elde edilen gelir ve ödenen tutarlar. (Kar transferleri, alınan ve ödenen faizler vs) Cari transferler Ekonomiye mal, hizmet ya da para girişi gerçekleştiği halde, bu girişler karşılığında kaynak transferi yapılmayan transferleri içermektedir. Genel Hükümet ( hibe, vb) Diğer sektörler (işçi havaleleri ve diğer transferler)

11 Standart sınıflama -3 II – SERMAYE VE FİNANS HESAPLARI
A – Sermaye hesabı a-Sermaye transferleri (borcun bağışlanması, göçmen transferleri gibi) b-Üretilmeyen, finansal olmayan varlıklar (kara parçası gibi üretilmeyen varlıların alım/satımı ile patent yayımlama hakkı gibi maddi olmayan varlıklar) B-Finans Hesapları 1- Doğrudan yatırımlar, 2- Portföy yatırımları, 3- Finansal türevler, 4- Diğer yatırımlar, 5- Rezerv varlıklar Bunlardan “Rezerv Varlıklar” hariç diğer kalemler, varlık ve yükümlülük ayrımında, “Doğrudan yatırımlar” yatırımın türüne göre, “Portföy yatırımları” sektör ve enstrümanlara göre, “Finansal türevler” sektörlere göre, “Diğer yatırımlar” enstrüman, sektör ve vadeye göre, alt gruplara ayrılırlar. Sektörler: Parasal otorite ( Merkez Bankası, TCMB) Merkezi hükümet ( Kamu kesimi- Hükümet, Mahalli İdare vs) Bankalar (Kamu ve özel bankalar, katılım bankaları ) Diğer sektörler (Kamu ve özel kuruluşlar) Vadeler: -Kısa vade= vadesi 1 yıla kadar olanlar -Uzun vade= vadesi 1 yıldan uzun olanlar

12 CARİ İŞLEMLER DENGESİ VE YURTİÇİ TASARRUFLAR
Milli gelir; Y= C+I+G+(X-M) (1) Y = Milli Gelir C = Toplam Tüketim I = Toplam Yatırım G = Devlet Harcamaları X = İhracat (toplam döviz gelirleri) M = İthalat ( toplam döviz giderleri) (X-M) = cari işlemler dengesi

13 Yatırım tasarruf dengesi
Tüketilmeyen kullanılabilir gelir = tasarruf O zaman kullanılabilir gelir: Y – T = C + S (2) T = Vergiler S = Toplam özel kesim tasarrufları (1) ve (2) beraber yazılırsa; (S - I) + (T- G) = (X – M) Burada (S-I) özel kesimin tasarruf-yatırım dengesini, (T-G) kamu kesiminin finansman dengesini (X-M) cari işlemler dengesini gösterir.

14 HARCANABİLİR GELİR 1

15 HARCANABİLİR GELİR 2

16 Denge!?

17 Dengeyi sabit fiyatlarla izlemek lazım

18 Büyümenin kaynağı genellikle dışarıdan

19 Grafik çok açık: Büyüme CA ile yakından ilişkili

20 Tasarruf < Yatırım ise Cari Açık?

21 İçeride tasarruf olmayınca...

22 Tasarruf açığının büyük kısmı kamudan. Yeteri kadar kemer sıkamıyor.

23 Çin cari fazla veriyor. Amerikan Hazinesinin en iyi müşterilerinden birisi

24 Kimler tasarruf edebilir?
Ekonomide faktör gelirleri. Kar gelirleri – SERMAYE - Özel sektör (Bankalar, şirketler) Faiz geliri elde edenler (Kişiler ve şirketler) Maaş ve ücret geliri olanlar - EMEK Rant geliri elde edenler ( Toprak, gayrimenkul) Bu tasarrufların ne kadarı yurt içinde tutuluyor?

25 Gelir gruplarına göre hanehalkının tasarruf oranları
Gelir gruplarına göre hanehalkının tasarruf oranları. Gelir olsa birikim de olacak.

26 Genç nüfus tasarrufun önündeki engellerden birisi

27 Şirketler de tasarruf sorunu yaşıyor

28 Reel sektör yurtdışından kendi parasını mı borçlanıyor?

29 Türkiye borçlanmaya makum (mu. )
Türkiye borçlanmaya makum (mu?). Kamu borçları azalsada diğer kesimlerin borcu artıyor

30 Oransal olarak gelişmeler

31 Hanehalkının borç artışına dikkat

32 Resim ortada

33 Ödemeler Dengesi Analitik Sunumu

34 Cari açık nasıl finanse ediliyor?

35 EM’lere gelen fonlarda 2009 yılında, dünyada yaşanan krizden etkilendi.

36 Döviz dengesi cari açıktan farklıdır

37 Gereğinden fazla döviz girişine dikkat

38 Kısa vadeli kaynak, orta vadeli kaynak farkı

39 Uluslararası yatırım pozisyonu
Ödemeler dengesi ve uluslararası yatırım pozisyonu raporları ve verileri

40 Döviz akımları Stok değerler
ÖDEMELER DENGESİ Döviz akımları Stok değerler ULUSLARARASI YATIRIM POZİSYONU I-Cari Açık A. Dış Ticaret Dengesi İhracat (+) İthalat (-) B. Hizmetler Dengesi Turizm (+) C. Gelir Dengesi Faiz gelirleri (+) Faiz Ödemeleri (-) D. Cari transferler III-Net Hata ve Noksan Uluslararası Yatırım Pozisyonu (Net) Varlıklar Yurt dışında doğrudan yatırımlar Portföy Yatırımları Hisse senetleri Borç senetleri Diğer yatırımlar Rezerv varlıklar Yükümlülükler Yurt içinde doğrudan yatırımlar Hisse Senedi DİBS + Eurobond Ticari Krediler Krediler TCMB Hükümet Bankalar Reel Sektör+Hanehalkı Mevduatlar Finansman ihtiyacı II-Sermaye ve Finans Hesapları 1. Doğrudan Yatırımlar Yurtdışında (+) Yurtiçinde (-) 2. Portföy Yatırımları Varlıklar Yükümlülükler Hisse Senetleri DİBS + Eurobond 3. Diğer Yatırımlar Bankaların döviz varlıkları Ticari krediler Krediler Genel Hükümet TCMB Bankalar Reel Sektör+Hanehalkı Mevduatlar 4. Rezervler ( - artışı gösterir) Finansman kalemleri

41 Kapsam

42 Sektörel dağılım

43 Yatırım dağılımı

44 Doğrudan yatırım tanımı

45

46 Kimlerin yut dışında döviz varlığı var?

47 Döviz borçları kime ait?

48 Net döviz pozisyonunda hızlı bir değişim var: urtiçinde doğrudan yatırımlar hesaplanırken İMKB’deki veriler esas alınıyor. Değişimin ananedeni bu.

49 Döviz Pozisyon Açığı Nedir, Neden Önemlidir? 1
Bir bankanın veya şirketin varlıklarıyla yükümlülükleri arasında ortaya çıkan para birimi uyuşmazlığına döviz pozisyonu denir. Eğer döviz varlıkları yükümlülüklerden az ise buna açık pozisyon, aynı ise kapalı pozisyon, fazla ise uzun pozisyon denir. Örneğin, US$/TL kurunun 1,5 olduğu durumda bir şirketin toplam yükümlülükleri 2 milyar dolar ve 2 milyar TL, buna karşılık varlıkları 1 milyar dolar ve 3,5 milyar TL ise burada herhangi bir açık yok gibi görünmekle birlikte, dolar varlıkları arasında 1 milyar dolarlık açık pozisyon oluşmuştur. Kurun 2.0’ye çıktığı çıktığı durumda yükümlülüklerin TL karşılığı 6 milyar TL’ye, varlıkların TL karşılığı ise 5,5 milyar TL’ye çıkar ve sonuçta 0,5 milyar TL kur zararı ortaya çıkar. Diğer taraftan eğer kur 1,0 seviyesine düşerse, bu sefer de yükümlülükler 4 milyar TL’ye, varlıklar ise 4,5 milyar TL’ye düşer ve 0,5 milyar TL’lik kambiyo karı ortaya çıkar.

50 Döviz Pozisyon Açığı Nedir, Neden Önemlidir? 2
Özellikle Türkiye gibi hızlı büyüyen ve yurtiçinde tasarruf açığı bulunan ülkelerde, yatırımların finansmanında yurtdışı kredilerin yükselme payı eğilimine girmektedir. Ancak yüksek enflasyon, istikrarsız ekonomik büyüme gibi olumsuz etmenler, yerli para cinsinden borçlanmayı zorlaştırmakta ve bu doğrultuda da yabancı para cinsi borçların hem şirketlerin hem de bankaların yükümlülüklerinde payı artmaktadır. Bankalar tarafına bakıldığında, TL krediler ve özellikle de devlet iç borçlanma senetlerine daha fazla ağırlık verilmektedir. Bireyler tarafında ise, bir taraftan geçmiş dönemlerdeki kronik enflasyona karşı güvence, diğer taraftan da politik belirsizlikler ve istikrarsız büyüme dönemlerindeki kur hareketlerinden reel kazanç beklentisi ile tasarruflar dövize yönelmektedir.

51 Bilanço krizlerinin anatomisi
Yerli paranın değer kaybı Kuru stabilize etme girişimleri Döviz kuru şoku Sermaye akımlarının Yönü değişir Faizler artar Güven kaybı Rollover-şoku Faiz şoku Kamu Bankalar Şirketler ve Hane halkı Bütçeye etkiler

52 Ekonomide sektörlere göre döviz varlık – yükümlülük farkı (milyon $)

53 Merkezi yönetimin dış borcu çok

54 TCMB’nin döviz fazlası var. Ama kime yeter?

55 Bankalara mı?

56 Reel sektöre mi? ( Not: Borsa İstanbul değerlerindeki değişim yükümlülükler/yurtiçindeki doğrudan yatımları etkiler)

57 Sıcak para nedir? “Arbitraj arayan sermaye hareketleri” ne sıcak para diyebiliriz. (Korkut Boratav, Yeni Dünya Düzeni Nereye? İmge Kitapevi) Hisse senetlerine yapılan yatırımlar, Kısa vadeli borç senetlerine (Hazinenin veya özel sektörün bonolarına) yapılan yatırımlar, Bankalara ve diğer özel sektör şirketlerine açılan (ancak ticari kredileri içermeyen) kısa vadeli krediler, Banka mevduatlarındaki değişimler, Banka dışı diğer varlıklardaki değişimler Sıcak para olarak tanımlanabilir.

58 Sıcak paranın yakıcı etkisi!

59 Dar tanımla alsanız dahi oran çok yüksek. Ülke sıcak paraya mahkum.

60 Ekonominin yüzde 25 kadarı sıcak para!

61 Bizim borsadaki, tahvillerdeki yüksek getiriler onların emeklilerine yarıyor

62 GETİRİLER FARKLI, DOLAR KAZANÇLI
(Kaynak: M. Eğilmez) TÜRK (TL) AMERİKALI (DOLAR) Yılbaşı ve yılsonu dolar kuru 1 USD = 1,8 TL Söz konusu tutar 100 TL 55,6 USD Mevduat olarak yatırılan Nominal faiz % 10 Nominal faiz geliri 10 TL Nominal faizden GV stopajı % 15 Net nominal faiz geliri 8,5 TL 4,7 USD Toplam getiri 108,5 TL 60,3 USD İlgili ülkedeki enflasyon % 7 % 2 Reel faiz % 1,4 % 6,4

63 Yüksek getiri parayı çekiyor

64 DIŞARIDAN BORÇ ALMAK KOLAY
DIŞARIDAN BORÇ ALMAK KOLAY. ANAPARASINI VE ÖZELLİKLE FAİZLERİNİ ÖDEMEK ZOR. FAİZ ÖDEMELERİ BU ÜLKEDEN DIŞARIYA KAYNAK TRANSFERİ DEMEKTİR.

65 29 Mart 2012 tarihli gazeteler:
Bu ne mantıktır? İçeride milyarlarca dolarlık tasarruf olduğu biliniyor. Önlem alınmıyor. Dışarıya milyarlarca dolar faiz ödeniyor. 29 Mart 2012 tarihli gazeteler: Haberde geçen yıl liranın dolar karşısında yaklaşık yüzde 20 gerilediğine, altına olan talebin ise yüzde 99 arttığına dikkat çekildi. Haberde, "Türkiye'de yastık altındaki altın miktarını hesaplamak çok zor. İstanbul Altın Rafinerisi'ne göre sistem dışında kalan altının tutarı 270 milyar doları buluyor" ifadelerine yer verildi. Gümrük ve Ticaret Bakanı Hayati Yazıcı, altınların yüzde 10'unun bile piyasaya çıkması durumunda 28 milyar dolarlık kaynak sağlayacağını belirtmişti.

66 Çözüm var mı? Önce niyet, Sonra mücadele.
Kayıtdışılıkla mücadele, Sermaye hareketlerinin aşırı serbestliğinin gözden geçirilmesi. Bunları yapamazsak dışarıya bağımlı yaşamak durumunda kalırız. Son söz: Atatürk’ün “Tam bağımsızlık” hedefini unutmayalım.

67 Politika uygulayıcılarının önünde gidilecek iki ana yol var
Makro ekonomik enstümanları kullanmak: Para ve döviz kuru politikaları ile mali politikalar Denetimi ilgilendiren enstrümanları kullanmak: Finansal sistemin güvenlliğini artırmaya yönelik denetim ve kurallar bütünü MAKRO EKONOMİK ÇÖZÜMLER DENETİMİ İLGİLENDİREN ÇÖZÜMLER evet Kur değerinin altında mı? Doğrudan yurtdışından yüksek oranda borçlanma oluyor mu? evet Kurun değerlenmesine izin ver hayır hayır evet hayır Rezerv birikimi gerekiyor mu? Yurtiçi kredilerde (özellikle döviz cinsi) aşırı artışı var mı? Rezerv biriktir hayır evet Enflasyon kaygıları var mı? Bankacılık düzenlemeleri güçlendir Enflasyon kaygıları var mı? Daha düşük faiz evet evet Yapılan düzenlemeler yeterli oldu mu? Ster,ilize et evet evet Malii sıkılaştırma mümkün mü? Sterilize etmek aşırı maliyetli mi? Mali sıkılaştırmaya git hayır Sermaye girişleri üzerinde kontrol sağla / kontrolü sıkılaştır (ancak faydalarını ve çok yanlı etkilerini göz önünde bulundurarak)

68 Sermaye hareketleri denetlenmeli(mi?)
Denetlenirse: Büyüme + Cari açık + Sermaye girişleri Buradaki büyüme ivmesi iç dinamiklere, tasarrufların artmasına ve yatırımlara dönüşüme bağlı. Gelişme yolundaki ekonomilerde tasarruf eğilimi sınırlı olduğu için tartışma, büyümenin yeteri kadar hızlı olamayacağı konusunda. Faiz ve kur hedeflemesi çok kolay olmasa da beraber uygulanabilir. TCMB’nin büyük uluslararası döviz rezervi biriktirmesine gerek olmaz Denetlenmezse: Sermeye girişleri + Büyüme + Cari açık Büyüme dışarıdan ithal edilen kaynaklara bağlı. Sıcak para olursa, faiz ve kur (yüksek faiz, düşük kur) politikası tartışmalarına yol açıyor. Sıcak ülkeye gelirken iyi, borçlanma ile tüketim ve refah artmış gibi görülüyor. Ancak, borçlar geri ödenmeye başlayınca… PTT soymalar vs.. Ortaya çıkabiliyor. TCMB rezerv biriktirmek zorundadır. Rezerv biriktirmek maliyeti yüksek, pahalı bir iştir. Rezerv birikimi için merkez bankaları ya borçlanacak ve faiz ödeyecek, Ya da piyasadan döviz satın alacak, TL ödeyecek, sonra da piyasaya çıkan fazla parayı geri çekmek için faiz ödemek zorunda kalabilecek.