Türk Dili I Hafta 10 1 TÜRK DİLİ I Okutman Vedat BALKAN Hafta 10.

... konulu sunumlar: "Türk Dili I Hafta 10 1 TÜRK DİLİ I Okutman Vedat BALKAN Hafta 10."— Sunum transkripti:

1 Türk Dili I Hafta 10 1 TÜRK DİLİ I Okutman Vedat BALKAN Hafta 10

2 Türk Dili I Hafta 10 1 Fiiller Ve Fiillerde Çatı 10.1 Fiillerde Kişi Ekleri 10.1 Fiillerde Kişi Ekleri 10.2 Fiillerde Zaman ve Kip Çekimi 10.3. Ek Fiil( İmek Fiili) 10.3. Ek Fiil( İmek Fiili) 10.4 Fiillerde Birleşik Çekim 10.5 Fiillerde Soru 10.5 Fiillerde Soru 10.6 Fiilimsiler 10.7 Fiillerde Çatı 10.7 Fiillerde Çatı

3 Türk Dili I Hafta 10 1 10. Fiiller Eylemleri şekil, zaman ve kişiye bağlı kalarak bildiren kelimelere fiil denir. Fiil kök ve gövdeleri (gel-, alış-) tek başlarına kullanılmazlar. Bu yapıların kullanımı için çekimlenmeleri gerekir. Bu anlamda fiiller konusu, aslında fiillerin çekimleridir. Bir fiil çekiminde üç öğe bulunur: a. Fiil kök veya gövdesi: gel-, kalkın-, gözük-, b. Şekil veya zaman eki: -iyor, -acak, -malı c. Kişi eki: -um, -sınız, -ler Buna göre; gel-iyor-um, kalkın-acak-sınız, gözük-meli-ler birer çekimli fiildirler.

4 Türk Dili I Hafta 10 1 10.1. Fiillerde Kişi Ekleri Çekimli fiillerde, eylemi yapan ve olan kişiyi belirten eklerdir. Üç çeşit kişi eki vardır: 10.1.1. Zamir Kaynaklı Kişi Ekleri Asılları yüz yıllar önce zamir olup şimdi artık ekleşmiş olan eklerdir. Görülen geçmiş zaman, dilek-şart kipi ve emir kipi dışındaki bütün şekil ve zaman eklerine getirilirler. Bunlar: 1. Teklik Kişi: -(y) I4m : gel-ir-im, oku-yor-um, ver-meli-y-im. 2. Teklik Kişi : -sI4n: gel-ir-sin, oku-yor-sun, ver-meli-sin. 3. Teklik Kişi : -  : gel-ir, oku-yor, ver-meli. 1. Çokluk Kişi: -(y)I4z: gel-ir-iz, oku-yor-uz, ver-meli-y-iz. 2. Çokluk Kişi: -sI4nI4z :gel-ir-siniz, oku-yor-sunuz, ver-meli-siniz. 3. Çokluk Kişi: -lAr: gel-ir-ler, oku-yor-lar, ver-meli-ler.

5 Türk Dili I Hafta 10 1 10.1.2. İyelik Kaynaklı Kişi Ekleri Asılları iyelik ekleri olup yalnızca görülün geçmiş zaman ve dilek-şart kipinde kullanılırlar. Bunlar: 1. Teklik Kişi: -m: gel-di-m, oku-sa-m, ver-di-m. 2. Teklik Kişi : -n: gel-di-n, oku-sa-n, ver-di-n. 3. Teklik Kişi : -  : gel-di, oku-sa, ver-di. 1. Çokluk Kişi: -K: gel-di-k, oku-sa-k, ver-di-k. 2. Çokluk Kişi: -nI4z: gel-di-niz, oku-sa-nız, ver-di-niz. 3. Çokluk Kişi: -lAr: gel-di-ler, oku-sa-lar, ver-di-ler.

6 Türk Dili I Hafta 10 1 10.1.3. Emir Kipi Kişi Ekleri Emir kipinde kullanılan kişi ekleri, hem kip hem de kişi işlevindedirler. Daha açıkçası emir kipi çekiminde fiil kök veya gövdesine getirilen tek bir ek vardır. Bu ek, kip ve kişi işlevini bir arada görür. Bunlar: 1. Teklik Kişi: -(y)AyIm: gel-eyim, oku-y-ayım, ver-eyim. 2. Teklik Kişi : -  : gel, oku, ver. 3. Teklik Kişi : -sI4n: gel-sin, oku-sun, ver-sin. 1. Çokluk Kişi: -(y)AlIm: gel-elim, oku-y-alım, ver-elim. 2. Çokluk Kişi: -(y)I4n, -(y)I4nI4z: gel-iniz, oku-y-un, ver-iniz. 3. Çokluk Kişi: - sI4nlAr: gel-sinler, oku-sunlar, ver-sinler

7 Türk Dili I Hafta 10 1 10.2. Fiillerde Zaman Ve Kip Çekimi 10.2.1. Zaman Çekimi Çekim yapan eklere işlevlerinden dolayı zaman ekleri de denir. Eylemin geniş, geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanlarda yapıldığını bildirirler. Fiillerde çekim; basit, birleşik ve katmerli olmak üzere üç çeşittir: 10.2.1.1. Basit Çekim Fiilin yalnızca bir zaman eki alarak girdiği çekimlerdir 10.2.1.1.1. Geniş Zaman : -(A/I4)r Eylemin geniş zamanda yapıldığını bildirir. Geniş zaman kavramından; geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanları içine alan anlam genişliğini anlıyoruz. 10.2.1.1.2. Öğrenilen Geçmiş Zaman: -mI4ş Eylemin geçmiş zamanda olduğunu bununla birlikte konuşanın gözü önünde olmadığını ancak konuşanın eylemi bir başkasından duyup öğrendiğini bildirir. 10.2.1.1.3. Görülen Geçmiş Zaman: -DI4 Eylemin geçmiş zamanda ve konuşanın gözü önünde olduğunu bildirir. 10.2.1.1.4. Şimdiki Zaman: -(I4)yor Eylemin şimdiki zamanda olduğunu bildirir. 10.2.1.1.5. Gelecek Zaman: -(y)AcAK Eylemin gelecek zamanda olacağını bildirir.

8 Türk Dili I Hafta 10 1 10.2.2. Kip Çekimi Eylemin şarta ve gerekliliğe bağlandığını, istenildiğini veya emredildiğini bildiren çekimdir. Kip çekimini yapan eklere, işlevlerinden dolayı şekil ekleri de denir. 10.2.2.1. Basit Çekim : Fiilin yalnızca bir şekil eki alarak girdiği çekimlerdir 10.2.2.1. 1. Dilek-Şart Kipi: -sA Eylemin bir şarta bağlı olduğunu ya da bir dileği bildirir. Eylemin şart mı yoksa istek mi bildirdiği ancak cümle bütünlüğü içinde anlaşılır: “Sınavı kazansam çok şey değişecek.” (şart) “Annem isteğimi bir karşılasa.” (dilek) 10.2.2.1. 2. İstek Kipi: -(y)A Eylemin istek şeklinde olduğunu bildirir. 10.2.2.1. 3. Gereklilik Kipi: -mAlI Eylemin gerekliliğini bildirir. 10.2.2.1. 4. Emir Kipi:Eylemi emir şeklinde bildirir. Emir kipinin çekiminde kullanılan ekler hem kip eki hem de kişi ekidir. Her kişi için ayrı bir ek vardır. Ayrıca, emir kipinin 1. Teklik ve çokluk kişileri istek kipi ile şekil olarak aynıdır.

9 Türk Dili I Hafta 10 1 10.3. Ek Fiil (İmek Fiili) Türkçenin ana yardımcı fiili olan “i-“ fiilinin tek başına belirli ve kesin bir anlamı yoktur. Bu sebeple, diğer fiiller gibi tek başına kullanılmaz. Buna karşılık “i-“ fiilinin, iki temel bir görevi vardır: 10.3.1. İsimlerle Birleşik Fiil Ek fiil, isimlere veya isim yerine kullanılan kelime gruplarına gelerek onlarla birleşik fiil yapar. Bu bir anlamda, isimleri yüklemleştirmektir. Ek fiil, diğer fiillerden farklı olarak yalnızca; geniş zaman, öğrenilen geçmiş zaman, görülen geçmiş zaman ve dilek-şart kipi ile çekime girer: 10.3.1.1. Geniş Zaman (Bildirme Ekleri): Ek fiilin geniş zaman çekiminde kullanılan ekler, hem zaman hem de kişi eki işlevindedirler. Bugün için kalıplaşan bu eklere biz BİLDİRME EKLERİ diyoruz: 10.3.1.2. Görülen Geçmiş Zaman: -DI4 Çekimde ek fiil düşebilir: çalışkan-i-di>çalışkandım, evli-y-i-di-m>evliydim. 10.3.1.3. Öğrenilen Geçmiş Zaman: -mI4ş Çekimde ek fiil düşebilir: çalışkan-i-mişim> çalışkanmışım, evli-y-i-miş-im>evliymişim. 10.3.1.4. Şart Kipi: -sA Çekimde ek fiil düşebilir: çalışkan-i-se-m>çalışkansam, evli-y-i-se- m>evliysem. Ek Fiilin Olumsuz Çekimi Ek fiilin olumsuz çekimi değil edatı ile yapılır:

10 Türk Dili I Hafta 10 1 10.4. Fiillerle Birleşik Çekim Fiillerin basit çekimlerini, yukarıda anlatmıştık. Şimdi ek fiil ile yapılan birleşik çekimleri göreceğiz. Birleşik çekim, basit çekimde kullanılan zaman veya kip eki üzerine ek fiilin görülen geçmiş zaman (hikâye), öğrenilen geçmiş zaman (rivayet) ve şart kipi (şart) çekimlerinin ilavesiyle oluşan bir yapıdır. 10.4. 1. HİKAYE Asıl fiil kipinin gösterdiği eylemin, görülen geçmiş zamanda yapıldığını bildirir. Emir kipi dışında bütün bildirme ve dilek kiplerinin hikâye çekimi vardır: “Yap-ıyor-i-di-m>yapıyordum, gel-iyor-i-di-m>geliyordum” Hikâye çekimlerini aşağıda bir tablo hâlinde sunacağız.

11 Türk Dili I Hafta 10 1 10.4.2. RİVAYET Asıl fiil kipinin gösterdiği eylemin, öğrenilen geçmiş zamanda yapıldığını bildirir. Emir kipi ve görülen geçmiş zaman dışında bütün bildirme ve dilek kiplerinin rivayet çekimi vardır: “Yap-ıyor-i-miş-im>yapıyormuşum, gel-iyor-i-miş-im>geliyormuşum” Rivayet çekimlerini aşağıda bir tablo hâlinde sunacağız. 10.4.3. ŞART Asıl fiil kipinin gösterdiği eylemin, şart kipinde yapıldığını bildirir. Dilek- şart, istek ve emir kipi dışında bütün bildirme ve dilek kiplerinin şart çekimi vardır: “Yap-ıyor-i-se-m>yapıyorsam, gel-iyor-i-se-m>geliyorsam” Şart çekimlerini aşağıda bir tablo hâlinde sunacağız.

12 Türk Dili I Hafta 10 1 10.4. Fiillerle Birleşik Çekim 10.4.4. KATMERLİ BİRLEŞİK ÇEKİM Asıl fiil kipine art arda ek fiilin iki şeklinin getirilmesiyle yapılan çekimdir. Buna bir anlamda, birleşik çekimlerin birleşik çekimi demek de mümkündür. Birleşik çekimde ek fiilin bir şekli varken katmerli çekimde iki şekli vardır. Üst üste üç çekim ekinin getirilmesi hem yazıda hem de konuşmada zorluk doğurur, bu sebeple katmerli çekimlerin kullanımı azdır. Katmerli birleşik çekim yalnızca rivayet ve hikâyenin şartı ile yapılır: al- acak-i-di-y-i-se-k>alacak idiysek, sev-meli-y-i-miş-i-se-m> sevmeliymişsem. Kuvvetlendirme ve İhtimal Bildirme 3. Teklik kişi eki (–DI4r)’nin, basit çekimlerde kişi eklerinden sonra getirilmesi ile yapılır. Cümlede yerine göre kuvvetlendirme veya ihtimal bildirir. Bu ek, zaman veya şekil eklerinin bir kısmına, bazı kişi eklerinden sonra getirilebilmektedir. Tam olarak oturmuş bir yapısı yoktur:“yaparım-dır, okuyacak-tır, gelmişiz-dir, görünmelisin-dir

13 Türk Dili I Hafta 10 1 10.5. Fiillerde Soru Fiillerin soru şekli, isimlerde olduğu gibi yine mI4 soru eki ile yapılır. “Bu yıl Üsküp’e gider miyiz?” “Tatilde kaç kitap okumayı düşünüyorsunuz?” “Kültür programlarına katılacak mısın?”

14 Türk Dili I Hafta 10 1 10.6. Fiilimsiler Aslen fiil oldukları halde, aldıkları eklerle isim, sıfat veya zarf olarak kullanılan kelimelerdir. 10.6.1. SIFAT-FİİLLER Fiillerin zamana bağlı olarak sıfatlaşmış şekilleridir. Dilimizde hemen bütün zaman ekleri, sıfat-fiil yapımında kullanılır. Sıfat- fiiller, sıfat olabildikleri gibi geçici veya kalıcı isim olarak da kullanılabilirler. Sıfat-fiiller aslen fiildirler. Ancak kelime türü olarak görevli kelime olduklarından, görevleri gereği bu isimle anılırlar.

15 Türk Dili I Hafta 10 1 Sıfat-fiil Ekleri: a. -(y)An: (Geniş zaman) uç-an kuş, git-en araba, düşün-en adam. b. -(A/I)r: (Geniş zaman) ak-ar çeşme, dön-er salon, geç-er akçe. c. -mI4ş: (Geçmiş zaman) yan-mış odun, piş-miş aş, geç-miş yıl. ç. -DI4K: (Geçmiş zaman) bil-dik insan, tanı-dık sima, gör-dük iş. d. -(y)AcaK: (Gelecek zaman) geç-ecek zaman, bak-acak ev. e. -mAz: (Olumsuz geniş zaman) çık-maz sokak, görün-mez kaza. f. -(y)AsI: (Gelecek zaman) yeyil-esi aş, gezil-esi mekan. g. -DI4: (Geçmiş zaman) çıktı, imam bayıldı, külbastı. ğ. -mAlI: (Gereklilik ) gör-meli yer, iç-meli su.

16 Türk Dili I Hafta 10 1 10.6.2. Zarf-fiiller Fiillerin zamana ve kişiye bağlı olmayan zarflaşmış şekilleridir. Zarf-fiiller de aslen fiildirler, ancak görevleri gereği bu ismi alırlar. Zarf-fiiller, bir anlamda fiillerin sıfatı durumundadırlar. Zarf-fiil Ekleri Zarf-fiil ekleri, asıl ve birleşik olmak üzere iki çeşittir: a. –I4: al-ı ver-, yap-ı ver-, gör-ü ver-. b. –(y)A: bak-a kal-, düş-e yaz-, bekle-y-e dur-, de-y-e. c. –(y)I4p: al-ıp, gör-üp, incele-y-ip, bak-ıp. ç. –(y)ArAK: sat-arak, devir-erek, düşün-erek. d. –(y)I4ncA: ver-ince, duy-unca, uyu-y-unca. e. -(y)AlI: geç-eli, oku-y-alı, in-eli. f. –mAdAn: bit-meden, anla-madan, bak-madan. g. –DI4KçA: git-tikçe, taşı-dıkça, sat-tıkça. ğ. –DI4GI4ndA: bırak-tığında, ulaş-tığında, ört-tüğünde. h. –ken: gelir-i-ken, bakıyor-i-ken, götürecek-i-ken. Bu zarf-fiil ekimiz, ek fiil ile kullanılır.

17 Türk Dili I Hafta 10 1 10.6.3. İsim-fiiller Fiillerin zamana ve kişiye bağlı olmayan isimleşmiş şekilleridir. Yine isim-fiiller de aslen fiil olmalarına karşılık görevleri gereği bu ismi alırlar ve bir isim gibi kullanılırlar. İsim-fiiller çoğu kez fiillerin geçici isimlerini yaparlar. Bununla birlikte kalıcı isim örnekleri de vardır. İsim-fiil Ekleri: a. –mAK: git-mek, konuş-mak, aldır-mak, ek-mek, çak-mak. b. –mA: sevindir-me, cedelleş-me, akıllan-ma, dondur-ma, sar- ma. c. -(y)I4ş: geç-iş, alkışla-y-ış, göster-iş, incele-y-iş, al-ış ver-iş.

18 Türk Dili I Hafta 10 1 10.7. Fiillerde Çatı Fiillerin nesnelerine ve öznelerine gösterdikleri özelliklere göre fiil çatısı denir. 10.7. 1. Nesnelerine Göre Fiiller Fiiller nesne alıp almamalarına göre ikiye ayrılırlar. Ancak ettirgenlik ve oldurganlık eklerini alan fiillerle bu sayı dörde çıkar. 10.7. 1.1. Geçişli Fiiller Nesne alan fiillerdir. Bu fiillere yapma bildiren fiiller de denir. Yapma bildiren fiillerde, eylemden öznenin dışında diğer varlıklar etkilenir: al-, ver-, oku-, sev-, götür- vb. 10.7. 1.2. Geçişsiz Fiiller Nesne almayan fiillerdir. Bu fiillere olma bildiren fiiller de denir. Olma bildiren fiillerde, eylemden özne etkilenir: uyu-, yat-, gül-, ağla- vb. 10.7. 1.3. Ettirgen Fiiller Geçişli fiiller, ettirgenlik eklerini alarak asıl eylemin başkasına yaptırıldığını gösteren fiiller yapar: sevdir-, aldırt-, götürt-, geçir-, güttür- 10.7. 1.4. Oldurgan Fiiller Geçişsiz fiiller, ettirgenlik eklerini alarak geçişli fiiller yapar: uzat-, diret-

19 Türk Dili I Hafta 10 1 10.7. 2. Öznelerine Göre Fiiller: Fiiller öznelerine göre dört çeşittirler. 10.7. 2. 1. Etken Fiiller Özne alan ve öznesi açıkça belli olan fiillerdir: otur-, kalk-, geç-, vb. 10.7. 2.2. Edilgen Fiiller Öznesi açıkça belli olmayan veya nesnesi özne gibi görünen fiillerdir. Edilgenlik, fiil kök veya gövdelerine fiilden fiil yapım eki olan “-l- ve –n-“ eklenerek yapılır: sevil-, atıl-, yarıl-, geç-il, dövül-, katıl-, okun- vb. Edilgenlik ekleri geçişli fiillere getirildiğinde, fiillerin geçişlilikleri sona erer. Geçişsiz fiillerde ise geçişsizlik bir kat daha artar, biz bu fiillere MEÇHUL FİİLLER diyoruz: gidil-, yatıl-, bakıl-, göçül-, gülün- vb. 10.7. 2.3. Dönüşlü Fiiller Eylemden yalnızca öznenin etkilendiği, bir anlamda öznenin yaptığı eylemin yine özneye döndüğü fiillerdir. Fiil kök veya gövdelerine fiilden fiil yapım eki olan “-n-, -l- ve –ş-” eklenerek yapılır: sevin-, gezin-. 10.7. 2.4. İşteş Fiiller Eylemin birden çok özne tarafından birlikte veya karşılıklı yapıldığını bildiren fiillerdir. Fiil kök veya gövdelerine fiilden fiil yapım eki olan “–ş-” eklenerek yapılır: kapış-, sataş-, atış-, yatış-, oluş-, kaçış-, görüş- vb

20 Türk Dili I Hafta 10 1 Bölüm (Hafta) Özeti Eylemleri şekil, zaman ve kişiye bağlı kalarak bildiren kelimelere fiil denir. Emir kipinde kullanılan kişi ekleri, hem kip hem de kişi işlevindedirler. Basit çekim, fiilin yalnızca bir zaman eki alarak girdiği çekimlerdir Fiillerin nesnelerine ve öznelerine gösterdikleri özelliklere fiil çatısı denir.

21 Türk Dili I Hafta 10 1 Değerlendirme 1) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde adeylem (isim-fiil) vardır? A) Bu gezi.unutulmaz bir gezi oldu. B) Geçmiş günleri andıkça umutlanırım. C) Geçerken şöyle bir uğrayayım dedim. D) Bu kitabı mutlaka okumanı isterim. E) Alarm çaldığında odamızda uyuyorduk.

22 Türk Dili I Hafta 10 1 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sıfat-fiil vardır? A) Bir demet çiçek alıp hastaneye gitti. B) Şu büyük eve taşınmak için uğraşıyorum. C) Köyün eski muhtarıyla görüşmek istiyordu. D) Arkadaşına böyle davranman doğru değil. E) Konuşan öğrencileri ikinci kez uyardı..

23 Türk Dili I Hafta 10 1 3. “Gülen insanları tanıdıkça, ağlayan insanların ağlama nedenlerini düşünmeden yapamıyorum.” -Yukarıdaki cümlede kaç fiilimsi vardır? A) 1B) 2C) 3D) 4E) 5

24 Türk Dili I Hafta 10 1 4. Aşağıdakilerden hangisinde fiilimsi yoktur? A) Denize düşen yılana sarılır. B) Korkunun ecele faydası yoktur. C) Parayı veren düdüğü çalar. D) Bal bal demekle ağız tatlı olmaz. E) İstediğini söyleyen, istemediğini işitir.

25 Türk Dili I Hafta 10 1 5. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi geçişsiz bir fiil iken geçişli hale getirilmiştir? A)Bu sözün onun kafasını karıştırdı. B)Tatilde hep birlikte olmayı umuyorum. C)Bu yıl çok soğuk geçecek. D)Anneler birer çiçek değil mi? E)Yarın için araştırmaları yapın

26 Türk Dili I Hafta 10 1 Kaynaklar GÜLSEVİN, Gürer vd., Türk Dili I-II, Afyon Eğitim, Sağlık ve Bilimsel Araştırmalar Vakfı Yayını, Afyonkarahisar, 2008. Türk Dil Kurumu, İmla Kılavuzu, Ankara,2000. Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, Ankara, 2000 Türk Dil Kurumu, Yabancı Kelimelere Karşılıklar, Ankara, 1998.