4. Sınıf fen ve teknoloji dersi Canlıların dünyasını gezelim

ÇEVREMİZDEKİ VARLIKLAR Çevremizdeki varlıkları canlı ve cansız olmak üzere iki grupta inceleyebiliriz. İnsan, bitki ve hayvan canlı varlıklardır. Toprak, su gibi varlıklar cansız varlıklardır. Canlı ve cansız varlıklar bir arada bulunurlar ve doğayı oluştururlar.

CANLI DEYİNCE NE ANLIYORUZ? Hareket edebilen, üreyebilen, beslenen, büyüyüp gelişen, solunum yapabilen, boşaltım yapabilen, dışarıdan gelen uyartıları alabilen, uyartılara tepki verebilen her varlık canlıdır. Cansız varlıklar ise bu özelliklerden hiçbirine sahip değildir.

BİTKİ VE HAYVANLARIN ÖZELLİKLERİ Bitki ve hayvanlar doğada sürekli iç içedir. Bitki ve hayvanların ortak özellikleri vardır. Bunlar;

1-Beslenme: Bütün canlılar büyümek ve gelişmek için beslenirler 1-Beslenme: Bütün canlılar büyümek ve gelişmek için beslenirler. İşlerini yapmak için gerekli olan enerjiyi beslenerek elde ederler. Bitki ve hayvanların beslenme şekilleri birbirinden farklıdır. Bitkiler kendi besinlerini kendileri üretirler. Hayvanlar ise bitkilerle veya başka hayvanlarla beslenirler.

2-Solunum: Besinlerden enerji elde etme işlemine solunum denir 2-Solunum: Besinlerden enerji elde etme işlemine solunum denir. Her canlı farklı şekillerde solunum yapar. Bitkiler yaprakları ile solunum yaparlar. Hayvanlarda solunum akciğer, solungaç(balıklar), trake(böcekler) ve deri(solucan) yoluyla olur.

3-Hareket: Canlılar besin bulma, barınma, korunma gibi çeşitli nedenlerle hareket ederler. Bitkilerin hareketleri hayvanlara göre daha sınırlıdır. Bitkiler; kökleriyle suya, yapraklarıyla ışığa yönelerek, büyüyerek ve çiçekleri açılıp kapanarak hareket ederler. Hayvanların ayak, kanat, yüzgeç gibi hareket organları vardır. Hayvanlar yürüyerek, koşarak, yüzerek, uçarak, sürünerek hareket ederler.

4-Boşaltım: Canlıların enerji üretmek için aldıkları besinleri kullandıktan sonra ortaya çıkan zararlı maddeleri dışarı atmalarına boşaltım denir. Hayvanlarda boşaltım, böbrekler ve deri yoluyla olur. Bitkilerin boşaltımı yapraklar yardımıyla olur. Sonbaharda ağaçların yapraklarını dökmesi boşaltımdır.

5-Büyüme ve Gelişme: Tüm canlıların büyüme ve gelişme özelliği vardır 5-Büyüme ve Gelişme: Tüm canlıların büyüme ve gelişme özelliği vardır. Her canlı yaşamının başında küçüktür, zamanla büyüyüp gelişir. Bitkilerin gelişmesi sınırsızdır. Yani tüm yaşamları boyunca büyüyüp gelişirler. Bir bitkinin dalı veya yaprağı koparsa bir süre sonra yenisi çıkar. Hayvanların gelişimi belirli bir noktadan sonra durur.

6-Uyartı Alabilme ve Uyartılara Tepki Verebilme: Canlılar çevrelerinden çeşitli uyartılar alırlar ve bunlara tepki verirler. Örneğin; bitkiler yapraklarını güneş ışığına çevirirler. Bir fare kedi gördüğünde kaçar.

7-Üreme: Her canlı türünün devamı için çoğalır 7-Üreme: Her canlı türünün devamı için çoğalır. Çoğalmaları sonucunda kendilerine benzeyen başka canlılar meydana getirirler. Hayvanlar doğurarak veya yumurta ile çoğalırlar. Bitkiler tohumla çoğalırlar.

GÖZLE GÖRÜLMEYECEK KADAR KÜÇÜK CANLILARI TANIYALIM Çevremizde bitki ve hayvanların dışında, gözle görülemeyecek kadar küçük canlılar da vardır. Bu canlıları mikroskop adı verilen bir araç yardımıyla görebiliriz. Bu yüzden bu tür canlılara mikroskobik canlılar denir.

Mikroskobik canlılar pek çok ortamda yaşayabilir Mikroskobik canlılar pek çok ortamda yaşayabilir. Örneğin; havada, suda, toprakta, kayaların arasında vb. Bu canlıların faydalı ve zararlı olanları vardır. Mikroskobik canlıların faydalı olanları; Hamurun mayalanmasını sağlar. Sütten yoğurt ve peynirin oluşmasını sağlar. Çeşitli meyve sularını sirkeye dönüştürür. Topraktaki canlı atıklarını ve artıklarını yok ederler.

Mikroskobik canlıların zararlıları ise; Besinlerin küflenmesine neden olurlar. Meyve ve sebzeleri çürütürler. Bazı hastalıkların ortaya çıkmasına (tifo, verem, sıtma vb.), bazılarını ise yayılmasına (grip, kuduz, kızamık vb.) neden olurlar.

UYUYAN CANLILARI UYANDIRALIM Bazı canlılar, uygun koşullar oluşmadan canlılık özelliği sergileyemezler. Ancak uygun ortamın hazır olmasıyla birlikte tekrar canlılık özellikleri göstermeye başlarlar. Bitki tohumları ve hayvan yumurtaları uyuyan canlılara örnektir. Örneğin; tavuk yumurtası uyuyan bir canlıdır

. Tavuk kuluçkaya yattığında uygun ortam hazırlanmış olur ve belli bir süre sonra yumurtadan civciv çıkar. Aynı şekilde bitki tohumları da toprağa atıldıktan bir süre sonra canlılık özelliği göstererek, çimlenmeye başlar.

YAŞAM ALANLARI Canlıların yaşamlarını sürdürdüğü ortamlara yaşam alanı denir. Canlıların yaşam alanları, su miktarına, hava miktarına ve sıcaklığa göre değişiklik gösterebilir. Yaşam alanlarına göre canlıları şu şekilde inceleyebiliriz:

BİTKİLER: Bitkilerin yaşam alanları değişiklik gösterir. Örneğin; ağaçlar, meyve ve sebzeler, otlar vb. toprakta yaşar. Nilüfer, su yosunu gibi bitkiler suda yaşar.

HAYVANLAR: Hayvanların da çeşitli yaşam alanları vardır. Tavşan, köstebek, aslan, salyangoz vb. gibi pek çok hayvan karada yaşar. Balıklar, yunus, denizatı, ıstakoz gibi hayvanlar su yaşam alanında yaşarlar. Su kaplumbağası, kurbağa, su yılanı, penguen gibi hayvanlar hem karada hem de suda yaşarlar.