COĞRAFYA

Hoş Geldiniz FEYAZ BİLGİ COĞRAFYA ÖĞRETMENİ SULTANBEYLİ KIZ ANADOLU İMAM-HATİP LİSESİ

İklim Elemanları İklim özelliklerini oluşturan sıcaklık, basınç, rüzgar, nem ve yağış gibi faktörlere iklim elemanları denir. Sıcaklık diğer iklim elemanlarını da etkilediği için en önemli iklim elemanıdır.

Isı ve Sıcaklık Sıcaklık: Isı enerjisi etkisiyle hareket eden atomların titreşimlerinin yaydığı elektromanyetik dalgalardır. Duyu organları tarafından da hissedilebilen sıcaklık termometre ile ölçülür. Isı: Her cismin içinde bulunan ve bulunduğu ölçüde atomlarının hareketini sağlayan potansiyel bir enerjidir. Duyu organları ile bilinemez. Kalorimetre ile ölçülür.

Yerin ısı kaynakları Yerin ısı kaynakları; Güneş, diğer yıldızlardan gelen enerjiler ve yerin iç ısısıdır. Bunlar içinde en önemlisi Güneş’tir.Çünkü yerin sahip olduğu ısının %97 kadarı Güneş enerjisidir.

Güneşten Yer’in Isınması Güneşten dünyamıza gelen enerji miktarı atmosferin dış yüzeyinde bir santimetrekareye bir dakikada iki kaloridir.Buna “solar costant” (güneş sabitesi) denir. Fakat bu enerjinin tamamı yer yüzüne ulaşmaz. Gelen bu enerji %100 kabul edilirse Güneş ışınları yere ulaşana kadar şu şekilde değişime uğrar:

Güneşten Yer’in ısınması Güneşten %25’i atmosferin dış yüzeyinden yansır. (Refleksiyon)

Güneşten Yer’in ısınması %15’i atmosferdeki gazlar tarafından emilir. (Absorbsiyon)

Güneşten Yer’in ısınması %25’i atmosfere girdiğinde kırılarak dağılır.(Difüzyon) Difüzyon olayı güneşi direk görmeyen yerlerin de aydınlanmasını ve gökyüzünün mavi görünmesini sağlar.

Güneşten Yer’in ısınması Difüzyonla dağılan ışınların %16’lık kısmı yere ulaşırken %9’u uzaya yansır.

Güneşten Yer’in ısınması %8’i yere çarparak yansır. (Yerin albedo’su) %27’si yer tarafından emilir. Emilen bu enerji yer radyasyonu (ışıma) şeklinde yayılırken troposferin ısınmasını sağlar.

Yerin Isı kaybı Yer bir yandan enerji kazanırken bir yandan da enerji kaybettiği için yeryüzünde aşırı bir ısı birikimi olmaz. Yerin ısı kaybı şu yollarla olur: Radyasyon: Işıma Konveksiyon: Isınıp yükselme Kondüksiyon: Değme Soğuma fazla Soğuma Az

Sıcaklık Dağılışına Etki Eden Faktörler Güneş ışınlarının geliş açısı Güneşlenme süresi Güneşe bağlı faktörler Yükselti Nem (Karasallık – denizellik) Kara ve deniz dağılışı Okyanus akıntıları Rüzgar Diğer faktörler

1. Güneş Işınlarının Geliş Açısı Yeryüzünde sıcaklık dağılışına ve değişimine etki eden en önemli faktördür. Çünkü: Güneş ışınlarının atmosferde aldığı yolu ve tutulma miktarını belirler. Güneş ışınları ne kadar dik açı ile gelirse ışınların yere ulaşana kadar atmosferde aldığı yol o kadar kısa ve tutulma da az olur. Bu durumda yere ulaşan enerji ise fazla olur.

1. Güneş Işınlarının Geliş Açısı Yeryüzünde sıcaklık dağılışına ve değişimine etki eden en önemli faktördür. Çünkü: Güneş ışınlarının atmosferde aldığı yolu ve tutulma miktarını belirler. Güneş ışınları ne kadar dik açı ile gelirse ışınların yere ulaşana kadar atmosferde aldığı yol o kadar kısa ve tutulma da az olur. Bu durumda yere ulaşan enerji ise fazla olur. Işınların Atmosfer’e Giriş Açısı (derece) Yere Ulaşan Enerji Miktarı (%) 90 75 50 69 30 56 10 20

1. Güneş Işınlarının Geliş Açısı Işın demetinin etki alanını belirler. Güneş ışınları ne kadar dik bir açı ile gelirse ışınların ısıttığı ve aydınlattığı alan azalır. Buna karşılık birim alana düşen enerji miktarı fazla olur.

1. Güneş Işınlarının Geliş Açısı Yansıma ile ısı kaybı oranını belirler. Güneş ışınları ne kadar dik bir açı ile gelirse yansıma ile ısı kaybı o kadar az olur. Güneş ışınlarının geliş açısı Yansıma Oranı (%) 5 71 12 40 50 2 – 8

Güneş Işınlarının Yeryüzüne Düşme Açısını Etkileyen Faktörler Güneş ışınlarının geliş açısı yere ve zamana göre değişir. Güneş ışınlarının geliş açısına etki eden faktörler şunlardır: Dünya’nın şekli (Enlemin etkisi) Dünya’nın günlük hareketi (Günün saatinin etkisi) Dünya’nın eksen eğikliği ve yıllık hareketi (Mevsim etkisi) Bakı ve eğim (Yer şekillerinin etkisi)

Dünya’nın Şekli: (Enlemin etkisi) Güneş ışınlarının geliş açısı Ekvator’dan kutuplara doğru küçülür. Ekvatordan kutuplara doğru sıcaklığın azalması, iklim ve bitki örtüsünün değişmesi. Aynı enlemdeki yerlerde sıcaklığın aynı olması. Ekvator’a yakın yerlerin daha sıcak olması. Kutup yönünden gelen rüzgârlar ve okyanus akıntılarının sıcaklığı düşürmesi. Ekvator yönünden gelen rüzgârlar ve okyanus akıntılarının sıcaklığı artırması.

Enlem – Sıcaklık İlişkisine Ters Durumlar Enlem – sıcaklık ilişkisine uymayan durumlar özel konumun etkisini gösterir. Mesela: Kışın Samsun’un Ankara’dan sıcak olması İzmir’in Van’dan sıcak olması Ekvator’da kalıcı karların bulunması Norveç kıyılarının Kanada kıyılarından sıcak olması Batı Avrupa kıyılarında Orta Avrupa’ya göre daha ılıman iklim görülmesi

Dünya’nın Günlük Hareketi’nin Etkisi Günlük hareket sırasında bir yere güneş ışınlarının geliş açısı gün içinde değişir. Güneş ışınları Sabah ve akşam eğik gelirken öğle vaktinde daha dik açı ile gelir. Günün en sıcak vakti, saat 12.00 olması beklenir. Sabah ve akşam sıcaklığın eşit olması beklenir.

Dünya’nın eksen eğikliği ve yıllık hareketi Dünya’nın eksen eğikliği nedeniyle güneş çevresindeki hareketi sırasında yatay bir düzleme güneş ışınlarının öğle vakti geliş açısı yıl boyunca değişir. Yıllık sıcaklık farkları oluşur. Türkiye’ye 21 Haziran’da en dik, 21 Aralık’ta en eğik açı ile gelir. 21 mart – 23 eylüldeki geliş açısı aynıdır. 21 Haziran 21 Aralık

Bakı ve Eğim Yer şekillerinin güneşe dönük olma durumuna bakı denir. Güneşe dönük yamaçlarda diğer yamaçlara göre; Güneş ışınların daha dik gelir. Güneşlenme süresi uzundur. Hava sıcaklığı daha fazladır. Kalıcı karlar daha yüksektedir. Orman üst sınırı yüksektir. Kar erimeleri erken başlar. Bitkilerde olgunlaşma süresi daha kısadır. Nüfus fazladır.

Bakı’nın Etkisi Dağların KYK’de kuzey, GYK’de güneye yamaçları daha fazla ısınır. Dönenceler dışındaki dağların KYK’de güney, GYK’de kuzey yamaçları daima daha fazla ısınır. Dönenceler arasındaki dağların ise bazen kuzey bazen de güney yamaçları daha fazla ısınır. Bakı faktörünün yamaçların farklı ısınmasındaki etkisi dönenceler arasında en az orta kuşakta en fazladır.

Bakı ve Eğim Eğim, güneş ışınlarının yere düşme açısını değiştirir. Dönenceler dışındaki yatay düzlemler ışınları dik alamazken eğimli yüzeyler dik alabilir. Güneş ışınlarının dik düşmesi yansıma ile ısı kaybını azaltır. Isı kazancını artırır.

2. Güneşlenme Süresi Güneşlenme süresi; güneşin belli bir zaman diliminde toplam görülme süresidir. Yerin güneş enerjisi ile ısınması ve sıcaklığının artması, ısı birikimine bağlıdır. Bu nedenle güneşlenme süresi uzadıkça ısı birikimi arttığı için sıcaklık da artar. Güneşlenme süresine etki eden faktörler: Enlem etkisi: Ekvatordan kutuplara doğru artar. Bulutluluk etkisi : Bulutluluk arttıkça güneşlenme azalır. Mevsim etkisi : Yazın gündüz ve dolayısıyla da güneşlenme fazladır. Bakı etkisi : Güneşe bakan yamaçlarda güneşlenme süresi fazladır.

Güneşlenme Süresinin Etkileri Dönenceler dışında en sıcak ay KYK’de haziran yerine temmuz, GYK’de aralık yerine ocaktır. Dönenceler dışında en soğuk ay KYK’de aralık yerine ocak GYK’de haziran yerine temmuzdur. Sonbahar başında sıcaklık ilkbahar başındakinden yüksektir. Dünya’nın en sıcak yeri kutup çevreleri olması beklenir. Fakat Güneş ışınları eğik geldiği için ısı birikimi azdır. Günün en sıcak vakti saat 12°° yerine 13°°-14°° civarıdır. Akşam sıcaklık sabahtan fazladır. Ülkemizde güneşlenme süresi en fazla olduğu bölgemiz Güneydoğu Anadolu bölgemizdir. Ülkemizde güneşlenme süresinin en az olduğu yer Karadeniz bölgemiz ve özellikle de Doğu Karadeniz bölümüdür.

Dünya’nın Güneşe Uzaklığı Güneş ışınları Dünya’ya gelirken uzay boşluğunda önemli bir tutulmaya ve kayba uğramadığı için, Dünya’nın Güneş’e uzaklığının sıcaklık üzerinde etkisi çok azdır. Dünya’nın güneşe en yakın olduğu Ocak ayında: 12,6°C Dünya’nın güneşe en uzak olduğu Temmuz ayında: 16,4°C olması KYK’de ocak en soğuk, temmuz en sıcak aydır.

3. Yükselti Troposfer daha çok yer radyasyonu (ışıma) ile ısındığı için Troposfer içinde yükselti artıkça her 200 metrede sıcaklık 1°C azalır. Yükselti artıkça doğal bitki örtüsü, geniş yapraklı ağaçlar, geniş ve iğne yapraklı ağaçlar, iğne yapraklı ağaçlar ve dağ çayırları şeklinde değişir. Belli bir yükseltiden sonra sıcaklık yetersiz olduğundan ise hiçbir bitki yetişmez.

3. Yükselti b. Yüksekti arttıkça Atmosfer yoğunluğu ve nemi azaldığı için güneş ışınların yere ulaşması ve yerden ışıması kolaylaşır. Bu nedenle yüksek yerlerde günlük ve yıllık sıcaklık farkları daha yüksektir. Dağ vadi meltemlerinin oluşumu yüksek yerler ile alçak yerlerin ısınma farklarıyla ilgilidir.

İndirgenmiş sıcaklık Ölçülen sıcaklık değerleri üzerinde yükseltinin etkisinin kaldırılması ve deniz seviyesinde kabul edilmesi ile hesaplanan sıcaklıktır. Enlemin sıcaklık üzerindeki etkisini belirgin hale getirmek için yapılır. Gerçek sıcaklık ile indirgenmiş sıcaklık arası fark yükselti arttıkça artar.

Sıcaklık Terselmesi Bazen troposfer içinde yükseldikçe sıcaklık azalmaz hatta artar ve belli bir yükseltiden sonra normal azalma seyri tekrar gözlenir. Bu olaya sıcaklık terselmesi (inversiyon) denir. Mesela, Ankara’da 8.2.1961 saat 00°° da yeryüzünde (892m.) sıcaklık – 4°C iken yerden yaklaşık 700m daha yüksekte (1600m.) +2°C olarak ölçülmüştür. Sıcaklık terselmeleri çevresine göre çukur alanlara özellikle kış mevsiminde soğuk ve ağır bir hava kütlesinin yerleşmesiyle oluşur. Serin ve soğuk mevsimlerde terselme olayı daha sık görülür. Bu olay büyük şehirlerde hava kirliliğini artıran bir faktördür. Sıcaklık terselmesi sırasında sıcaklık genellikle 0°C altına düşer ve don olayı görülür. Hava içindeki su buharı da yoğunlaştığından sis oluşur. Sis içine karışan zehirli atıklar nedeniyle hava kirliliğini artırır. Sanayi şehirlerinde asit yağmurlarına sebep olabilir.

4. Nem (Karasallık – Denizellik) Nem, Atmosferin saydamlığını azaltır. Gündüz ışınların yere ulaşmasına engel olduğundan sıcaklığın artışını yavaşlatır aşırı ısınmayı önler. Gece ise yer radyasyonunu azalttığından ısı kaybını önler aşırı soğumaya engel olur. Nemin fazla olduğu yerler geç ısınır, geç soğur, az ısınır ve az soğur. Güneşten gelen enerjinin tutulmasını sağlar.

4. Nem (Karasallık – Denizellik) Karasal (nem az) yerler ile denizel (nemli) yerlerin ısınma özellikleri farklıdır. Karasal yerler çabuk ısınır ve soğur. Ocak ayında Dünya’nın en soğuk yeri Kuzey Kutup Bölgesi yerine Sibirya’dır. Dünya’nın en sıcak yeri ekvator yerine dönence çölleridir. Yıllık ve günlük sıcaklık farklarının en az olduğu yer Ekvatordur. Günlük sıcaklık farklarının en fazla olduğu yer Dönence çölleridir. Kışın bulutlu geceler bulutsuz gecelerden sıcaktır. Yüksek yerler çabuk ısınır ve soğur.

5. Kara ve Deniz Dağılışı Aynı miktarda güneş enerjisi almasına rağmen karalar ve denizler aynı derecede ısınmaz. Çünkü: Karalar (toprak) ile denizlerin (tuzlu su) öz ısıları farklıdır. Deniz suyu saydam, Karalarda toprak saydam değildir. Deniz suyu hareketli, toprak hareketsizdir.

5. Kara ve Deniz Dağılışı Karalar, denizlere göre, yazın fazla ısınır, kışın fazla soğur. Bunun sonucunda yıl içinde yön değiştiren muson rüzgarları oluşmuştur. En sıcak ve en soğuk aylar denizler üzerinde karalara göre bir ay gecikir. En sıcak ay kuzey yarım kürede karalar üzerinde temmuz, denizler üzerinde ağustostur. Karalar, denizlere göre, gündüz fazla ısınır, gece fazla soğur. Bunun sonucunda gün içinde yön değiştiren meltem rüzgarları oluşmuştur. Karalardaki günlük ve yıllık sıcaklık farkları denizlerdekinden fazladır. İzoterm eğrileri paralellere uymaz.

5. Kara ve Deniz Dağılışı Kara ve deniz dağılışı Denizler (%) Karalar Kuzey Yarımküre 61 39 Dünya 71 29 Güney Yarımküre 81 19 Kuzey Y.K’nin sıcaklık ortalaması Güney Y.K’nin sıcaklık ortalamasından 2°C daha yüksektir. Termik ekvator daha çok kuzey yarım küreden geçer. Sıcak kuşak Kuzey Y.K’de daha geniştir. Soğuk kuşak Kuzey Y.K’de daha dardır. Kuzey Y.K’de yıllık sıcaklık farkları daha yüksektir. İzoterm eğrileri güney yarım kürede paralellere daha uygundur.

6. Okyanus Akıntıları Ekvatordan gelen sular sıcak su akıntılarını oluşturur ve geçtikleri kıyılarda sıcaklığı artırırlar. Kutuplardan gelenler ise soğuk su akıntılarını oluşturur ve geçtikleri kıyılarda sıcaklığı düşürürler. (Enlem-sıcaklık ilişkisi)

6. Okyanus Akıntıları İzoterm eğrilerinin denizler üzerinde enleme uymamasına yapmasına neden olur. Aynı enlemde bir kıta veya okyanusun doğu kıyıları ile batı kıyıları arasında sıcaklık farkının nedeni okyanus akıntılarıdır. (Özel konum etkisi)

7. Rüzgârlar Rüzgârlar ve hava kütleleri geldikleri yerin özelliklerini gittikleri yere taşır. (Fön rüzgarı hariç) Ekvator’dan gelen rüzgârlar sıcaklığı artırır, kutuplardan gelenler sıcaklığı azaltır. Fön rüzgarı sıcaklığı artırır. Mevsim normalleri dışındaki yüksek ve düşük sıcaklıklar da hava kütleleri ile ilgilidir. Denizden esen rüzgarlar, yazın serinletir, kışın ılıtır.

8. Sıcaklığa Etki Eden Diğer Faktörler Bitki örtüsü Kar örtüsü, Renkler ve Yüzeyin pürüz durumu gibi faktörlerdir.

Matematik İklim Kuşakları Sıcaklık Kuşakları

Matematik İklim Kuşakları Sıcaklığa etki eden faktörlerden sadece güneş ışınlarının geliş açısına göre belirlenen iklim kuşaklarıdır. Bu kuşaklar belirlenirken Dünya’nın şekli Dünya’nın eksen eğikliği Dünya’nın hareketleri faktörlerinin sıcaklığa etkisine göre çizilmiştir. Özel konum etkisi Karaların varlığı ve dağılışı Yer şekilleri Okyanus akıntıları etkisi göz ardı edilmiştir.

Sıcaklık Kuşakları Sıcaklığa etki eden tüm faktörlerin etkileri düşünülerek çizilen iklim kuşaklarıdır. Matematik iklim kuşaklarından farklıdır.

SICAK KUŞAK Yıllık sıcaklık ortalaması 20°C üzerinde olan kuşaktır. Yıllık sıcaklık farkları azdır. Tropikal kuşaktan daha geniştir. Karaların oranının daha fazla olması etkisiyle Kuzey Y.K.de sıcak kuşak daha geniştir.

ILIMAN KUŞAK Yıllık sıcaklık ortalama sıcaklık 0 - 20 derece arasındadır. Dört mevsimin en belirgin olarak yaşandığı yerdir. Nedeni güneş ışınlarının belirgin açılarla gelmesindendir.

SOĞUK KUŞAK En sıcak ay ortalaması 10 derecenin altındadır. Sıcaklık yıl içinde genelde sıfırın altındadır. Yağış yönünden en elverişsiz kuşaktır.Nedeni havanın soğuk olduğu halde nem olmadığı için yağışın olmaması.

Dünya Üzerinde Sıcaklık Dağılışı Dikey sıcaklık değişimi: Troposfer daha çok yerden yansıyan ışınlarla ısındığı için troposferin alt katları daha sıcaktır. Yükselti artıkça her 200 metrede sıcaklık 1°C azalır. Buna dikey sıcaklık değişimi denir. Yatay sıcaklık değişimi: Dünyanın şeklinin (enlemin) sonucu olarak sıcaklık ekvatordan kutuplara doğru azalır. Buna yatay sıcaklık değişimi denir. Dünya üzerinde yatay sıcaklık değişimi izoterm haritaları ile gösterilir.

İzoterm Haritaları Dünya üzerinde aynı sıcaklıktaki noktaların birleştirilmesiyle elde edilen eğrilere izoterm eğrileri denir. Bunların gösterildiği haritalara izoterm haritaları denir. İzoterm haritaları iki şekilde çizilir: Gerçek izoterm haritaları İndirgenmiş izoterm haritaları

Gerçek İzoterm Haritaları Gerçek izoterm haritaları: İstasyonlarda ölçülen gerçek sıcaklık değerlerine göre çizilen haritalardır. Yükselti etkisiyle sık sık düşük veya yüksek sıcaklık adacığı oluşacağı için sadece dar alanlarda sıcaklık dağılışını göstermede kullanılır.

İndirgenmiş izoterm haritaları Deniz seviyesine indirgenmiş sıcaklık değerlerine göre çizilen haritalardır. Sıcaklık dağılışı üzerinde enlemin etkisini belirgin bir şekilde görebilmek için çizilir. Yine de izotermlerde enleme uymayan sapmalar görülür. Bunun sebepleri: Kara-deniz dağılışı ve okyanus akıntılarıdır. İzoterm eğrileri enleme göre sıcaklığın fazla olduğu yerlerde kutuplara az olduğu yerlerde ekvatora doğru girinti yapar.

Yıllık Ortalama Sıcaklık Dağılışı Sıcaklık Ekvator’dan Kutuplara doğru azalır. (Enlem etkisi) Kara – Deniz dağılışı ve okyanus akıntıları etkisiyle enleme ters durumlar görülür. K.Y.K.de yüksek enlemlerde okyanusların doğu kıyıları, batı kıyılarından sıcaktır. (Okyanus akıntıları) K.Y.K.de sıcaklık ortalaması G.Y.K.den 2°C daha fazladır. Çünkü K.Y.K.de karalar fazla ve yazlar uzundur Termik Ekvator: Meridyenler üzerindeki en sıcak noktaları birleştiren eğridir. Kara – deniz dağılışı ve okyanus akıntıları etkisiyle Ekvator’a uymayan bir uzanış gösterir. Dünyanın ortalama sıcaklıkları şunlardır: Ocak ayında:12,6°C Temmuz ayında:16,4°C Yıllık ortalama:14,4°C

Temmuz Ayı Sıcaklık Dağılışı K.Y.K.de yaz, G.Y.K.de kış mevsimidir. En sıcak yerler K.Y.K.de dönence çölleridir. Meksika, Arizona, Büyük Sahra, Arabistan, İran ve Orta Asya çölleri Dünya’nın en sıcak yerleridir. K.Y.K.de izotermler karalar üzerinde kutuplara sokulur. İzotermler G.Y.K.de karalar üzerinde Ekvator’a sokulur. K.Y.K.de yazlar çok sıcak olduğundan 0°C izoterm eğrisi görülmez.

Ocak Ayı Sıcaklık Dağılışı K.Y.K.de kış, G.Y.K.de yaz yaşanmaktadır. En sıcak yerler G.Y.K.de dönenceler civarıdır. K.Y.K.de 25°C den sıcak yer yoktur. İzotermler K.Y.K.de karalar üzerinde Ekvator’a doğru kıvrılır. 0°C izotermi Büyük okyanusta 60°, kuzeye Atlas okyanusunda 75° kuzey enlemine kadar sokulur. Bu durum sıcak su akıntılarının etkisidir. İzotermler G.Y.K.de karalar üzerinde kutuplara kıvrılır. Fakat bu kıvrılmalar K.Y.K.deki kadar belirgin değildir. Dünya’nın en soğuk yeri kuzey kutbu değil Sibirya’dır. Bu durum Sibirya’da karasallık şiddetinin fazla olmasıyla ilgilidir. G.Y.K.de yaz yaşanmasına rağmen 0°C izotermi bulunur.

SORU

Soru

SORU

SORU

SORU