TEHLİKELİ MADDE KİRLİLİĞİNİN KONTROLÜNE İLİŞKİN PROJE T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI TEHLİKELİ MADDE KİRLİLİĞİNİN KONTROLÜNE İLİŞKİN PROJE Su Kalitesi Yönetimi Dairesi Başkanlığı Yerüstü Suları Kalite Şubesi 15 Ocak 2014

Sunum Planı Projenin tanıtımı Kirleticilerin seçimi ve önceliklendirilmesi Kirleticilerin kaynaklarının belirlenmesi İzleme Sonuçları Çevresel Kalite Standartları Deşarj Standartları TEMBİS & DESPRO

Projenin Tanıtımı Yürütücü: İO Çevre Çözümleri Ar-Ge Ltd. Şti. Projenin Bütçesi : 2.165.000 TL + KDV Projenin Süresi : 2011-2013 Pilot Havzalar: Ergene Havzası Susurluk Havzası Konya Kapalı Havzası

Projenin Tanıtımı Projenin Hedefleri: Pilot havzalarda yer alan yüzeysel su kaynakları ile evsel ve endüstriyel atıksularda bulunan ve/veya bulunması muhtemel tehlikeli maddelerin araştırılması ve spesifik kirleticilerin belirlenmesi Sektörel tehlikeli madde envanterinin oluşturulması Çevresel Kalite Standartlarının ve Deşarj Standartlarının tespit edilmesi Tehlikeli Maddeler Bilgi Sistemi’nin oluşturulması ve Ulusal Su Bilgi Sistemi’ne entegrasyonu

Aday Parametre Listesinin Oluşturulması Tehlikeli maddelerin incelendiği kaynaklar: AB Suda Tehlikeli Maddeler Direktifi (76/464/EEC) ile Kardeş Direktifler AB Su Çerçeve Direktifi (2000/60/EC-WFD) 2000/60/EC ve 2008/105/EC’yi Değiştirmeyi Öneren Direktif (2013/39/EU) US EPA tarafından izlemeye alınan endokrin bozucu listesi

Aday Parametre Listesinin Oluşturulması Tehlikeli maddelerin incelendiği kaynaklar: Tehlikeli Maddelerin Su ve Çevresinde Neden Olduğu Kirliliğin Kontrolü Yönetmeliği (26/11/2005 tarihli ve 26005 sayılı Resmi Gazete – 76/464/EEC ve 2006/11/EC) Ek-1 ve Ek-2 listesindeki kirleticiler İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik (17/02/2005 tarihli ve 25730 sayılı Resmi Gazete)’teki kimyasal parametreler

Aday Parametre Listesinin Oluşturulması İncelenen sektörler: 01- Hayvansal Üretim 03- Deniz Ürünleri Yetiştiriciliği 05- Kömür ve Linyit Çıkarılması 06- Ham Petrol Çıkarımı 07- Metal Cevherleri Madenciliği 08- Diğer Madencilik ve Taş Ocakçılığı 10- Gıda Ürünlerinin İmalatı 11- İçeceklerin İmalatı 12- Tütün Ürünleri İmalatı 13- Tekstil ürünlerinin imalatı

Aday Parametre Listesinin Oluşturulması İncelenen sektörler: 15- Deri ve İlgili Ürünlerin İmalatı 16- Ağaç, Ağaç Ürünleri ve Mantar Ürünleri İmalatı (Mobilya Hariç); Saz, Saman ve Benzeri Malzemelerden Örülerek Yapılan Eşyaların İmalatı 17- Kağıt ve Kağıt Ürünlerinin İmalatı 18- Kayıtlı Medyanın Basılması ve Çoğaltılması 20- Kimyasalların ve Kimyasal Ürünlerin İmalatı 21- Temel Eczacılık Ürünlerinin ve Eczacılığa İlişkin Malzemelerin İmalatı 22- Kauçuk ve Plastik Ürünlerin İmalatı 23- Diğer Metalik Olmayan Mineral Ürünlerin İmalatı 24- Ana Metal Sanayi

Aday Parametre Listesinin Oluşturulması İncelenen sektörler: 25- Fabrikasyon Metal Ürünleri İmalatı 27- Elektrikli Teçhizat İmalatı 28- Başka Yerde Sınıflandırılmamış Makine ve Ekipman İmalatı 29- Motorlu Kara Taşıtı, Treyler ve Yarı Treyler İmalatı 35- Elektrik, Gaz, Buhar ve İklimlendirme Üretimi ve Dağıtımı 36- Suyun Toplanması, Arıtılması ve Dağıtılması 37- Kanalizasyon 38- Atığın Toplanması, Islahı ve Bertarafı Faaliyetleri; Maddelerin Geri Kazanımı 52- Taşımacılık için depolama ve destekleyici faaliyetler

Aday Parametre Listesinin Oluşturulması Literatür, mevzuat araştırmaları ve envanter çalışmaları TOBB Kapasite Raporları ÇŞB 1 ton ve üzeri üretilen veya ithal edilen kimyasallar listesi 177 parametre 39 parametre 2886 parametre 3102 parametre

Nihai Listenin Oluşturulması Ön değerlendirme Veri temini Nihai değerlendirme Risk Kodları Toksisite, Log Pow, BCF Molekül ağırlığı, sudaki çözünürlük, Henry sabiti, LC50, EC50, NOEC, PNEC, yarılanma ömrü (su), yarılanma ömrü (sediman), log Koc, log Kow, biyokonsantrasyon faktörü TTD, TED, COMMPS

Nihai Listenin Oluşturulması Veri Temini: EPI Suite Program ECOTOX Database ESIS :  European Chemical Substances Information System PAN Pesticide Database TOXNET- Toxicological Data Network ECHA- European Chemical Agency OECD- Ecological Categorization Results from the Canadian Domestic Substance List

Nihai Listenin Oluşturulması Toplam Tehlike Değerlendirmesi Toplam Tehlike Skoru (TTS) TTS= Pskoru + Tskoru + Bskoru + EDskoru P: Dirençlilik B: Birikim T: Toksisite ED: Endokrin bozucu Yarı Ömür > 40 gün => Pskoru =1 NOEC<0.01mg/L => Tskoru=1 BCF> 2000 => Bskoru =1 Endokrin bozucu özelliği var => EDskoru =1

Nihai Listenin Oluşturulması Toplam Etki Değerlendirmesi Toplam Etki Skoru (TES) TES= Çevreye olan etki X Maruz kalma potansiyeli Çevreye olan etki = (Toksisiteskoru + Biyoakümülasyonskoru) /2 Maruz kalma potansiyeli = (Yarı ömürskoru + Henry katsayısıskoru) / 2

Nihai Listenin Oluşturulması Toplam Etki Değerlendirmesi Yarı ömür Yarı ömür>1 yıl Yarı ömür = 1ay-1yıl Yarı ömür =1 gün-1 ay Yarı ömür <1 gün Skor 10 7 3 Henry katsayısı H< 10-4 H = 10-4-10-3 H = 10-3-10-2 H>10-2 Skor 10 7 3 Akut toksisite (mg/L) <0,001 0,001-0,01 0,01-0,1 0,1-1 1-10 >10 Skor 10 8 6 4 2 Biyoakümülasyon >10,000 1,000-10,000 333-1,000 100-333 <100 Skor 10 8 5 2

Nihai Listenin Oluşturulması Toplam Etki Değerlendirmesi Toplam Etki Skoru 1-20 21-60 61-100 Değerlendirme Düşük etki Orta etki Yüksek etki

COMMPS Metodu Ön Değerlendirme Kriterleri: Nihai Listenin Oluşturulması COMMPS Metodu Ön Değerlendirme Kriterleri: Risk Kodları: R48, R54, R55, R56, R58, R65, R40, R45, R46, R50, R51, R52, R53, R60, R61, R62, R63, R68 Risk Kodu Kombinasyonları: R50/53, R51/53, R52/53, R28/40, R48/21, R48/22, R48/20/21, R48/20/22, R48/21/22, R48/20/21/22, R48/23, R48/24, R48/25, R48/23/24, R48/23/25, R48/24/25, R48/23/24/25, R45/46, R68/20, R68/21, R68/22, R68/20/21, R68/20/22, R68/21/22, R68/20/21/22 Akut Toksisite LC50 (balık) ≤ 10 mg/L LC50 (daphnia)≤ 10 mg/L LC50 (algae) ≤ 10 mg/L Biyoakümülasyon Log Pow ≥ 3 BCF ≥ 100 Risk kodları

Nihai Listenin Oluşturulması COMMPS Metodu Maruziyet (Ölçüm Bazlı) Ölçüm sonuçlarının ortalaması (Model Bazlı) Emisyon Yayılma Degredasyon (P) Etki Toksisite (T) Biyoakümülasyon (B)

Nihai Listenin Oluşturulması COMMPS Metodu Etki Değerlendirmesi Etkiler Referans Parametre Metaller Organikler Doğrudan Etki PNEC 8 5 Dolaylı Etki BCF Log Pow Molekül ağırlığı - 3 İnsana Etki Risk kodları 2

Nihai Listenin Oluşturulması COMMPS Metodu Etki Değerlendirmesi Doğrudan Etki PNECmaks PNECmin Birim Su fazındaki organik maddeler 1 0,000001 mg/L Su fazındaki metaller 0,1

Nihai Listenin Oluşturulması Biyokonsantrasyon Faktörü COMMPS Metodu Etki Değerlendirmesi Dolaylı Etki logPow Molekül Ağırlığı Biyokonsantrasyon Faktörü Skor <3 ya da > 700 < 100 3≤ logPow < 4 ve < 700 100 ≤ BCF < 1000 1 4≤ logPow < 5 ve < 700 2 ≥ 5 ve < 700 > 10000 3 Varsayılan (logPow yok) ve < 700 BCF yok

Nihai Listenin Oluşturulması COMMPS Metodu Etki Değerlendirmesi İnsana Etki Kanserojen Mutajen Üremeye etki Kronik etki (oral) Skor R45 R46 R47, R60 ya da R61 - 2 R40 R62, R63 ya da R64 1,8 test yok R48’in R23-R28 ile kombinasyonu 1,4 R48’in R20-R22 ile kombinasyonu 1,2 R33 1

Nihai Listenin Oluşturulması Maruziyet Değerlendirmesi COMMPS Metodu Maruziyet Değerlendirmesi İzleme bazlı değerlendirme Her bir gözlem istasyonundaki ölçüm sonuçlarının aritmetik ortalaması esas alınarak hesaplanır. Model bazlı değerlendirme Emisyon, dağılım ve bozunmayı esas alarak hesaplanır.

Nihai Listenin Oluşturulması COMMPS Metodu Maruziyet Değerlendirmesi İzleme Bazlı Değerlendirme Cmaks Cmin Birim Organikler 100 0,0001 µg/L Metaller 200 0,2

I_MAR = 1,37 (log(EEXV) + 1,301) EEXV= Emisyon X Dağılma X Bozunma Nihai Listenin Oluşturulması COMMPS Metodu Maruziyet Değerlendirmesi Model Bazlı Değerlendirme I_MAR = 1,37 (log(EEXV) + 1,301) EEXV= Emisyon X Dağılma X Bozunma

Emisyon faktörü Nihai Listenin Oluşturulması COMMPS Metodu Maruziyet Değerlendirmesi Model Bazlı Değerlendirme Emisyon faktörü Kimyasalın yıllık kullanım miktarı (ton) ve kullanım şekli esas alınarak hesaplanır. Ana kullanım kategorisi Fraksiyon 1 Kapalı sistemde kullanım 0,01 2 Bir matrise katılma ile sonuçlanan kullanım 0,1 3 Dispersiv olamayan kullanım 0,2 4 Dispersiv kullanım 1,0 Varsayılan

Dağılım faktörü Hava Su Toprak Sediman Askıda Katı Madde Nihai Listenin Oluşturulması COMMPS Metodu Maruziyet Değerlendirmesi Model Bazlı Değerlendirme Dağılım faktörü Kimyasalın farklı ortamlardaki dağılım oranları esas alınarak hesaplanır Hava Su Toprak Sediman Askıda Katı Madde Balık (biyota) MACKAY Modeli (I) Sudaki çözünürlük, Buhar basıncı, Faz yoğunluğu, Fazdaki organik karbonun kütle fraksiyonu, Balığın yağ oranı Sıcaklık, Gaz sabiti

Bozunma faktörü Nihai Listenin Oluşturulması COMMPS Metodu Maruziyet Değerlendirmesi Model Bazlı Değerlendirme Bozunma faktörü Biyobozunurluk Faktör Çabuk bozunabilen 0,1 Doğal olarak bozunabilen 0,5 Kalıcı 1,0 Varsayılan değer

Nihai Kirletici Listesi İzleme kapsamındaki 122 parametre TED, TTD ile belirlenmiş aday spesifik kirletici 52 parametre SÇD öncelikli madde 70 parametre COMMPS ile belirlenmiş aday spesifik kirletici 37 parametre İdare tarafından önerilen aday spesifik kirletici 68 parametre 7 3 Aday spesifik kirleticiler 147 parametre ÇKS’lerin belirlenmesi Ulusal kirletici listesi 217 parametre Kirleticilerin kaynaklarının belirlenmesi

Kirleticilerin Sektörel Değerlendirmesi ANALİZ SONUCU VAR MI? TESPİT EDİLDİ Mİ? SEKTÖR SPESİFİK KİRLETİCİLER LİSTESİNE EKLE SEKTÖR SPESİFİK KİRLETİCİLER LİSTESİ DIŞINDA BIRAK KAPASİTE RAPORUNDA VAR MI? H E E E SEKTÖR SPESİFİK KİRLETİCİLER LİSTESİNE EKLE H SEKTÖR SPESİFİK KİRLETİCİLER LİSTESİ DIŞINDA BIRAK Alt sektör envanteri

İzlenen parametre sayısı: 119 + 26 Pilot tesis sayısı: 39 İzleme Çalışmaları İzlenen parametre sayısı: 119 + 26 Pilot tesis sayısı: 39 Pilot tesislerde numune alınan noktası sayısı: 65 Alıcı ortamda numune alınan nokta sayısı: 19 Numune alınan dönem sayısı: 4 İzleme Sonuçları

Tespit edilen önemli parametre grupları İzleme Çalışmaları Tespit edilen önemli parametre grupları Ağır metaller (çinko, nikel, bor, aluminyum, baryum, brom, krom, arsenik, kadmiyum) Pestisitler (aldrin, endrin, endosulfan, para-para-DDT, sipermetrin, heptaklor, hekzaklorosiklohekzan) Klorlu organikler (C10-13 Kloroalkanlar, 1,1-dikloroetan, 1,2-dikloroetan, karbontetraklorür, diklorometan) Aromatikler (PCDD, PCDF, naftalen, pentaklorobenzen) Endokrin bozucular (triklosan)

Düzenli depolama tesisi; Maden/cevher işlem; Kimya; İzleme Çalışmaları Evsel AAT’lerde; Ağır metaller Aromatikler OSB lerde; Pestisitler Klorlu organikler Otomotiv/Beyaz Eşya; Ağır metaller Düzenli depolama tesisi; Maden/cevher işlem; Kimya; Organikler

Geri kazanım; Tekstil; Deri/kürk; Gıda; Karton; Ağır metaller İzleme Çalışmaları Geri kazanım; Ağır metaller Pestisitler Organikler Deri/kürk; Karton; Tekstil; Ağır metaller Klorlu organikler Gıda; Pestisitler

Pestisitler ve metaller dışında kalan parametreler İzleme Çalışmaları Ergene Havzası’nda alıcı ortamlarda ÇKS’nin üzerinde tespit edilen maddeler: Ağır metaller Kadmiyum, kurşun, krom, çinko, vanadyum, kobalt, alüminyum, antimon, brom, bakır, dibutil kalay bileşikleri, gümüş Pestisitler Endosulfan, Heptaklor, Heptaklor epoksit, Hekzaklorosiklohekzan, Sipermetrin Pestisitler ve metaller dışında kalan parametreler C10-13 Kloroalkanlar, PCB-101, PCB-153, Propilbenzen, Metilbenzen

Pestisitler ve metaller dışında kalan parametreler İzleme Çalışmaları Susurluk Havzası’nda alıcı ortamlarda ÇKS’nin üzerinde tespit edilen maddeler; Ağır metaller Nikel, Çinko, Alüminyum, Antimon, Bakır, Kadmiyum, Kurşun, Bor, Vanadyum, Arsenik Pestisitler Heptaklor, Endosulfan, Hekzaklorosiklohekzan Pestisitler ve metaller dışında kalan parametreler PCB-153, PCB-28

Pestisitler ve metaller dışında kalan parametreler İzleme Çalışmaları Konya Kapalı Havzası’nda alıcı ortamlarda ÇKS’nin üzerinde tespit edilen maddeler; Ağır metaller Kadmiyum, Nikel, Alüminyum, Çinko, Gümüş, Civa, Krom, Antimon, Vanadyum, Bor, Bakır, Brom Pestisitler Endosulfan, Hekzaklorosiklohekzan, Heptaklor, Sibutrin, Linuron, Sipermetrin Pestisitler ve metaller dışında kalan parametreler PCB-153, PCB-28, PCB-180, C10-13 Kloroalkanlar

Çevresel Kalite Standartlarının Belirlenmesi Alıcı ortamda sağlanması gereken kalite durumunu ifade eder. İzleme verilerinin değerlendirilmesinde dikkate alınacak limitleri belirler. Su kaynaklarında kirliliğin kontrol altına alınması için kalite hedeflerinin belirlenmesinde kullanılır ve iyileştirme çalışmalarının gerekliliğini ortaya koyar. Bölgesel deşarj standartlarının geliştirilmesinde kullanılır.

Çevresel Kalite Standartlarının Belirlenmesi Spesifik Kirleticiler Listedeki tüm parametreler için su kolonunda ÇKS’lerin türetilmesi Verilerin derlenmesi AB Risk Değerlendirme Raporları (RARs) Teknik Doküman No:27 Hayır Biyota için standart türetilmesine gerek yok BMF>1, BCF>100 ya da log Kow≥ 3 Biyota için ÇKS’ler türetilir log Koc≥ 3 log KOW≥ 3 Sediman için standart türetilmesine gerek yok Evet Sediman için ÇKS’ler türetilir

Yıllık Ortalama ÇKS (AA-EQS) Maksimum ÇKS (MAC-EQS) Su Kolonu için ÇKS Yıllık Ortalama ÇKS (AA-EQS) Maksimum ÇKS (MAC-EQS) Kirleticilerin uzun vadeli etkilerinden korunmak Kirleticilerin kısa vadeli yoğun etkilerinden korunmak Kronik toksisite verileri kullanılır (NOEC, EC10) Akut toksisite verileri kullanılır (EC50, LC50)

Su Kolonu için ÇKS Belirleme Yöntemleri Değerlendirme Faktörü Metodu (DF-Metod) SSD Metodu (Species Sensitivity Distribution) veya Az sayıda taksonomik grup ve toksisite verisi Çok sayıda ve güvenilir toksisite verisi Kronik toksisite verisi ≥ 10 Akut toksisite verisi ≥ 12 SSD

Sediman ve Biyota için ÇKS ÇKS sediman Dip canlılarını kirleticilerin etkilerinden korumak ÇKS biyota İnsanları, kimyasallarla kontamine olmuş besinlerin etkilerinden korumak Besin zincirinde üstte yer alan canlıları ikincil zehirlenmeden korumak

Belirlenen Çevresel Kalite Standartları 129 madde için belirlenen ÇKS’ler 78 madde için uzman görüşü ile değerlendirme sonrası önerilen ÇKS’ler

Deşarj Standartlarının Belirlenmesi Her bir akarsu kolu için debi bilgileri (DSİ verileri) İlgili parametreyi deşarj eden sektörlerin NACE kodları (TEMBİS) Her bir kola deşarj eden ve ilgili NACE koduna sahip endüstriler (TEMBİS) Her bir kolun birbiriyle olan mansap-memba ilişkisi (TEMBİS) Deşarj debileri (TEMBİS) ÇKS (TEMBİS) Teknoloji bazlı deşarj standartları Alıcı ortam bazlı deşarj standartları ÇKS x Qtoplam = C1 x Q1 + C2 x Q2 + C3 x Q3 +Cn x Qn Cnehir x Qtoplam = C1 x Q1 + C2 x Q2 + C3 x Q3 +Cn x Qn

Tehlikeli Madde Bilgi Sistemi (TEMBİS) Veri tabanı sunucusu (Oracle) OSİB ArcGIS ve internet sunucuları

Tehlikeli Madde Bilgi Sistemi (TEMBİS) 12.519 adet endüstriyel tesis ve bu tesislere ilişkin tehlikeli madde bilgisi 201 adet OSB 529 adet atıksu arıtma tesisi 63 adet kanalizasyon sistemi 12 adet içme suyu arıtma tesisi 2.307 adet alıcı su ortamı bilgisi 155.560 adet hammadde bilgisi ARITMA SİSTEMLERİNE STANDART GETİRİYORUZ http://tembis.ormansu.gov.tr/

Tehlikeli Madde Bilgi Sistemi (TEMBİS) Sorgulama olanakları: Pilot havzalarda atıksu arıtma tesisi bulunan endüstriyel tesisler, bu atıksu arıtma tesislerinin deşarj ettiği alıcı ortamlar ve bu tesislerden kaynaklanan tehlikeli maddeler, Herhangi bir endüstriyel tesisten kaynaklanan tehlikeli maddeler ve bunların atıksuda ölçülmüş konsantrasyonları, Alıcı ortamlarda tespit edilen tehlikeli madde konsantrasyonları, Tehlikeli maddelerin kullanıldığı sektörler vb. http://tembis.ormansu.gov.tr/

Deşarj Standartları Programı (Despro) http://tembis.ormansu.gov.tr/DESPRO/index.html#/parametre

Sonuç Proje ile; Ulusal spesifik kirletici listesi oluşturulmuş, sektörel dağılımı yapılmış ve bu kirleticiler için çevresel kalite standartları belirlenmiştir. ÇKS bazlı deşarj standartlarının uygulanmasının gerekliliği ortaya konulmuştur. Geliştirilen Tehlikeli Maddeler Bilgi Sistemi ile ülkemizde ilk defa endüstriyel tesislere ilişkin tehlikeli madde kullanımı, atıksu debisi, uygulanan atıksu arıtma teknolojisi, atıksuyun deşarj edildiği alıcı ortam gibi bilgiler CBS tabanlı bir web uygulamasına entegre edilmiş ve bu bilgilere internet tarayıcıları aracılığı ile gerçek zamanlı olarak ulaşılabilmesi sağlanmıştır. Ayrıca, Kısa vadede tehlikeli maddelerin zararlı etkilerin alıcı ortamların korunması sağlanacak, uzun vadede ise insan sağlığının korunmasına katkı sağlanacaktır.

ARZ EDERİM