Bilişşsel Yük Kuramı Yrd. Doç. Dr. Cenk Akbıyık

Bilgiyi işleme modeline göre algılanan uyarıcılar öncelikle duyusal kayıt adlı bellek deposuna aktarılmaktadır. Algı ve dikkat filtrelerini geçebilen uyarıcılar ise çeşitli işlemlerden geçirilmek ve üzere kısa süreli belleğe aktarılırlar.

Kısa süreli bellekte işlem gören uyarıcılar uzun süreli belleğe aktarılarak depolanmaktadır.

Bilgi işleme süreçlerinde insanların sınırlı çalışma belleği, buna karşın sınırsız uzun süreli bellek kapasitelerinin olduğu varsayılmaktadır.

Bilimsel çalışmalar, çalışan belleğin kapasitesinin yalnızca 7±2 elemanla sınırlı olduğunu göstermektedir.

Bilişsel yük kuramı John Sweller tarafından 80’li yıllarda ortaya atılmıştır. Temel olarak bilişsel yük kuramı, çalışan belleğin üzerine binen yükün azaltılarak daha etkili çalışmasının sağlanması üzerinde durmaktadır.

Bilişsel yük, belli bir zaman diliminde çalışma belleği tarafından kullanılan kaynakları ifade etmektedir.

Genellikle 3 tür bilişsel yükten bahsedilir: Asıl yük Konu dışı yük Etkili yük

Asıl yük, öğrenilen içeriğin kendisinden kaynaklanan yüktür Asıl yük, öğrenilen içeriğin kendisinden kaynaklanan yüktür. Eğer sunulan bilgi karmaşıksa asıl yük yüksek olacaktır.

Konu dışı yük ise kullanılan materyal, yöntem ve tekniklerden kaynaklanan yüktür. Tasarlanan öğrenme ortamı, uygun olmayan bilgileri ya da bilgi işleme sürecini olumsuz yönde etkileyen diğer durumları içeriyorsa konu dışı yük yüksek olacaktır.

Son olarak etkili yük ise zihinsel yapıların oluşması ve düzenlenmesini sağlayan süreçlerde ortaya çıkmaktadır.

Konu dışı ve etkili yük öğretim tasarımından etkilendiğinden öğretim tasarımcılarının kontrolündedir.

Çalışan belleğin aşırı bilişsel yüklenmesi durumunda beklenen öğrenmenin gerçekleşmeyeceği unutulmamalıdır. İşte bu nedenle materyal tasarımında görsel ve işitsel unsurların uygun biçimlerde kullanılarak konu dışı yükün azaltılması önem taşımaktadır.

Örneğin iyi tasarlanmamış öğretim materyallerinin kullanılması durumunda öğrenen öncelikle materyalde yer alan simge, grafik, yazı gibi mesajları çözerek anlamlandırmaya uğraşacak ve öğrenenin içeriği anlamlandırması yani öğrenmesi gecikecektir.

Konu dışı yükün yükseltilmemesi için alınabilecek bazı önlemler bulunmaktadır. Bunlar özetle şöyle açıklanabilir: Öğretim sürecinde kullanılan yöntem, teknik ve materyallerde açıklık, öğrenene görelik, hedefe yönelik gibi öğretim ilkelerine uyulması. Öğretim materyallerinin, görsel tasarım, tipografi ve Gestalt ilkelerine uygun biçimde tasarlanması. Mesajların uygun biçimlerde (yazılı, sözlü, görselleştirerek, hareketle, canlandırmayla, sembollerle vs.) aktarılması.

Diğer taraftan bireyler karşılaştıkları problemleri daha etkili biçimde ve kolaylıkla çözebilmek için çeşitli bilişsel yapılar geliştirip kullanmaktadır.

Bu bilişsel yapıların geliştirilip kullanılması zamanla otomatikleşmeye yol açarak çalışan bellek üzerinde bulunan yükü azaltmaktadır. Ancak öğrencilerin bu bilişsel yapılarak sahip olmamaları durumunda çalışan bellek üzerindeki yük artmaktadır.

İşte bu sebeple öğrenme-öğretme sürecinin önemli amaçlarından biri de öğrencilerin zihinsel yapılarını geliştirmelerine yardım ederek etkili yükün azalmasına yardım etmektir.

Bilişsel yük kuramının ilkeleri şunlardır:

Bölünmüş dikkat etkisi Birbiriyle ilgili bilgi parçaları materyal üzerinde ayrı yerlerde ise ya da bunlar ayrı zamanlarda sunuluyorsa öğrenenin dikkati bölünür.

Örneğin soldaki örnekte şekil ve çözüm basamakları ayrı ayrı sunulurken sağdaki örnekte şekil ve basamaklar birleştirilerek dikkatin bölünmesi etkisi ve bilişsel yük azaltılmıştır.

Gereksizlik etkisi Aynı bilginin birden fazla biçimde tekrar sunumu (örneğin resmin altına yazının eklenmesi) acemi öğrenenler için faydalı olabilirken deneyimli öğrenenler için gereksizdir.

Örneğin aşağıdaki örnekte grafikle sunulan bilginin aynısı yazı ile sunularak gereksizlik ilkesi ihlal edilmiştir.

Çoklu kanal ilkesi Birbirleriyle ilişkili mesajlar farklı kanallar (sözel ve görsel) kullanılarak sunulmalıdır. Ancak bu kanalların fazla kullanımı (örneğin animasyon ile yazılı metnin bir arada sunulması) bilişsel yükü artırabilir.

Rehberliğin azaltılması etkisi Başlangıç düzeyindeki öğrenenlere sağlanan destek ve ipuçları daha fazla, deneyimli öğrenenlere sağlanan destek ve ipuçları daha az olmalıdır.

Görselleştirme etkisi Öğrenenlerin öğrenilen durum ile ilgili düşünmeleri, bilişsel görselleştirme yapmaları ve hayal kurmaları gibi etkinlikler otomatikleşmeyi artırmakta ve bilginin uzun süreli belleğe transferini kolaylaştırmaktadır.

Çözülmüş örnek etkisi Daha önce çözülmüş problemlerin çözümü bilişsel yükü azaltır. Problemin çözülmüş halini gören öğrenciler, kendi çözüm yollarını üretmeleri istenen öğrencilerden daha az bilişsel yüke sahip olur.

Bileşen etkileşimi etkisi Karmaşık içerikte bileşenler arası etkileşim yüksek olduğu zaman bileşenler bir arada değil, ayrı ayrı öğretilip aralarındaki ilişkilerin öğretimine sonradan geçilmelidir.

Hedeften bağımsızlık ilkesi Acemi öğrenenler, yalnızca hedefleri ile ilgili gördükleri mesajlara odaklanır, diğerlerini görmezden gelir.

Uzmanlığın ters tepmesi ilkesi Deneyimli öğrenenler için bilişsel yük kuramının ilkeleri öğrenmeyi zorlaştırıyorsa öğretim süreci faklı biçimde tasarlanmalıdır.

Özetle bilişsel yük kuramı çalışan bellek üzerindeki yükün azaltılmasıyla ilgilidir. Bu kurama göre; Öğretim materyalleri, yöntem ve teknikleri konu dışı yükü azaltacak biçimde tasarlanmalıdır. Öğrenenlerin çeşitli bilişsel yapılar oluşturmasına destek olunarak etkili yükün azaltılmasına çalışılmalıdır.

Instructional Technology and Distance Learning, 6(5): 3-12. Kaynaklar Kılıç, E. (2006). Çoklu Ortamlara Dayalı Öğretimde Paralel Tasarım ve Görev Zorluğunun Üniversite Öğrencilerinin Başarılarına ve Bilişsel Yüklenmelerine Etkisi. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü. Tiwari, R. S. & Deore, S. N. (2009). Imagination Effect in Teaching and Learning of Turing Machine. International Journal of Instructional Technology and Distance Learning, 6(5): 3-12. http://frontseat101.com/cognitive-load-considerations-for-software-training/ http://en.wikipedia.org/wiki/Cognitive_load