GIDA KATKI MADDELERİNİN İNSAN SAĞLIĞI AÇISINDAN ZARARLARI MELİS CEYDA KAHVECİ ESRA KARACAYIR MÜŞERREF SAZAK A.YUSUF PEKACAR

GKM’nin tarihsel gelişimi GKM nedir? GKM niçin kullanılır, gerekli midir? E kodu GKM’nin Sınıflandırılması GKM’nin toksik etkileri nasıl araştırılır? Kim denetler? GKM üzerindeki kuşkular GKM analiz yöntemleri

Tarihsel Gelişimi Gıdalara istenilerek kimyasal madde katılımı ile ilgili tarihsel gelişmeler incelendiğinde, tuz ve odun tütsüsünün bilinen en eski katkı kullanma yöntemleri olduğu anlaşılmaktadır. Gıda boyalarının kullanımı M.Ö 3500 yıllarında eski Mısır'a kadar dayandığı; M.Ö. 3000 yıllarında ise et ürünlerini saklamada tuzdan yararlanıldığı, M.Ö. 900 yıllarında hem tuz, hem de odun tütsüsünün gıda saklama yöntemleri olarak kullanıldığı görülmektedir. Ortaçağda tuz ve odun tütsüsünün yanı sıra, etlere nitrat konarak hem botilizm önlenmeye çalışılmış, hem de etin renginin daha sağlıklı göründüğü fark edilmiştir.

GKM nedir? Tek başına gıda olarak tüketilmeyen, bir gıda ürününün ana bileşeni, hammaddesi veya yardımcı maddesi olarak kullanılmayan, fakat o ürünün işlenmesi, ambalajlanması ve/veya depolanması ile ilgili olarak ve ürünün tat-koku-görünüş-yapı ve diğer niteliklerini korumak,düzeltmek, veya istenmeyen değişikliklere engel olmak amaçlarıyla gıda ürünlerine katılımlarına izin verilen, ve kalıntı veya türevleri mamul maddede kalan kimyasal madde veya maddeler karışımıdırlar .

Gıda katkı maddeleri doğal, doğala özdeş veya yapay olabilir. Doğal katkı maddeleri : Pancar suyundan elde edilen kırmızı renklendirici Betanin (E162) gibi Doğala özdeş katkı maddeleri: Doğadakinin insan tarafından yapılan ikizidir. Vanilya gibi Yapay katkı maddeleri: İnsan tarafından yapılmıştır. Doğada bulunmaz. Sakarin gibi

Gıda Katkı Maddeleri Niçin Kullanılır? Gerekli midir? Gıdanın besleyici değerini korumak için kullanılabilirler. Özgün diyet ihtiyaçları olan insanlar için özel bir gıda üretiminde kullanılabilirler Gıda çeşitliliği sağlarlar. Gıdanın dayanıklılığını artırmak için kullanılırlar, böylece gıda maddeleri daha uzun bir raf ömrüne sahip olurlar. Gıdanın dokusal özelliklerini geliştirmek için kullanılabilirler.

Yağın acılaşması gibi reaksiyonları önleyerek lezzet kayıplarını önlerler ve besin öğelerini korurlar. Gıdanın işlenmesi sırasında çoğu zaman teknolojik gereklilik olarak kullanılırlar. Gıdada hastalık yapıcı mikroorganizmaların gelişmelerini önlerler. Gıdanın lezzetini ve rengini çekici hale getirebilir veya koruyabilirler.

E kodu nedir? Gıda katkı maddelerini tanımlamak ve herhangi bir karışıklığa yol açmamak için kullanılan Avrupa Birliği’nin (EC) simgesi olarak E harfi ve üç rakamlı sayıdan ibaret kodlardır. Bu kodlar Avrupa Birliği’nin “Gıda Bilim Komitesi” tarafından her katkı maddesi için belirlenir. Doğal veya sentetik olsun gıda maddelerinde kullanılan ve katkı maddesi olarak tanımlanan tüm kimyasallar bu kodlama sisteminin içindedir.

Katkı maddelerinin genel sınıflandırılması: Renklendiriciler: E 100 - 180 Koruyucular: E 200 - 297 Antioksidanlar :E 300 - 321 Emülgatör ve stabilizatörler: E 322 - 500 Asit / baz sağlayıcılar: E 500 - 578 Tatlandırıcılar, koku verenler: E 620 - 637 Geniş amaçlılar: E 900 - 927

GKM’nin sınıflandırılması Gıda katkı maddelerini kullanım amaçlarına göre 4 grupta toplayabiliriz: 1.Kaliteyi koruyarak raf ömrünü uzatanlar (Koruyucular) 2. Aromayı ve rengi geliştiriciler 3. Yapıyı ve hazırlama, pişme özelliğini geliştirenler 4. Besin değerini koruyucu, geliştiriciler (Besin öğeleri)

1.Kaliteyi koruyarak raf ömrünü uzatanlar (Koruyucular) Antimikrobiyaller : asetik asit, benzoik asit, propionik asit, sorbik asit, kükürt dioksit, nitrit ve nitrat Antioksidanlar: Sentetik Antioksidanlar: BHA, BHT 2. Doğal Antioksidanlar: betakaroten, tokoferoller (E vit.) ,askorbik asit (C vit.)

2. Aromayı ve rengi geliştiriciler Lezzet arttırıcılar (MSG) Lezzet vericiler (Aroma maddeleri, baharatlar,) Renklendiriciler (tartrazin, indigotin,klorofil...vb.)

3.Yapıyı ve hazırlama, pişme özelliğini geliştirenler pH ayarlayıcılar- asitlik düzenleyiciler (asetik asit,sitrik asit) Topaklanmayı önleyenler (silikat, magnezyum oksit, magnezyum karbonat) Emülsifiyerler (lesitin, mono ve digliseritler) Stabilizörler, kıvam arttırıcılar, tatlandırıcılar Mayalanmayı sağlayıcı ajanlar Nem ayarlayıcılar Olgunlaştırıcılar Ağartıcılar, dolgu maddeleri, köpük ayarlayıcılar, parlatıcılar

4.Besin değerini koruyucu, geliştiriciler (Besin öğeleri) İşleme sırasında kaybolan besin öğelerini yerine koyma (B1, B2, niasin) Diyette eksik olabilecek besin öğelerini ekleme (A, D vitaminleri)

Her katkı maddesinin kullanım miktarı sınırlandırılmış mıdır? katkı maddesinin kullanıma izin verilen miktarları değişmektedir. Örnek; alfatokoferol (E307) rafine zeytinyağında maksimum 200 mg/l maksimum dozuna sahip iken, emülsifiye edilmemiş hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı yağlarda QS düzeyinde izin verilir. QUANTUM SATIS (maksimum doz) (herhangi bir maksimum seviyenin belirtilmediğini gösterir) ifadesi yer alır.

Gıda Katkı maddesinin toksik etkileri nasıl araştırılır? Bir katkı maddesinin toksisitesi; kanser, doğum kusurları, sinir sistemi ya da diğer organlar üzerinde olumsuz etkileri laboratuar hayvanları üzerinde deneylerle araştırılır. Bu çalışmalar;kısa (akut) ve uzun (kronik) süreli testleri içerir. Yapılan testler çok çeşitli olup, fetus testlerini, nörotoksisiste testlerini, en az iki jenerasyon takip edilerek yapılan testleri de içerir. Kanser hariç uzun süreli etkiler için laboratuar hayvanları hiçbir olumsuz etkinin görülmediği (NOAEL:No Observed Adverse Effect Level) düzeyini tayin etmek için test hayvanları farklı dozlara maruz bırakılır. Bu düzey güvenlik faktörü ile (100) çarpılarak günlük alınabilecek miktar (ADI:Acceptable Daily Intake) belirlenir.

Gıda Katkı maddesinin toksik etkileri nasıl araştırılır? Eğer insan üzerinde bir veri mevcut değilse,ayrıca bireylerin duyarlılık farklılıklarını dikkate alacak x10 faktörü de kullanılabilir (toplam faktör 1000). ADI değeri bir bireyin vücut ağırlığı esas alınarak tüm yaşamı boyunca bir sağlık riski olmaksızın tüketebileceği katkı maddesi miktarının tahminidir. Bazı katkılar için ADI değeri tanımlanmamıştır, çünkü hiçbir olumsuz etki söz konusu değildir.

Gıda Katkı Maddelerinin Güvenlik Testleri Katkı maddesi

Gıda Katkı Maddelerinin Kullanılma Miktarlarına kim karar verir? WHO ve FAO’nun ortak komitesi Joint Expert Committee in Food Additives and Contaminants (JECFA) maksimum kullanma düzeylerine karar verir, tüm toksikolojik çalışmaları değerlendirir, ADI değerlerinin güvenli olup olmadığını inceler.

Gıda Katkı Maddelerini Kim denetler? Denetleyen Kuruluş: Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Değerlendirme Kriteri: Codex Alimentarius Türk Gıda Kodeksi Analizler: Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı’na ait İl Kontrol Laboratuvar Müdürlüklerinde bulunan Katkı Laboratuvarları ve Bakanlık tarafından yetkilendirilen özel laboratuvarlar

Katkı Maddeleri üzerindeki kuşkular Ancak bazı katkı maddeleri hakkında kuşkular vardır. Belli katkıların tüketilmesi sonrası baş ağrısı, alerjik reaksiyonlar, hiper aktivite gibi semptomlar rapor edilmektedir. Bu reaksiyonlar ile katkı maddeleri tüketimi arasında bir ilişki bilimsel olarak henüz kanıtlanmamıştır. Zaman içinde sağlık üzerine olumsuz etkileri olan katkı maddeleri yasaklanmış, kullanımdan kaldırılmıştır.

İzin verilenden fazla kullanıldığında Kanserile ilişkilendirilen bazı Katkı Maddeleri Nitrat ve Nitritler: Kanserojen olduğu belirtilen nitrozamine dönüşüm Renklendiriciler: Patent Blue V (E 131), Green S (E 142), Tartrazin (E 102),Eritrosin (E 127)vb. Bazılarının tiroid ve beyin tümörüne sebep olduğu belirtiliyor. Yapay Tatlandırıcılar: Asesülfam K (E 950), Aspartam (E 951) Fareler üzerine yapılan çalışmalarda beyin tümörü ve lenf ve kan kanseri oluşturduğu tespit edilmiş.

BHA (E320) ve BHT(E321): Kansere sebep olabileceği belirtiliyor. Kesin olarak kanıtlanmamış. Potasyum bromat (E 924): Hayvanlarda kansere sebep oluyor. ABD ve Japonya dışında bütün dünyada yasaklanmış.

Gıda Katkı Maddeleri Hakkında Doğru Bildiğiniz Yanlışlar! Hergün tükettiğimiz besinler içindeki gıda katkı maddeleri hakkında yanlış bir çok kanı dolaşıyor. Birey ve toplum olarak sağlıklı beslenebilmek için, gıda katkı maddeleri hakkındaki kulaktan kulağa yayılan yanlışları düzeltmek gerekli olmuştur.Gıda katkı maddeleri ile ilgili doğruları bilmek bir tüketici hakkıdır.   Tüm gıda katkı ma ddeleri insan sağlığı için zararlıdır YANLIŞ. Gıda katkı maddeleri uluslararası standartlar dikkate alınarak hazırlanan “Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği” ne göre kullanıldıklarında sağlık üzerinde zararlı etki göstermezler. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’ndan üretim izni almış ve iyi imalat koşullarına uyan işletmelerde üretilen gıdaların tüketilmesi bu konuda güvence oluşturur.  

Tüm gıda katkı maddeleri yapaydır YANLIŞ Tüm gıda katkı maddeleri yapaydır YANLIŞ. Gıda katkı maddeleri yapay olabildikleri gibi birçoğu da doğal ya da doğala özdeş maddelerden oluşmaktadır. Bunlara birer örnek verirsek; pancar suyundan elde edilen kırmızı renklendirici E 162 doğal, doğadakinin eşdeğeri olan sitrik asit doğala özdeş, doğada hiç bulunmayıp da insan tarafından üretilmiş olan dodesil gallat, oktil gallat, bütillenmiş hidroksianizol gibi antioksidanlar da yapay maddelerdir. Halk arasında dolaşan, doğal maddeler yararlıdır, yapay maddeler zararlıdır” şeklinde ifade edebileceğimiz kanı da yanlıştır. İster doğal, ister yapay olsun tüm katkıların zararlı olup olmamasını belirleyen faktör katkının kullanılan miktarıdır. Gıda Katkı maddeleri sadece paketlenmiş hazır gıdalarda kullanılır YANLIŞ. Ekmek ve rafine tuz dahil işlenmiş gıdaların hemen hemen tamamında gıda katkı maddeleri kullanılmaktadır.

Katkı maddesi kullanmazsak gıdalarımız daha sağlıklı olur mu? YANLIŞ. Tam tersine!. Besinlerimizin daha sağlıklı olarak saklanabilmesi ve lezzetini koruyabilmesi için bu maddelerin kullanılması kaçınılmazdır. Nitrat, nitrit katılmamış işlenmiş et ürünlerinde mikrobiyolojik bozulma olabilir. Bu da ölüme kadar uzanan Botulizm gibi gıda zehirlenmelerinin nedenidir. Antioksidan katılmaması durumunda, yağlar oksitlenir ve sağlık için zararlı peroksitler ve diğer oksidasyon ürünleri oluşur. Katkı maddelerinin güvenliği ve kullanım miktarları konusunda yeterli bilimsel çalışma bulunmamaktadırYANLIŞ. Katkı maddeleri laboratuvarlarda uzun süreli ve ayrıntılı güvenlik testlerinden geçirilir. Bu çalışmaların sonuçları, Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Gıda Tarım Örgütü (FAO) nun ortakla- şa oluşturduğu, katkı maddeleri üzerinde çalışan ortak uzmanlar komitesi JECFA adlı kuruluş; Avrupa Birliğinin Bilimsel Gıda Komisyonu (SCF); ABD Gıda İlaç Dairesi (FDA) gibi uluslararası kuruluşlarca onaylandıktan sonra her bir katkı maddesinin hangi oranlarda hangi besinlere katılabileceğine karar verilir.

E Kodlu Katkı Maddeleri Sağlığa ZararlıdırYANLIŞ. Gıdalarda kullanılan katkı maddelerinde bir standardın sağlanabilmesi için gıda katkı maddeleri uluslararası bir sistemle numaralandırılmıştır. Numaraların başında bulunan E harfi Europe (Avrupa) sözcüğünün ilk harfidir. Bir katkının E kodu taşıması, bu katkının üzerinde tüm güvenlik çalışmalarının tamamlandığını ve Avrupa Birliği’nin Bilimsel Gıda Komitesi tarafından kodlanarak onaylandığını gösterir. E kodlu gıda katkı maddelerinin kanser yaptığına ilişkin listeler internet ortamında ve elden ele dolaşmakta ve saygın kurumlar referans olarak verilmektedir. Bu listelere güvenmeli miyiz? HAYIR. Hangi nedenle dağıtıldığı bilinmeyen bu listeler asılsızdır. Refere ettikleri kurumlar da böyle bir çalışma yapmadıklarını bildirmektedir. Bir katkı maddesinin sağlığı zararlı olup olmadığı yukarıda açıklanan toksikolojik testlerle belirlenip, sağlık riski taşımayanlar yasal düzenlemelerde yer alır. Yasal düzenlemelere uygun olarak kullanılan katkı maddeleri sağlık riski taşımaz.

Sonuç olarak; Üreticiler ve tüketiciler gıda katkı maddeleri konusunda bilinçlendirilmelidir. Devletin de etkin bir denetim mekanizması kurmasıyla gıda katkı maddelerinin sağlık riskleri en aza indirilir ve besin sanayinin gelişmesi sağlanır.

KAYNAKLAR Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği. T.C. Resmi Gazete. Sayı: 23172 16 Kasım 1997. . Altuğ,T (ed). Gıda Katkı Maddeleri. Meta Basım, İzmir, 2001. Sağlam, Ö. F. Türk Gıda Mevzuatı Bağcı, T. "Gıda Katkı Maddeleri ve Sağlığımız Üzerine Etkileri", Hacettepe Tıp Dergisi; 28(1); 18-23, (1997). www.kkgm.gov.tr

TEŞEKKÜR EDERİZ