BEŞ FAKTÖR KİŞİLİK KURAMI

ROBERT McCREA PAUL T.COSTA

ROBERT McCREA’nın Yaşam Öyküsü 28 Nisan 1949’da Kansas ta dünyaya gelmiştir. Ailesinin üç çocuğunun en küçüğüdür.Matematik ve fen alanlarına ilgi duymasına rağmen lisansını felsefe alanında yüksek lisansını psikoloji alanında yapmıştır.Matematik ve fene olan ilgisiyle eğitimini alırken Catell’in çalışmalarını oldukça ilgi çekici bulmuş ve kişiliğin biyolojik temellerini incelemeye yönelmiştir.Doktora eğitimi sırasında Paul Costa ile tanışır ve uzun yıllar birlikte kişilik üzerine çalışmalar yürütürler.

PAUL T. COSTA’nın Yaşam Öyküsü 16 Eylül 1942’de New Hampshire’da dünyaya gelmiştir. Psikoloji alanında lisans,yüksek lisans ve doktora eğitimi alır.Doktorasını tamamladıktan sonra üniversitelerde eğitim vermeye başlar.1976’da McCrea ile birlikte çalışmaya başlamıştır.Bu ortak çalışma ‘Büyük Beşli’ olarak adlandırılan Beş Faktör Kişilik Kuramı ortaya çıkarmıştır.

KİŞİLİĞİN YAPISI VE GELİŞİMİ McCrea ve Costaya göre davranışın yordanması kişiliğin üç merkezi üç de peliferik bileşenini anlamakla mümkündür. Kişiliğin merkezi bileşenleri *Temel eğilimler *Karakteristik adaptasyon *Kendilik kavramı

Temel eğilimler: Doğrudan gözlenemeyen ancak dolaylı olarak düşünülen kapasite ve yatkınlıklardır. Kişinin potansiyelini ve yönelimini belirler.Temel eğilimler beş temel kişilik özelliğinin yanında genel ve özel yetenekleri,cinsel yönelimi ve dilin öğrenilmesinin altında yatan psikolojik süreçleri içerir.

Karakteristik adaptasyonlar: İnsanların çevrelerine uyumları sonucunda gelişen sonradan kazanılmış kişilik yapılarıdır. Alışkanlıklar ve tutumlar gibi dış etkenlerden etkilenir. Dil,okuma,yazma,matematik gibi sonradan kazanılan beceriler karakteristik adaptasyona örnek verilebilir.Kültürden kültüre farklılık gösterebilir. Dışadönük birinin avukatlık gibi iletişime açık bi mesleği seçmesi gibi

Kendilik kavramı: Aslında bir karakteristik adaptasyondur. Kişinin kendi kişisel gelişimi ile ilgili çeşitli gerçeklerden,kişiye yaşamında bir amaç ve tutarlılık sağlayan kimlik duygusuna kadar değişen,kendisiyle ilgili düşünce,görüş ve değerlendirmelerden oluşur.Kişinin kendisiyle ilgili inançları ve duyguları herhangi bir durumda nasıl davranacağını belirlediği için önemli bir karakteristik adaptasyondur. Örneğin kişinin kendini zeki biri olarak değerlendirmesi onun zeka gerektiren konularda daha iddialı olmasına yol açar.

KİŞİLİĞİN PERİFERİK BİLEŞENLERİ *Biyolojik temeller, *Nesnel yaşam öyküsü *Dış etkilerdir Biyolojik temeller: Beş faktör kuramına göre kişilik özellikleri üzerinde nedensel etkiye sahip tek faktör biyolojidir.Temel eğilimleri etkileyen biyolojik mekanizmalar, genler, hormonlar ve beyin yapısıdır.Kurama göre temel eğilimlerin şekillenmesinde çevrenin etkisi yoktur.Ancak kişiliğin oluşumda önemli yer tutan karakteristik adaptasyonlar üzerinde önemli bir etkiye sahiptir.

Nesnel yaşam öyküsü: Kişinin yaşamı boyunca yaptığı, düşündüğü, hissettiği her şeydir. Kurama göre kişinin yaşamı boyunca yaşadığı şeyleri kendisinin nasıl algıladığı değil nesnel olarak yaşadığı şeylerdir.Kişinin yaşamındaki davranış ve tepki birikimli kaydın bir parçası haline gelmektedir.

Dış etkiler: İnsanların içinde bulundukları fiziksel ve sosyal durumlar kişiliklerini etkiler.İçinde bulunduğumuz çevrenin taleplerine ve bu çevredeki fırsatlara verdiğimiz tepkiler dış etkilerle ilgilidir.Verdiğimiz tepkiler karakteristik adaptasyonların ve onların çevresel etkilerle etkileşiminin bir fonksiyonudur. Örneğin arkadaşları tarafından tiyatroya davet edilen bir üniversite öğrencisi(dış etkiler)tiyatrodan hoşlanmadığı için(karakteristik adaptasyon) bu teklifi rededebilir.(nesnel yaşam öyküsü)Bu öğrencinin yeni deneyimlere açık olmama ve yalnızlığı sevme gibi temel eğilimleri olabilir.Tüm bunlar öğrencinin tiyatro davetini reddedmesine ve tiyatroya ilişkin olumsuz bakış açısı sürdürmesine neden olacaktır.

Beş faktör kişilik modeli, kişiliğin 5 temel boyuttan/faktörden oluştuğunu öne sürmektedir (Dışadönüklük, Sorumluluk, Uyumluluk, Duygusal Denge ve Deneyime Açıklık). Beş faktör kişilik modeli, geniş bir yelpazede yer alan kişilik yapılarını entegre etmesi ve böylelikle farklı yönelimlere sahip araştırmacılar arasındaki iletişimi kolaylaştırması; kişilik özellikleriyle davranışlar arasındaki ilişkilerin sistematik bir biçimde incelenebilmesine olanak sağlaması ve kişiliği beş alt faktöre dayandırarak genel bir tanımlama sağlaması açısından ilgi çekicidir.

Dışadönüklük/İçedönüklük Sorumluluk(özdisiplin)/Dürtüsellik, Beş faktör kişilik modelinde yer alan her boyut birbirine zıt iki kutuptan oluşmaktadır. Buna göre model, Dışadönüklük/İçedönüklük Sorumluluk(özdisiplin)/Dürtüsellik, Uyumluluk/Düşmanlık, Duygusal Denge/Nevrotiklik Yeni Deneyimlere Açıklık/Gelenekçilik boyutlarından oluşmaktadır.

Bu boyutlardan her biri de 6 alt boyuttan/alt ölçekten oluşmakta; böylelikle de ortaya toplam 30 alt boyut/faktör çıkmaktadır. Bu boyutlardan örneğin Dışadönüklük, sosyallik, atılganlık, kendini ifade edebilme, heyecan arama, sempatiklik, üstün olma ve ödül kazanma isteği gibi davranışları kapsamaktadır. İş yaşamı açısından değerlendirildiğinde de, genel olarak dışadönüklerde iş doyumunun ve işten ayrılma eğiliminin yüksek olduğu görülmektedir. Bir başka boyut olan Sorumluluk da, dikkatlilik, organize olma, planlı hareket etme, yoğun çalışma, başarı odaklı olma, kararlılık, düzenlilik, disiplinli olma, sorunlarla başedebilmek için hazırlıklı olma, etik ilke ve değerlere belirgin bir biçimde bağlılık ve başlanan bir işi bitirebilme becerisi gibi davranışları içermektedir. İş yaşamı açısından bakıldığında da, sorumluluk düzeyi yüksek çalışanların, iş doyumlarının ve motivasyonlarının yüksek olduğu, işten kaçma ve işten ayrılma eğilimlerinin ise düşük olduğu görülmüştür.

Deneyime Açıklık Ana madde: Deneyime açıklık Açıklık sanatı, duyguları, macerayı, sıradışı fikirleri, hayal gücünü, merakı ve çeşitli deneyimleri genel olarak takdir anlamına gelmektedir. Bu özellik, yaratıcı insanları gerçekçi ve basmakalıp (sıradan) insanlardan ayırmaktadır. Deneyime açık olan insanlar, entellektüel olarak meraklı, sanatı takdir eden ve estetiğe duyarlı kişilerdir. Kapalı insanlara kıyasla, daha yaratıcı ve arzularının daha fazla ayırdında olan insanlardır. Alışılmadık inançlara bağlı olmaya daha fazla meyillidirler. Açıklıkta düşük puanlara sahip insanlar daha geleneksel, basmakalıp ilgilere sahip olmaya eğilimlidirler. Onlar, basit, doğrudan ve açık olanı; karmaşık, belirsiz ve incelikli olana tercih ederler. Sanatı ve bilimi şüpjeyle karşılayabilirler, bu çabaları anlaşılması zor, derin ve pratik kullanımdan uzak bulabilirler. Kapalı insanlar aşina oldukları şeyleri yeni yollara karşı tercih ederler. Değişime karşı tutucu ve dirençlidirler.

Örnek Açıklık öğeleri Fikirlerle dopdoluyum. Kavramları hızlı bir şekilde anlayabilirim. Zengin bir kelime hazinem vardır. Canlı bir hayal gücüm vardır. Müthiş fikirlerim vardır. Nesneler hakkında düşünmek için zaman harcarım. Zor kelimeler kullanırım. Soyut fikirlerle ilgilenmem. (tersi) İyi bir hayal gücüm yoktur. (tersi) Soyut fikirleri anlamakta güçlük çekerim. (tersi)

Sorumluluk Ana madde: Sorumluluk Sorumluluk öz-disiplin gösterme eğilimi, görev bilinciyle hareket etme ve başarı için azim gösterme demektir. Bu özellik, kendiliğinden gerçekleşene karşılık planlı hareketi tercih etmeyi gösterir. Dürtülerimizi yönlendirme, düzenleme ve kontrol etme eğilimimizi belli eder. Yüksek sorumluluğun faydaları açıktır. Sorumluluk sahibi bireyler kasıtlı planlama yaparak ve bunda süreklilik göstererek yüksek başarı düzeyine ulaşırlar ve sorunlardan kaçarlar. Diğerleri tarafından güvenilir ve zeki olarak adlandırılırlar. Diğer taraftan, zorlayıcı mükemmeliyetçiler ve işkolikler olabilirler.

Örnek Sorumluluk öğeleri Her zaman hazırımdır. Bir programı takip ederim. Detaylara dikkat ederim. İşimde zor beğenen biriyimdir. Ev işlerini hemen yaparım. Düzeni severim. Eşyalarımı ortalıkta bırakırım. (tersi) Dağınık birisiyimdir. / Ortalığı dağıtırım. (tersi) Eşyaları gerçek yerlerine koymayı genellikle unuturum. (tersi) Görevlerimden kaçarım. (tersi)

Dışadönüklük Ana madde: Dışadönüklük ve içedönüklük Dışadönüklük, olumlu duygular, diğerlerinin teşvik ve ortaklıklarını arama eğilimi olarak tanımlanır. Bu özellik dış dünyayla açık bir etkileşim ile kendini gösterir. Dışadönükler insanlarla olmaktan eğlenirler, genellikle enerji dolu olarak tanımlanırlar. Heyecan olanaklarına karşılık "Evet!" ya da "Hadi gidelim!" diyebilecek olan; coşkulu, hareket-odaklı bireyler olma eğilimindedirler. Grup içinde, konuşmayı severler, kendilerini öne çıkarırlar ve ilgi çekerler.İçedönükler laf kalabalığı, enerji ve dışadönüklerin eylem seviyesinden uzaktırlar. Sessiz, şatafatsız, ağır ve sosyal dünyayla daha az ilgili olma eğilimindedirler. Sosyal katılımlarının az olması utangaçlık veya bunalım olarak yorumlanmamalıdır. İçedönükler, sadece, dışadönüklerden daha az dürtüye ve daha fazla yalnız zamana ihtiyaç duyarlar.

Örnek Dışadönük öğeleri Ben partinin can damarıyım. İlginin odağı olmak isterim. İnsanlar arasında kendimi rahat hissederim. Konuşmaları ben başlatırım. Partilerde bir sürü farklı insanla konuşurum. Yabancıların çevresinde sessiz kalırım. (tersi) Kendimi ilgi odağı haline getirmekten hoşlanmam. (tersi) Çok fazla konuşmam. (tersi) Konuşacak çok az şeyim vardır. (tersi)

Uyumluluk Ana madde: Uyumluluk Uyumluluk başkalarına karşı kuşkulu ve zıt olmaktan ziyade merhametli ve yardıma hazır olmaya eğilimli olmak olarak tanımlanır. Bu özellik, sosyal denge üzerine ilgiyi ve kaygıyı yansıtır. Uyumlu bireyler diğerleriyle kolay geçinir. Genel olarak saygılı, arkadaşça, cömert, yardımsever ve diğerlerinin istekleriyle uzlaşmaya hazır olarak görülürler. Uyumlu bireyler insan doğası hakkında iyimser bir görüşe sahiptirler. Onlar, insanların dürüst, saygın ve güvenilir olduğuna inanırlar.Uyumsuz bireyler kendi çıkarlarını diğerleriyle geçinmekten üstün tutarlar. Diğerlerinin iyi olmasıyla genellikle daha az ilgilidirler ve diğerlerine daha az yardım eli uzatırlar. Bazen diğerleri hakkındaki şüphecilikleri onların kuşkucu, dostça olmayan ve geçimsiz olmalarına neden olur.

Örnek Uyumluluk öğeleri İnsanlarla ilgilenirim. Diğerlerinin duygularını hissederim. Yumuşak bir kalbim vardır. İnsanları rahatlatırım. Diğerlerinin hislerine ilgi duyarım. Diğerleri için vakit ayırırım. İnsanların sorunlarıyla ilgilenmem. (tersi) Diğerleriyle genellikle ilgili değilimdir. (tersi) Diğerleri hakkında çok az ilgi duyarım. (tersi) İnsanları aşağılarım. (tersi)

Duygusal Denge Ana madde: Duygusal denge Duygusal denge öfke, endişe, bunalım gibi olumsuz duyguları yaşamaya eğilim olarak tanımlanır. Duygusal dengesizlik olarak da adlandırılır. Duygusal dengede yüksek puan alanlar duygusal olarak duyarlı ve strese eğilimlidirler. Olağan durumları tehdit edici ve ufak hayal kırıklıklarını umutsuzca zor olarak nitelemeye daha eğilimlidirler. Onların olumsuz duygusal tepkileri olağandışı şekilde uzun sürer, bu da genellikle kötü bir ruh halinde oldukları anlamına gelir. Duygusal dengedeki bu sorunlar bu bireylerin açık düşünmesini, kararlar vermesini ve streste etkili bir şekilde baş etmesini engelleyebilir. Ölçeğin diğer tarafında, duygusal denge puanı az olan bireyler daha zor üzülür ve duygusal olarak daha az tepkilidirler. Sakin, duygusal olarak dengeli ve kalıcı olumsuz histen uzak olma eğilimi gösterirler. Olumsuz hislerden uzak olmaları, daha çok olumlu hisleri tecrübe edecekleri anlamına gelmez. Olumlu hislerin sıklığı, dışadönüklük boyutunun bir bileşenidir

Örnek Duygusal Denge öğeleri Kolaylıkla rahatsız olurum. Ruh halim sürekli değişir. Kolay öfkelenirim. Kolay strese girerim. Kolay üzülürüm. Sıklıkla ruh hali atlamaları yaşarım. Genellikle keyifsiz hissederim. Olaylar hakkında endişe duyarım. Zamanın çoğunda rahatımdır. (tersi) Ender olarak keyifsiz hissederim. (tersi)