FARMASÖTİK HESAPLAMALAR ECZACILIK TEKNOLOJİSİ BÖLÜMÜ-2015

GİRİŞ İlaç Eczacılık Farmasötik Teknoloji Reçete Etkin Madde Yardımcı Madde, Eksipiyent Dozaj Şekli Preparat, Müstahzar

İLAÇ Fizyolojik sistemleri veya patolojik durumları, kullanıcının yararına değiştirmek ya da incelemek amacıyla kullanılan veya kullanılması öngörülen madde veya ürün. Başka bir ifadeyle; Profilaksi, tedavi ve tanı için kullanılan madde veya preparat

ECZACILIK Doğal ve sentetik kaynaklı ilaç hammaddelerinden hareketle değişik farmasötik tipte ilaçların hazırlanmasını; İlacın analiz yöntemlerini, farmakolojik etkisinin devamlılığını, ilacın hastaya sunulmasını, emniyet, etkinlik ve maliyet bakımından en iyi biçimde kullanılması amacıyla gözetimini, ilaçla ilgili standardizasyon ve kalite güvenliğinin sağlanmasına yönelik eğitimi veren; İlaç kullanımı sonucu gerek birey gerekse toplum ölçeğinde ortaya çıkan çok yönlü sorunlara çözüm getirilmesinin esaslarını belirleyen meslek.

FARMASÖTİK TEKNOLOJİ Biyolojik etkinliği olan, doğal ve sentetik etkin maddelerin fiziksel, kimyasal ve farmakokinetik özelliklerini değerlendirerek ilaç olarak tasarlanmasını amaçlayan ve bu ilaç şekillerinin hazırlanmasındaki bilimsel esasların endüstriye uygulama yöntemlerini belirleyip geliştiren bilim dalı.

REÇETE Reçete tıp, veteriner veya diş hekimi tarafından eczacıya yazılan ve hastalıktan koruma, teşhis veya tedavi amacı ile hastaya verilecek ilaç/ilaçları içeren belgedir.

Reçetenin Kısımları Reçeteyi yazan doktor ve hastaya ait bilgiler 1. Başlangıç (Superscription) Latince’de “recipe” (alınız) kelimesine karşılık gelen “Rp” veya “Rx” simgesi 2. Yazılış (Inscription) Reçetenin esas kısmı- İlaçların adları ve miktarları 3. Yapılış (Subscription) Eczacıya reçetenin nasıl hazırlanacağının tarifi; dozaj şekli (tablet, kapsül, vb) ve sayısı 4. Kullanılış (Instruction) Signatura (kullanılış şekli) kelimesinin kısaltılmış şekli olan Signa, S. veya Sig. simgesinden sonra hasta için gerekli uyarılar- reçetedeki ilaçların ne şekilde, ne zaman, hangi aralıklarla, nasıl ve ne miktarlarda kullanılacağı

Örnek Reçete Rx Phenobarbitalum solubile 0.5 g Sirupus simplex 5 g Hasta adı: Tanı: Tarih: Rx Phenobarbitalum solubile 0.5 g Sirupus simplex 5 g Aqua destilata qs 50 mL MFt. 200 mL S. 3x2 coch.Parv. Dr. Adı: Diploma No: İmzası: Bölümü:

ETKİN MADDE Tedavide kullanılan ve herhangi bir şekilde biyolojik etkinliği olan molekül veya madde. Tedavide kullanılan dozaj şekilleri içindeki etkili maddeler. Örnek olarak, asetilsalisilik asit, ampisilin ve büyüme hormonu faktörü birer etkin maddedir. Etkin maddeler çeşitli şekillerde isimlendirilebilir; kimyasal isim, jenerik isim, ticari isim gibi.

YARDIMCI MADDE, EKSİPİYENT İlacın hazırlanmasında taşıyıcı, çözücü veya seyreltici olarak yararlanılan veya ilacın içinde yer alan etkin maddeler dışındaki bileşenler. Örnek olarak, distile su, enjeksiyonluk steril su, vazelin, laktoz v.b.

DOZAJ ŞEKLİ Etkin maddelerin uygun formülasyonlarla hastaların kullanacağı hale gelmiş şekilleridir. Örnek olarak, tablet, kapsül, şurup, merhem, transdermal yama, v.b.

PREPARAT, MÜSTAHZAR Hastanın eczaneden alıp kullandığı üründür. Yani hekim veya hasta tedavide etkin madde kullanmaz, müstahzar (veya preparat) kullanır. Bu preparatlarda dozaj şekilleri tarzındadır

Etkin madde  Formülasyon Preparat İLAÇ

İLAÇ Etkin Güvenli Kaliteli

Reçetelerde Kullanılan Kısaltmalar Kısaltma Latince/Fransızca Türkçe aa ana her birinden eşit miktarlarda ad ad a kadar add adde ilave ediniz b. boite kutu b.i.d. bis in die günde iki kere coch. (cuil.) cochlear/cuillére kaşık coch. amp. cochleare amplum çorba kaşığı (cuil. a soup) coch. med. cochleare medium tatlı kaşığı (cuil. a dessert) coch. parv. cochleare parvum çay kaşığı (cuil. a thé) d.t.d dentur tales doses bu dozlarda veriniz

Reçetelerde Kullanılan Kısaltmalar Kısaltma Latince/Fransızca Türkçe f.m. (Mft) fiat mixtura karıştırınız gtt (1 gtt; 2 gtts) gutta (goutte) damla non rep. non repetatur tekrar yapmayınız p.c., pos.cib. post cibo yemeklerden sonra p.o. per os ağızdan q.s. quantum sufficant kafi miktar (km;ym) t.i.d. ter in die günde 3 kere us. ext. usage externé haricen us. int. usage interné dahilen ut dict. ut dictum tarif edildiği gibi

Eczacılıkta kullanılan ölçü sistemleri Reçetede yazılı maddelerin tartılması veya ölçülmesi için eczacılıkta kullanılan ölçü sistemleri: 1-Metrik sistem 2-Ortak sistem (Apothecary ve Avoirdupois) Avoirdupois sistemi sadece toptan madde alımı ve satımında kullanılır. Eczacılıkta kullanılan ölçü birimleri genellikle metrik sisteme göredir.

TARTIM & ÖLÇÜM TARTIM Tartım bir cismin ağırlığını saptama işlemidir. Ağırlık enlem, yükseklik, sıcaklık ve basınç ile az da olsa değişir, ancak çok hassas tartımlar söz konusu olmadıkça bu faktörler gözönüne alınmaz. Tartımlar reçete terazisi ve hassas terazide yapılır. ÖLÇÜM Ölçüm bir cismin hacmini saptama işlemidir. Isı ve basınç, özellikle gazlar ve sıvılar üzerinde belirgin etki gösterir ve preparat yapımı sırasında bu faktörler gözönüne alınır. Sıvılar mezür ile ölçülür, küçük hacimleri ölçmek için pipet ve damlalık kullanılır.

Ağırlık ölçüleri ve eşdeğerleri AĞIRLIK ÖLÇÜLERİ Metre sistemine göre ağırlık birimi gram (g)’dır. Ağırlık ölçüleri ve eşdeğerleri Kısaltılmış İfadesi Birimi Gram eşdeğeri kg (kilo) bir kilogram = 1000.0 gram hg bir hektogram = 100.0 gram dkg bir dekagram = 10.0 gram g = 1.0 gram dg bir desigram = 0.1 gram cg bir santigram = 0.01 gram mg bir miligram = 0.001 gram mg (mcg veya ) bir mikrogram (gamma) = 0.001 miligram * 1000 mg = 1 g * 1000 mg = 1 mg

AĞIRLIK ÖLÇÜLERİ Apothecary sistemine göre ağırlık birimi grain (gr)’dır. 20 grain (gr) = 1 scruple 3 scruple = 1 dram 8 dram = 1 ounce 12 ounce = 1 pound Avoirdupois sisteme göre ağırlık birimleri. 437.5 grain (gr.) = 1 ounce (oz.) 16 ounce (7000 grain) = 1 pound (lb.) Bazı ekivalan değerler 1 g = 15.432 gr 1 kg = 2.2 lb 1 gr = 0.065 g veya 65 mg

Hacim ölçüleri ve eşdeğerleri Metrik sisteme göre hacim birimi litre (L)’dir. Hacim ölçüleri ve eşdeğerleri Kısaltılmış İfadesi Birimi Gram eşdeğeri kL bir kilolitre = 1000.0 litre hL bir hektolitre = 100.0 litre dkL bir dekalitre = 10.0 litre L = 1.0 litre dL bir desilitre = 0.1 litre cL bir santilitre = 0.01 litre mL bir mililitre = 0.001 litre mL () bir mikrolitre = 0.001 mikrolitre * 1000 mL = 1 mL * 1000 mL = 1 L

HACİM ÖLÇÜLERİ Apothecary sistemine göre en küçük hacim birimi minim’dir 60 minim = 1 fluidrachm 8 fluidrachm = 1 fluidounce (fl oz) 16 fluidounce = 1 pint 2 pint = 1 quart (qt) 4 quart = 1 galon (gal) Bazı ekivalan değerler 1 mL = 16.23 minim 1 fl oz = 29.57 mL 1 pint = 473.2 mL 1 galon = 3785 mL

Yaklaşık Ölçü Araçları Ölçü Aracı Hacim (mL) Çay kaşığı 5 Tatlı kaşığı 10 Çorba kaşığı 15 Çay bardağı 120 Su bardağı 150-240

Uzunluk ölçüleri ve eşdeğerleri Metrik sisteme göre uzunluk birimi metre (m)’dir. Uzunluk ölçüleri ve eşdeğerleri Kısaltılmış İfadesi Birimi Metre eşdeğeri km bir kilometre = 1000.0 metre hm bir hektometre = 100.0 metre dkm bir dekametre = 10.0 metre m = 1.0 metre dm bir desimetre = 0.1 metre cm bir santimetre = 0.01 metre mm bir milimetre = 0.001 metre m bir mikron = 0.000001 metre nm (mm) bir nanometre = 0.000000001 metre A bir angström = 0.0000000001 metre mm bir mikro mikron = 0.000000000001 metre * 1 mm = 1000 m * 1 m = 1000 nm

UZUNLUK ÖLÇÜLERİ Uzunluk ölçülerinin Anglo-Amerikan birimlerine göre eşdeğerleri 1 inç (inch) = 2.540 santimetre 1 ayak (foot) = 30.480 santimetre 1 yarda (yard) = 91.44 santimetre

ZAMAN BİRİMLERİ Eczacılıkta kullanılan zaman birimleri ve literatürde kullanılan kısaltılmış şekilleri S = saniye min = dakika h = saat d = gün

SICAKLIK BİRİMLERİ ve DERECELER Sıcaklık değerleri derece (termometre) denilen aletlerle ölçülür. Derecelerin ifadelendirilmesinde, Santigrad (oC), Fahrenheit (oF) ve Kelvin (oK) üniteleri kullanılmaktadır. Pratikte en çok kullanılan Santigrad dereceleridir. Suyun Suyun donma noktası kaynama noktası Santigrad 0 oC 100 oC Fahrenheit 32 oF 212 oF Kelvin 173 oK 373 oK

Sıcaklık birimleri ve birbirine dönüştürülmesi

Derecelerin çevrilmesinde kullanılan pratik formüller Fahrenheit derece = 32 + (18 + 10 x Santigrad derece) Santigrad derece = 10 + 18 ( F -32 ) * Normal vücut ısısı için sınır 37 oC veya 98.6 oF olarak kabul edilmektedir.

SAKLAMA SICAKLIKLARI İlaç ambalajlarında yer alan saklama koşullarını belirten ifadeler Kontrollü oda sıcaklığı: İklim kuşaklarına bağlı olarak 20-25 oC arasındaki sıcaklığı belirtir. İzin verilen sınırlar 15-30 oC’dir. Türkiye için 25 oC’dir. Oda sıcaklığı: Bulunulan alanın sıcaklığıdır. Bölgeden bölgeye değişir. Serin yer: 8-15 oC arasındaki sıcaklık. Soğuk (buzdolabı): 2-8 oC arasındaki sıcaklık. Derin dondurucu: (-25) – (-10) oC arasındaki sıcaklık

REÇETE ve FORMÜLLERDE DOZ HESAPLANMASI Örnek: Paracetamol 0.800 g Aspirin 0.100 g p. I cachet No:XX S: Günde 3 x 1 tane tok karına * Cachet (kaşe): sert bir kılıf içinde bir veya daha çok etkin maddenin tek dozunu içeren katı preparat * Parasetamolün bir defalık maksimum dozu 0.65 g * Parasetamolün bir defalık kullanımında doz aşımı vardır

Örnek: Strychnine sulfate 0.075 g P. XV granul S: 5 x 1 tane * Granul (granül): çeşitli durumlara karşı, yeterince dayanıklı toz partiküller, kuru topakcıklardan oluşan oral yolla kullanılmak üzere hazırlanmış preparat * Striknin sülfatın maksimum dozları 6-18 mg’dır * Striknin sülfatın bir defalık dozu uygundur, bir günlük dozunda doz aşımı vardır

Eau de laurier cerise q.s.p. 10 g S: 3 x 20 damla Örnek: Codeine phosphate 0.5 g Eau de laurier cerise q.s.p. 10 g S: 3 x 20 damla * Preparat 20 damlayı 1 gram olarak veren bir damlalıkla kullanılmaktadır. * Kodein fosfatın maksimum dozları 0.1-0.3 g’dır * Taflan suyunun maksimum dozları 2-6 g’dır * Her iki etkin maddede de maksimum doz aşılmamaktadır

Sulfate de strychnine 0.10 g Liqueur de Fowler q.s.p. 25 g Örnek: Sulfate de strychnine 0.10 g Liqueur de Fowler q.s.p. 25 g S: 3 x 25 damla * Preparat 20 damlayı 1 gram olarak veren bir damlalıkla kullanılmaktadır. * Striknin sülfatın maksimum dozları 6-18 mg’dır * Fowler solüsyonunun maksimum dozları 0.5-1.5 g’dır * Striknin sülfatın bir defalık dozu uygundur, fowler solüsyonunun bir defalık dozu uygun değildir.

KAŞIK ÖLÇÜSÜ İLE KULLANILAN SOLUSYON ŞEKLİNDEKİ PREPARATLARDA DOZ HESAPLANMASI Örnek: Phosphate de codeine 1 g Eau distilee 10 mL Sirop de menthe q.s.p. 110 g S: 3 x 1 coch. med. * Bir tatlı kaşığı şurup ortalama olarak 13 gram şurup kütlesine eşdeğerdir. * Kodein fosfatın maksimum dozları 0.1-0.3 g’dır * Bir defalık ve bir günlük maksimum doz aşılmaktadır.

ÇOCUKLARDA DOZ HESAPLANMASI Young Formülü: Çocuk dozu= Çocuğun yaşı (yıl olarak) / [ Çocuğun yaşı (yıl olarak) + 12 ] x Yetişkin dozu Cowling Formülü: Çocuk dozu= [ (Çocuğun yaşı + 1) / 24 ] x Yetişkin dozu Dilling Formülü: Çocuk dozu= [ (Çocuğun yaşı / 20 ] x Yetişkin dozu Clark Formülü: Çocuk dozu= ( Çocuğun ağırlığı / 65) x Yetişkin dozu Fried Formülüne göre 1 yaşından küçük çocuklar için doz hesaplaması: Çocuk dozu= ( Ay olarak çocuğun yaşı / 150 ) x Yetişkin dozu

ÖRNEK: Yetişkin dozu 50 mg olan bir ilacın sekiz yaşındaki bir çocuğa verilebilecek miktarını hesaplayınız. Verilen değerler Young denklemine yerleştirildiği zaman; [ 8 / (8 + 12)] x 50 = (8 / 20) x 50 = 20 mg olur.

ÖRNEK: Yetişkin dozu 150 mg olan bir etkin maddenin 13 kilo ağırlığındaki bir çocuğa verilebilecek miktarını hesaplayınız. Clark formülüne göre çocuk dozu; ( 13 / 65 ) x 150 = ( 1 / 5 ) x 150 = 30 mg olur.

ÇOCUKLARDA DOZ HESAPLANMASI Januschke Tablosu: 1 yaşındaki çocuğa, yetişkinlere verilen dozun 1/10’u 2-3 yaşındaki çocuğa, yetişkinlere verilen dozun 1/5’i 4-5 yaşındaki çocuğa, yetişkinlere verilen dozun 1/3’ü 6-7 yaşındaki çocuğa, yetişkinlere verilen dozun ½’si

ÇOCUKLARDA DOZ HESAPLANMASI Vücut yüzeyine göre doz hesaplanması: 1.80 cm boyunda 70 kg ağırlığında bir erkek 1.87 m2 Yeni doğmuş bir bebek 3.5 kg ağırlığında ve 0.25 m2 2 yaşında bir çocuk 12 kg ağırlığında ve 0.50 m2 9 yaşında bir çocuk 30 kg ağırlığında ve 1 m2 yüzeyinde kabul edilmektedir. Çocuk dozu = (Çocuk vücudunun alanı / yetişkin vücudunun alanı) x Yetişkin dozu

SEYRELTME

Bazı durumlarda reçetede hazırlanması istenilen çözeltilerin veya karışımların seyreltilmesi gerekmektedir. Bunun için öncelikle oran olarak verilen konsantrasyon değerleri varsa yüzdeye çevirmekte yarar vardır. Çözelti hazırlarken çok küçük miktarlarda madde kullanımı gerektiği durumlarda ise istenenden daha yüksek konsantrasyona sahip ve genellikle a/h olarak hazırlanan stok çözeltiler kullanılır.

Seyreltme hesaplamalarında, C1 x V 1 = C2 x V2 C: konsantrasyon, V: hacim (mL) denkleminden yararlanılır.

ÖRNEK: 500 mL %15’lik (h/h) çözelti 1500 mL’ye seyreltildiğinde elde edilen çözeltinin %’si nedir? Değerleri denkleme koyduğumuzda 15 x 500 = C2 x 1500 C2 = % 5 (h/h) bulunur.

ÖRNEK: 1:400 (a/h)’lik stok çözeltiden hareketle 4 litre 1:2000 (a/h)’lik çözelti hazırlanması İlk olarak, oran olarak verilen C değerleri % değerlere çevrilir. (1:2000 = %0.05; 1:400 = %0.25) Bu değerler C1V1 = C2V2 denklemine yerleştirilerek stok çözeltiden alınacak hacim hesaplanır. 0.05 x 4000 = 0.25 x V2 V2 = 800 mL 800 mL stok çözeltiden alınarak 4000 mL’ye çözücü ile tamamlama yapılır.

ALKOL SEYRELTMELERİ Reçete hazırlanmasında farmakopelerde kayıtlı alkol (etanol) kullanılmakta olup, istenen C’larda hazırlamak için seyreltme gerekebilir. Alkolle su karıştırıldığında ısı çıkışına bağlı olarak hacim azalması meydana geldiği için alkol seyreltilmesi (a/a) esasına göre yapılır. Avrupa Farmakopesi (Ph.Eur. 2002) de “etanol (%96)” 20oC’de %95.1 h/h (% 92.6 a/a)’den az, %96.9 h/h (% 95.2 a/a)’dan fazla etanol içermez, rölatif yoğunluk= 0.8051-0.8124 “susuz etanol” 20oC’de %99.5 h/h (% 99.2 a/a)’den az etanol içermez, rölatif yoğunluk= 0.7907-0.7932 Seyreltik alkol denildiğinde ise genellikle %70’lik alkol anlaşılır. Rölatif yoğunluk= 0.8860-0.8883

ÖRNEK: 10 g %90 (h/h)’lık alkol hazırlamak için %95 (h/h)’lik alkol’den ne kadar alınması gerektiğinin hesaplanması. V1 = 10/0.83 = 12.048 mL 90 x 12.048 = 95 x V2 V2 = 11.413 mL %95 (h/h)’lik alkol olarak hesaplanır. Ancak alkol seyreltilmesi (a/a) prensibine göre yapıldığı için; m = 11.414 x 0.81 = 9.245 g % 95 ‘lik alkol tartılır ve üzerine 0.755 g (10.000-9.245) su tartılarak eklenir.

KATI-KATI SEYRELTMELER Genellikle miktarı çok küçük olup bu nedenle tartım sorunu olan maddeler inert bir katı madde ile seyreltilerek reçete hazırlanabilir. Tritürasyon (seyreltme) olarak adlandırılan bu işlem günümüzde resmi bir kaynakta kayıtlı değildir. Bu tip seyreltmede, karışım %10 etkin madde içerecek şekilde 1 kısım etkin madde 9 kısım laktoz ile seyreltilir.

ÖRNEK: Her birinde 1:12000 (g:g) kolşisin ve 0.325 g aspirin içeren 100 adet kapsül hazırlamak için %10’luk kolşisin tritürasyonundan alınması gereken miktarın hesaplanması 100 kapsül için gerekli kolşisin miktarı: 1:12000 x 100 = 0.0083 g %10’luk tritürasyon, 100 g karışımda 10 g kolşisin ve 90 g laktoz içerdiği için, 0.0083 g kolşisin için 0.083 g tritürasyon alınır ve 32.5 g aspirin ile karıştırılır.

ALİGASYON Değişik % C’larda karıştırılacak çözelti veya katı karışım hesaplamalarında kullanılan bir yöntemdir. Yüzdeleri bilinen iki veya daha fazla maddeden hazırlanacak karışımın ortalama yüzdesinin hesaplanması “aligasyon medyal” yöntemidir. “Aligasyon alternatif” ise, istenen yüzdeye sahip bir karışım hazırlamak için yüzdeleri bilinen iki veya daha fazla maddenin karışımdaki rölatif miktarının hesaplanması yöntemidir.

ÖRNEK (aligasyon medyal): 50 mL %75 (h/h)’lik ve 90 mL %50 (h/h)’lik alkoller karıştırıldığında elde edilen alkolün %’sinin hesaplanması. 50 x %75 (0.75) = 37.5 mL 90 x %50 (0.50) = 45 mL 140 82.5 (82.5/140) x 100 = %58.9 (h/h)

ÖRNEK (aligasyon medyal): 57 g %45 (a/a) asit (d=1.42); 45 mL %10 (a/h) asit (d=1.08); 50 mL %100 (a/h) asit (d=1.4) bileşiminden oluşan karışımın %a/h cinsinden konsantrasyonunun hesaplanması. Öncelikle, verilen tüm C değerlerinin birimleri eşitlenmelidir. 57/1.42=40.14 mL 57x0.45=25.65 g 40.14 mL 25.65 g 100 mL X x = %64 a/h (=%45 a/a) Karışımın % sini hesaplamak için: 40 x 0.64 = 25.6 45 x 0.10 = 4.50 50 x 1.00 = 50.0 135 mL 80.1 g  80.1/135 = 0.593 = %59.3 (a/h)

ÖRNEK (aligasyon alternatif): % 70 (h/h)’lik alkol elde etmek için %95 (h/h)’lik ve %50 (h/h)’lik alkollerden ne kadar almak gerektiğinin hesaplanması. Verilen % İstenen % Alınacak miktar (kısım) 95 20 70 50 25 20 kısım (70-50) %95’lik, 25 kısım (95-70) %50’lik alkolden alınarak %70’lik alkol hazırlanır. Çözümün kontrolü aligasyon medyale göre yapıldığında: 20 x 0.95 = 19 25 x 0.50 = 12.50 45 31.5  31.5/45 = 0.70 = %70

YOĞUNLUK Yoğunluk (dansite), bir maddenin 1 mL hacminin ağırlığı olarak tarif edilir ve maddenin total kütlesinin, hacmine bölünmesi ile hesaplanır. d = m / V m = d x V V = m / d

SPESİFİK YOĞUNLUK Bilinen bir ısı derecesi için, bir maddenin ağırlığının, eşit hacimde ve standart olarak seçilen diğer bir maddenin ağırlığına oranıdır. Katı ve sıvı maddelerin spesifik yoğunluğunu hesaplamak için standart madde olarak distile su kullanılır. Spesifik yoğunluğun deneysel olarak hesaplanmasında piknometre denilen cam kapaklı kaplardan faydalanılır.

Piknometre ile Spesifik Yoğunluk Hesaplamasına Örnek Piknometre boş halde iken 25.20 g su ile doldurulunca 50.42 g ve kontrolu yapılacak sıvı ile doldurulunca da 52.05 g ağırlığında olsun. Bu sıvının spesifik yoğunluğunu hesaplayınız. 52.05 – 25.20 = 26.85 g sıvının; 50.42 – 25.20 = 25.22 g da suyun ağırlığı olduğuna göre, sıvının yoğunluğu; 26.85 / 25.22 = 1.064 olur.

YOĞUNLUK ve HACİM ile KONSANTRASYON BAĞINTILARI Belli yoğunluk, hacim ve ağırlıktaki iki sıvının birbiri içinde çözündürülmesi ile hazırlanan solusyonlarda konsantrasyonun yüzde (a/a) olarak belirtilmesi istenilebilir. Yüzde hesaplamalardan önemli bir tanesi de (a/a) ifadesinin (a/h) ve (a/h) ifadesinin de (a/a) ifadesine çevrilmesidir.

ÖRNEK: Yoğunluğu d=0.91 olan 30 mL uçucu yağın, yoğunluğu d=0.82 olan 120 mL etanol ile karıştırılması sonucu elde edilen preparatın konsantrasyonunu (% a/a) olarak hesaplayınız. Uçucu yağın ağırlığı: 30 x 0.91 = 27.3 g Etanolün ağırlığı: 120 x 0.82 = 98.4 g Toplam ağırlık: 98.4 + 27.3 = 125.7 g Etanol içindeki uçucu yağın yüzde miktarı: (27.3 / 125.7) x 100 = % 21.72 (a/a) bulunur.

ÖRNEK: Konsantre hidroklorik asit % 36 (a/a) konsantrasyondadır ve yoğunluğu 1.18 dir. İhtiva ettiği hidroklorik asit miktarını yüzde (a/h) olarak hesaplayınız? Bu preparatın 100 gramında 36 gram etkin madde vardır ve 100 gramı 100 / 1.18 = 84.74 mL hacimdedir. Diğer bir deyişle 84.74 mL sinde 36 gram saf asit vardır. İhtiva ettiği yüzde asit miktarı; (36 / 84.74) x 100 = % 42.48 (a/h) olur.

YOĞUNLUK ile KONSANTRASYON BAĞINTILARI Farmasötik amaç için kullanılan maddelerin çoğu % 100 saf değildir. Konsantre asitler, özellikle farmasötik işlemlerde kullanılan maddelerin konsantrasyonu yüzde (a/a) veya (a/h) ifadesi ile belirtilmektedir.

ÖRNEK: % 36 (a/a) konsantrasyonda hidroklorik asit yardımı ile 90 mL % 10 (a/h)luk hidroklorik asit solusyonu hazırlayınız. % 10 (a/h) hidroklorik asit solüsyonunun 90 mL’sinde, 90 x 10 /100 = 9 g saf madde vardır. Kesif hidroklorik asitin 100 gramında 36 g saf madde olduğu bilindiğine göre saf halde 9 g hidroklorik aside eşdeğerli olan % 36 (a/a) lık hidroklorik asit miktarı; 100 x 9 / 36 = 25 g olur. Bu değer hidroklorik asitin yoğunluğu (1.18) yardımı ile hacmen hesaplandığında; 25 / 1.18 = 21.19 mL bulunur. 21.19 mL % 36’lık hidroklorik asit 90 mL’ye su ile tamamlandığında 90 mL % 10 (a/h) luk çözelti hazırlanmış olur.

ÖRNEK: 300 mL % 10 (a/h) konsantrasyonda seyreltik sülfirik asit hazırlamak için, yoğunluğu 1.84 olan, % 96 (a/a) konsantre sülfürik asitten kaç mL alınması gerekir? % 10 (a/h) konsantrasyondaki 300 mL çözeltide 30 g saf sülfirik asit vardır. Halbuki yoğunluğu 1.84 olan kesif sülfürik asidin 100 gramında 96 g, diğer bir ifadeyle 100 / 1.84 = 54.34 mL’sinde 96 g saf sülfirik asit vardır. 30 g sülfirik asit için alınması gereken miktar; 54.34 x 30 / 96 = 16.98 mL bulunur.

KONSANTRASYONLARIN DEĞİŞİK İFADELERİ Çok seyreltik haldeki solusyonların ifadelerinde, solusyonların konsantrasyonu PPM (ppm= parts per million) milyonda bir kısım deyimi ile ifade edilir ve 10-6 kısım, mg/kg, mL/m3 karışımda bulunan madde miktarını belirtir. Benzer olarak, PPB (ppb= parts per billion) milyarda bir kısım; 10-9, mg/kg, mL/m3.

GRANÜLASYON HESAPLAMALARI Granüleler, birbirine kenetlenmiş tozların oluşturduğu 0.5-2.0 mm büyüklüğünde asimetrik agregatlardır. Doğrudan ilaç olarak veya tabletlerin hazırlanmasında kullanılır. Kuru ve yaş yöntem ile hazırlanabilirler.

Yaş Granülasyon Yöntemi: Önce tozlar karıştırılır, üzerine bağlayıcı çözeltisi veya müsilajı eklenerek kütle pat kıvamına getirilir. Bağlayıcı olarak; basit şurup, müsilajlı şurup, jelatin çözeltisi, gliserin, nişasta peltesi, PVP, CMC, MC, arap zamkı çözeltisi gibi çözeltiler kullanılır. Pat kıvamına getirilen kütle granülatörden geçirilir. Bu amaçla laboratuvarda asilasyonlu veya basit el granülatörleri kullanılır. Granülatörden geçirilen kütle paslanmaz çelikten tepsilere alınır, temiz bir spatül ile yayılır, 50-60˚C’ye ayarlanmış etüvlerde kurutulur. Daha sonra uygun elekten (4 -8 nolu) geçirilir.

ÖRNEK: Aspirin 0.300 g Nişasta granülesi 0.100 g Talk 0.040 g S. 3 x 1 tablet 0.500 g'lık 10 tablet hazırlayınız.

Hesaplanışı: Formüldeki tablet ağırlığı: 0.300 + 0.100 + 0.040 = 0.440 g 0.440 g’da 0.300 g aspirin var ise 0.500 g’da x = 0.341 g aspirin vardır (1 tablet için) 0.341 x 10 = 3.410 g aspirin (10 tablet için) 0.440 g’da 0.100 g nişasta granülesi var ise 0.500 g’da x = 0.114 g nişasta granülesi vardır (1 tablet için) 0.114 x 10 = 1.140 g nişasta granülesi (10 tablet için)

Hesaplanışı: 0.440 g’da 0.040 g talk var ise 0.500 g’da x = 0.045 g talk vardır (1 tablet için) 0.045 x 10 = 0.450 g talk (10 tablet için) Hesaplanan miktarlarda maddeler tartılıp, karıştırılarak tabletler basılır. Doz kontrolü konusunda anlatıldığı şekilde doz kontrolü yapılmalıdır.

ÖRNEK: Sodyum bikarbonat 0.070 g Laktoz 0.1 g CMC çözeltisi (% 5) k.m. Talk % 5 10 tablet hazırlayınız.

Hesaplanışı: 10 tablet üzerinden 0.070 x 10 = 0.700 g Sodyum bikarbonat 0.100 x 10 = 1.000 g Laktoz Harcanan bağlayıcı miktarı 1.000 g olsun. 100.000 g CMC çözeltisinde 5.000 g CMC varsa 1.000 g CMC çöz. de x = 0.050 g CMC vardır. Toplam etkin madde ve yardımcı madde miktarı bulunur. 0.700 g + 1.000 g + 0.050 g = 1.750 g teorik kütle

Hesaplanışı: Kurutulduktan sonra tartılarak bulunan pratik kütle 1.600 g gelsin. 1.750 g teorik kütleden 10 tablet elde edilirse 1.600 g pratik kütleden x = 9.14 tablet elde edilir. 100.000 g için 5.000 g talk gerekli ise 1.600 g için x = 0.08 g talk gereklidir Pratik kütleye hesaplanan kaydırıcı miktarı da ilave edilir ve basılabilir tablet sayısına bölünerek bir tablet ağırlığı bulunur. 1.600 + 0.08 = 1.680 g 1.680 ÷ 9.14 = 0.184 g bir tablet ağırlığı

ÖRNEK: Sakarin 0.040 g Sodyum bikarbonat k.m. CMC çözeltisi (% 5) k.m. Sodyum benzoat % 5 10 tablet hazırlayınız.

Hesaplanışı: 10 tablet üzerinden 0.040 x 10 = 0.400 g sakarin Molekül ağırlıklarından yararlanılarak formüldeki sakarin'e ekivalan sodyum bikarbonat miktarı bulunur. 183.18 g sakarin 84.00 g sodyum bikarbonat‘ ekivalansa 0.400 g sakarin x = 0.183 g sodyum bikarbonat'a ekivalan. Harcanan bağlayıcı miktarı 0.700 g olsun. 100.000 g CMC çözeltisinde 5.000 g CMC varsa 0.700 g da x = 0.035 g CMC vardır. Toplam etkin madde ve yardımcı madde miktarı bulunur. 0.400 +0.183 + 0.035 = 0.618 g teorik kütle

Hesaplanışı: 0.618 g teorik kütleden 10 tablet elde edilirse Kurutulduktan sonra tartılarak bulunan pratik kütle 0.550 g gelsin. 0.618 g teorik kütleden 10 tablet elde edilirse 0.550 g pratik kütleden x = 8.89 tablet elde edilir. 100.000 g için 5.00 g sodyum benzoat gerekli ise 0.550 g için x = 0.0275 g sodyum benzoat gereklidir. Pratik kütleye hesaplanan kaydırıcı miktarı ilave edilir ve basılabilir tablet sayısına bölünerek bir tablet ağırlığı bulunur. 0.550 + 0.0275 = 0.5775 g 0.5775 ÷ 8.89 = 0.064 g bir tablet ağırlığı

İZOTONİ HESAPLAMALARI Vücut sıvıları ile (kan, gözyaşı) aynı osmotik basınca sahip olan çözeltiler izotonik çözeltilerdir. Plazmaya oranla düşük osmotik basınçlı çözeltilere "hipotonik çözelti" denir. Eğer bu çözelti vücuda verilirse; alyuvarlar ve akyuvarların osmotik basıncı kendilerini çevreleyen çözeltilere oranla fazla olduğundan osmotik basınç dengeleninceye kadar yuvarlar içine su girer. Yuvarlar şişer, en sonunda yırtılır ve hemoglobin açığa çıkar. Bu olaya "hemoliz" denir. Hipotonik çözeltiyi vücut tolere edemez, hipertoniklere nazaran daha tehlikelidir.

Plazmaya oranla daha yüksek osmotik basınçlı çözeltilere ise "hipertonik çözelti" denir. Yuvarlar hipertonik çözeltilerle temas ettiğinde; osmotik basınç dengeleninceye kadar yuvarlar içerdikleri suyu dışarı vererek büzüşürler. Bu olaya "plazmoliz" denir. İntravenöz yol ile hipertonik çözeltilerin kullanılmasında klinik açıdan sakınca yoktur. Ufak hacimlerde ve yavaş injeksiyonla verilmelidirler.

İzotonik Çözelti Hazırlama Yöntemleri Donma noktası (D.N.) tayini yöntemi White - Vincent yöntemi Sodyum Klorür ekivalanı yöntemi Grafik yöntemi Hammerland-Bjergard Grafiği Donma Noktası Alçalması Grafiği

Donma noktası (D.N.) tayini yöntemi Maddelerin donma noktaları çözeltideki konsantrasyonlarına göre değişir. Vücut sıvılarının D.N.'sı 0.52°C'dir. Dolayısı ile bizim D.N.'sına göre izotonik çözelti hazırlayabilmemiz için çözeltinin D.N.'sını vücut sıvılarının D.N.'sına eşitlememiz gerekir. Bunun için aşağıdaki formülden yararlanılır: 0.52 - ∆1 a = ----------------- (T.F. 1974 yöntemi) ∆2 a = Hazırlanan çözeltinin izotonik olması için ilave edilecek NaCl miktarı (% g olarak) ∆1 = İlacın D.N.'sı ∆2 = İzotoni ayarı için kullanılacak yardımcı maddenin %1'lik çözeltisinin D.N.'sı (Bu değer NaCl için 0.576°C'dir.)

∆1 = n x k ----------- (Rault Kanunu -İsviçre farmakopesi) M x L Maddelerin D.N.'sı bilinmiyorsa Rault Kanunu'ndan yararlanılarak bulunur. g x1000 ∆1 = n x k ----------- (Rault Kanunu -İsviçre farmakopesi) M x L ∆1 = Suya göre çözeltinin D.N. alçalması ( 100 mL için) k = Kriyoskopi sabiti (çözücünün molar D.N. alçalması ) (su için k=1.86). Bu değer her çözücü için farklıdır. 100g çözücüde 1 molekül gram madde çözündüğünde meydana gelen D.N. alçalmasıdır. n = Çözünen maddenin iyon sayısı g = Çözünen maddenin ağırlığı ( gram olarak) M = Çözünen maddenin molekül ağırlığı L = Hazırlanacak çözeltinin hacmi (mL olarak) Daha sonra izotoni için gerekli yardımcı madde miktarı (sodyum klorür veya borik asit) T.F. 1974 formülünden hesaplanır.

Örnek: Prokain hidroklorür %1.8 (Molekül ağırlığı = 272.78) Sodyum klorür k.m. Hidroklorik asit (0.1 N) 0.8 mL Distile su k.m. 1000.0 mL 20 mL izotonik çözelti hazırlayınız.

Hesaplanışı: Rault kanunu kullanıldığında ; 100 mL'de 1.8 g Prokain hidroklorür varsa 20 mL'de x = 0.36 g Prokain hidroklorür vardır. 0.36 x 1000 ∆1 = 2 x 1.86 ---------------- = 0.245 272.78 x 20 (%1.8'lik Prokain hidroklorür çözeltisinin oluşturduğu donma noktası alçalması)

Bu değeri T.F. 1974 formülünde yerine koyarsak; 0.52 - 0.245 a = ----------------- = 0.477 g NaCl 100 mL çözelti için. 0.576 100 mL çözeltiye 0.477 g NaCl gerekli ise, 20 mL çözeltiye x = 0.095 g NaCl gerekli'dir 1000 mL'de 0.8 mL HCl varsa 20 mL'de x = 0.016 mL HCl vardır. Distile su k.m. 20 mL

White - Vincent yöntemi V= W. Ev V = Maddenin izotonik çözeltisini hazırlamak için formüle ilave edilecek distile su miktarı (mL) W= Etkin madde miktarı (g) E = Maddenin NaCl ekivalanı (1 g madde 100 mL suda çözündürüldüğünde meydana gelen ozmotik basınca eşit ozmotik basınç verecek NaCl miktarı ) v = 1 g NaCl'ün izotonik olması için gerekli su miktarı (111.1 mL) Maddelerin E veya Ev değerleri tablolar halinde verilmiştir. Maddelerin Ev değerleri bilinmiyorsa maddenin NaCl ekivalanı, 111.1 ile çarpılarak hesaplanır.

Potasyum iyodür 0.04 g (Ev değeri = 38) Örnek: Potasyum iyodür 0.04 g (Ev değeri = 38) Sodyum iyodür 0.07 g (Ev değeri = 43) Sodyum klorür k.m. Distile su k.m. 10.00 g, 15 g izotonik çözelti hazırlayınız.

Hesaplanışı: White -Vincent yöntemi kullanıldığında; 10.0 g çözeltide 0.04 g KI varsa 15.0 g çözeltide x = 0.06 g KI vardır. 10.0 g çözeltide 0.07 g NaI varsa 15.0 g çözeltide x = 0.105 g NaI vardır. VKI = 0.06 x 38 = 2.28 mL distile suda 0.06 g KI çözündürüldüğünde çözelti izotonik olur. VNaI = 0.105 x 43 = 4.515 mL distile suda 0.105 g NaI çözündürüldüğünde çözelti izotonik olur.

Suyun yoğunluğu "1" olduğu için mL'leri "g" olarak alabiliriz. 0.06 + 2.28 + 0.105 + 4.515 = 6.96 g izotonik çözelti 15 - 6.96 = 8.04 g serum fizyolojik gereklidir. 100.00 g serum fizyolojik'te 0.9 g NaCl varsa 8.04 g serum fizyolojik için x = 0.07 g NaCl gereklidir. 8.04 g - 0.07 = 7.97 g distile su, 7.97 + 2.28 + 4.515 = 14.765 g toplam distile su.

Sodyum Klorür Ekivalanı Yöntemi Maddelerin NaCl ekivalanları tablo halinde farmakopelerde verilmiştir. Tablolarda belirtilen E değerleri maddelerin 1 g'ı ile eşdeğer osmotik basınç gösteren NaCl miktarını belirtir. Örneğin KCl'ün NaCl ekivalanı (E) 0.76'dır, yani 1g KCl 100mL distile su içinde 0.76g NaCl ile aynı osmotik basınca sahiptir.

Sodyum Klorür Ekivalanı Yöntemi Bu yönteme göre izotoni hesabı şöyle yapılır. % C x E = % NaCl miktarı, 0.9 - % NaCl miktarı = Çözeltinin 100 mL'sini izotonik hale getirmek için gerekli NaCl miktarı

Örnek: Prokain HCl 1.0 g ( E= 0.21 ) (% 2.0) Klorbutanol 0.5 g ( E= 0.24 ) (% 1.0) NaCl k.m. Su k.m. 50.0 mL

İzotonik NaCl çözeltisinde %0.9 NaCl vardır. Buna göre, Hesaplanışı: 2.0 x 0.21 = 0.42 g , 1.0 x 0.24 = 0.24 g, 0.42 + 0.24 = 0.66 g Formüldeki her iki etkin maddenin meydana getirdiği ozmotik basınç 0.66 g NaCl'ün yaptığı osmotik basınca eşittir. İzotonik NaCl çözeltisinde %0.9 NaCl vardır. Buna göre, 0.9 - 0.66 = 0.24 g NaCl ilave edildiğinde 100 mL çözelti izotonik olacaktır. 50 mL çözelti için; 0.24 x 50/100 = 0.12 g NaCl gereklidir.

Grafik Yöntemi Hammerland-Bjergard Grafiği Bu grafikte apsiste % madde konsantrasyonu, ordinatta ilave edilecek % NaCl miktarı belirtilmiştir. Maddenin izotonik olduğu konsantrasyon ile ordinattaki 0.9 noktası birleştirilerek grafiği çizilir. Bu grafik yardımı ile izotoni ayarı için gerekli NaCl miktarı bulunur. Reçetede kayıtlı maddenin konsantrasyonu apsisde bulunarak karşılık gelen noktadan maddenin izotoni eğrisine dik çıkılır. Eğrinin kestiği noktadan ordinata dik inilir. Bu nokta maddeyi izotonik yapmak için gerekli yüzde (a/h) NaCl miktarını verir.

Grafik Yöntemi Eğer reçetede birden fazla madde varsa Hammerland-Bjergard Grafiği Eğer reçetede birden fazla madde varsa X = S - (n - 1) x 0.9 formülü uygulanır. X= Sodyum klorür miktarı (%) S= Her madde için gerekli sodyum klorür miktarı toplamı n= Madde sayısı

Örnek: Glikoz 40.0 g Hidroklorik asit (0.1 N) 1.0 mL Sodyum klorür k.m. Distile su k.m. 1000.0 mL, 30 mL izotonik çözelti hazırlayınız.

Hammerland-Bjergard grafik metodu kullanıldığında ; Hesaplanışı: Hammerland-Bjergard grafik metodu kullanıldığında ; 1000.0 mL'de 40.0 g glikoz varsa 100.0 mL'de x = 4.0 g glikoz vardır (% 4.0) Glikoz'un % 5.1'lik çözeltisi izotoniktir. 1000.0 mL'de 40.0 g glikoz varsa 30.0 mL'de x = 1.2 g glikoz vardır. 1000.0 mL'de 1.0 mL HCl (0.1 N) varsa 30.0 mL'de 0.03 mL HCl vardır.

Hammerland-Bjergard grafik metodu kullanıldığında ; Hesaplanışı: Hammerland-Bjergard grafik metodu kullanıldığında ; 1000.0 mL'de 40.0 g glikoz varsa 100.0 mL'de x = 4.0 g glikoz vardır (% 4.0) Glikoz'un % 5.1'lik çözeltisi izotoniktir. 1000.0 mL'de 40.0 g glikoz varsa 30.0 mL'de x = 1.2 g glikoz vardır. 1000.0 mL'de 1.0 mL HCl (0.1 N) varsa 30.0 mL'de 0.03 mL HCl vardır.

Grafik Yöntemi Donma Noktası Alçalması Grafiği Önce maddenin % konsantrasyonu hesaplanır, buradan o maddenin izotoni eğrisine bir dik çıkılır. Bulunan nokta ordinat ile birleştirilerek donma noktası alçalması bulunur. Bu sayı 0.52'den çıkartılır, elde edilen değer ordinatta bulunur ve bu noktadan NaCl izotoni eğrisine bir dik çıkılır. Bunun NaCl eğrisini kestiği noktadan apsise bir dik inilir. Bulunan sayı 100.0 mL için gerekli olan NaCl miktarıdır.

Örnek: Vitamin C 14.0 g Sistein 0.1 g Sodyum bikarbonat 4.8 g (pH = 5.7) Sodyum klorür k.m. Distile su k.m. 1000.0 mL, 50 mL izotonik çözelti hazırlayınız.

Hesaplanışı: 1000.0 mL'de 14.0 g vitamin C varsa 100.0 mL'de x = 1.4 g vit.C vardır (% 1.4) 1000.0 mL'de 14.0 g vitamin C varsa 50.0 mL'de x = 0.70 g vit. C vardır. 1000.0 mL'de 0.1 g sistein varsa 50.0 mL'de x = 0.005 g sistein vardır. 1000.0 mL'de 4.8 g NaHCO3 varsa 50.0 mL'de x = 0.24 g NaHCO3vardır.

Donma noktası alçalması grafiğinden yararlanılarak izotoni için gerekli NaCl miktarı bulunur.

RAF ÖMRÜ HESAPLAMASI

İlaçların raf ömrü boyunca ve hasta kullanımına ulaştığı ana kadar etkin ve güvenilir olması gerekmektedir. İlacın dayanıklı olması, üretim, depolama, nakliye, hastane ve eczanede saklama ayrıca kullanım süresi boyunca üretildiği tarihteki özelliklerinin önceden belirlenmiş sınırlar içinde kalmasıdır. Farmasötik ürünlerde meydana gelen bozunma reaksiyonları belirli bir hız ve kinetikle gerçekleşir. İlacın kimyasal olarak raf ömrünün hesaplanması kinetik hesaplara göre yapılır.

Kinetik Yönden Kimyasal Reaksiyonlar Sıfır – derece reaksiyonlar Birinci – derece reaksiyonlar İkinci – derece reaksiyonlar Paralel (yarışmalı) reaksiyonlar Peşpeşe (seri veya ardışık) reaksiyonlar

SIFIR DERECE REAKSİYONLAR Reaksiyon hızı reaksiyona giren maddelerin derişimlerinde bağımsızdır. Yani reaktanın sıfırıncı kuvvetiyle orantılıdır.

SIFIR DERECE REAKSİYONLAR At = A0 – kot A0 = Başlangıçtaki toplam ilaç derişimi At = Herhangi bir t zamanında kalan ilaç derişimi ko = Reaksiyon hız değişmezi t = Zaman ko = (A0 – At) / t

SIFIR DERECE REAKSİYONLAR Yarı Ömür (t1/2 veya t%50) Reaksiyona giren maddelerden birinin başlangıç derişiminin yarıya inmesi (%50) için geçen süre (t1/2) = A0 / 2 ko Raf Ömrü Reaksiyona giren maddelerden birinin başlangıç derişiminin %10 azalması için geçen süre (t %10) = A0 / 10 ko

Örnek Problem: Bir analjezik maddenin 0.6 mol.L-1 derişiminde süspansiyonu hazırlanıyor. Sabit bir sıcaklıkta saklandığında aşağıdaki bozunma verileri elde edilmiştir. Bu verilere göre reaksiyonun bozunma hız değişmezini, yarı ömrünü ve kimyasal raf ömrünü hesaplayınız. Zaman (gün) Derişim (mol.L-1) 0 0.600 10 0.550 20 0.500 30 0.450 40 0.400 50 0.350 60 0.300 70 0.250

Çözüm: Zamana karşı etkin madde derişimi grafiğe geçirildiğinde analjezik süspansiyonunun sıfır derece kinetikle bozunma grafiği elde edilir.

Çözüm: Regresyon hesabı yapıldığında ise elde edilen doğrunun denklemi: At = 0.600 – 0.00500 t ko = 0.00500 mol.L-1.gün-1 r2 = 1 t1/2 = A0 / 2 ko t1/2 = 60 gün t %10 = A0 / 10 ko t %10 = 12 gün

BİRİNCİ DERECE REAKSİYONLAR Sabit koşullarda reaksiyonun hızı, reaksiyona giren maddelerden birinin derişimine bağlıdır. Eczacılıkta ilaçlar genellikle 1. Derece kinetiğe uygun olarak bozunurlar.

BİRİNCİ DERECE REAKSİYONLAR At = A0 e -kt A0 = Başlangıçtaki toplam ilaç derişimi At = Herhangi bir t zamanında kalan ilaç derişimi k = Reaksiyon hız değişmezi t = Zaman k = (lnA0 – lnAt) / t

BİRİNCİ DERECE REAKSİYONLAR Yarı Ömür (t1/2 veya t%50) (t1/2) = 0.69315 / k Raf Ömrü (t %10) = 0.10536 / k

Örnek Problem: Lokal anestezik madde içeren bir preparatın stabilite deneyleri yapılıyor ve aşağıdaki veriler elde ediliyor. Maddenin birinci derece kinetiğine uyarak bozunduğu bilinmektedir. Bu verilere göre reaksiyonun bozunma hız değişmezini, yarı ömrünü ve kimyasal raf ömrünü hesaplayınız. Zaman (gün) Derişim (mol.L-1) ln derişim 0 100 4.6052 1 96.24 4.5668 2 91.60 4.5174 3 87.19 4.4681 4 82.99 4.4187 5 79.00 4.3694 10 61.77 4.1234 15 48.36 3.8787 20 37.91 3.6352 25 29.77 3.3935 30 23.43 3.1540 40 14.65 2.6844

Çözüm:

Çözüm:

Çözüm: Zamana karşı, madde derişiminin logaritması grafiğe geçirilip, regresyon hesabı yapıldığında elde edilen doğrunun denklemi: lnAt = 4.61 – 0.0484 t k1 = 0.0484 hafta-1 r2 = 0.9999 t1/2 = 0.69315 / k t1/2 = 14.3 hafta t %10= 0.10536 / k t %10 = 2.18 hafta olarak hesaplanır.

f1 Fark Etkeninin & f2 Benzerlik Etkeninin Hesaplanması f1 fark etkeni ve f2 benzerlik etkeni nedir ? Dozaj şeklinden etkin maddenin salımı preparatın biyoyararlanımında önemli rol oynar. Bu nedenle, oral verilen preparatlarda, en önemli tayin, çözünme hızıdır. Çözünme hızının tespiti için birçok yöntem geliştirilmiş ve farmakopelerde yerini almıştır.

Çözünme Saptayan Gereçler: Döner sepet yöntemi Döner palet yöntemi İner çıkar silindir yöntemi Sürekli akış hücresi yöntemi Disk üzerinde palet yöntemi Silindir yöntemi İner çıkar tutucu yöntemi

Çözünme hızı deney sonuçları, etkin maddenin preparattan yığılmalı çözünmüş/salınmış grafikleridir. Çözünme saptayan araçlar yardımıyla in vivo ortamı taklit eden bir sistem kullanılarak, farklı zaman aralıklarına karşılık gelen % çözünen etkin madde miktarı analitik yöntem yardımı ile tespit edilerek grafiğe geçirilir.

Endüstriyel imalatta daima aynı sonucun alınması esastır. Her formülasyonun kalite kontrol spesifikasyonları mevcuttur. Ruhsat alındıktan sonra her imalatta bu spesifikasyonların tutturulması şarttır. Ruhsatlı ürünün her imalatında aynı biyolojik yanıtı veren ürün elde edildiğinin kontrolünde ve bu ürün üzerinde değişiklik yapıldığında yine aynı biyolojik yanıtın elde edilebileceğinin kanıtı olarak çözünme hızı testleri yapılmaktadır. Aynı biyolojik yanıt elde edileceği, aynı çözünme hızı profili elde edilmesi ile ispatlanabilir. Ancak iki çözünme hızı profilinin benzerliği için güvenilir bir değerlendirme yöntemine ihtiyaç vardır. f1 ve f2 etkenleri bu amaç için geliştirilmiştir.

f1 FARK ETKENİ: Rt = referansın çözünen yüzdesi Tt = testin çözünen yüzdesi * f1 0-15 arasında değişen değerlere sahip olabilir.

f2 BENZERLİK ETKENİ: * f2 50-100 arasında değişen değerlere sahip olabilir. * İki formülasyon arasında benzerlikten bahsedebilmek için f1 değerinin 0’a; f2 değerinin de 100’e yakın olması gerekmektedir. * Pratikte f1 değerinden ziyade f2 değeri kullanılmaktadır.

ÖRNEK: Aşağıda bir dizi çözünme deneysel verileri verilmiştir. Bu iki çözünme profilinin benzerlik etkeni hesabını yapalım.

İlk üç sütündaki deneysel veriler, bir çözünme profili şeklinde grafiğe alınınca aşağıdaki grafik ortaya çıkmaktadır.

Tablonun 4. ve 5. sütunları hesabın ayrıntılarını göstermektedir. 5. Sütunun toplamı 252 bulunmuştur. Bu değer f2 benzerlik etkeni denklemine konulursa; f2 = 50 log 100 / √ 1+ 1/6 x 252 = 59 sonucu çıkar. Görüldüğü üzere her iki profil benzerdir.