MİKROEKONOMİ YRD. DOÇ. DR. ÇİĞDEM BÖRKE TUNALI 01.12.2015 İ.Ü. Sağlık Bilimleri Fakültesi Sağlık Yönetimi Bölümü Ders 8: Monopol (Tekel) Piyasası

Monopol (Tekel) Piyasası Monopol piyasa, piyasada tek bir firmanın bulunduğu ve o firmanın üretip sattığı malın yerine kolayca ikame edebilecek başka malların olmadığı bir piyasadır. Gerçek hayatta saf monopol piyasalarıyla çok sık karşılaşılmaz. Birden fazla firmanın yer aldığı bazı piyasalarda firmalar aralarındaki rekabeti kaldırıp ortak hareket edebilirler. Bu durumda piyasada bir monopol gücü yaratılmış olur.

Monopol (Tekel) Piyasası Bu tür monopollerin en sık görülenleri kartel ve tröstlerdir. Kartel firmaların fiyat ya da üretilip satılacak mal miktarı konusunda anlaşarak monopol gücü oluşturmalarıdır. Tröst ise; firmaların fiyat ve üretilip satılacak mal miktarının ötesinde tam bir monopol gücü oluşturduğu birliktir.

Monopol (Tekel) Piyasası Monopol piyasasının iki temel özelliği bulunmaktadır: 1- Satılan malın yerine kolayca ikame edebilecek başka bir malın bulunmaması 2- Diğer firmaların monopol piyasaya girmesini engelleyecek kısıtlamaların bulunması Diğer firmaların piyasaya girişini engelleyen kısıtlamalar iki grupta toplanmaktadır: 1- Doğal kısıtlamalar 2- Yasal kısıtlamalar

Monopol (Tekel) Piyasası Doğal Kısıtlamalar Ekonomide doğal giriş engelleriyle (doğal kısıtlamalar) karşılaşıldığında, doğal monopoller (natural monopoly) ortaya çıkacaktır. Doğal monopol ölçek ekonomilerinin çok büyük olduğu endüstrilerde, üretimin tek bir firma tarafından yapılması durumunda, birden çok firma tarafından yapılması durumuna göre ortalama maliyetin daha düşük olması halinde ortaya çıkar. (doğal monopol örneği: elektrik, su, demiryolu) Bilindiği gibi bazı endüstrilerde en düşük maliyetli üretim firmaların çok büyük ölçeklere sahip olması durumunda gerçekleşecektir. Bu noktada ölçek ekonomisi kavramını açıklamamız yerinde olacaktır.

Monopol (Tekel) Piyasası ÖLÇEK EKONOMİSİ Ölçek ekonomisi kavramı uzun dönem analiziyle ilgilidir. Çünkü üretim ölçeği ancak uzun dönemde değiştirilebilir. Ölçek ekonomisi kavramını açıklamadan önce ölçeğe göre getiri kavramını açıklayalım. Ölçeğe göre getiri, bütün girdilerde belli bir oranda artışın toplam üründe ne kadarlık bir artışa yol açacağını göstermektedir. Matematiksel olarak; Ö𝑙ç𝑒ğ𝑒 𝑔ö𝑟𝑒 𝑔𝑒𝑡𝑖𝑟𝑖= 𝑇𝑜𝑝𝑙𝑎𝑚 ü𝑟ü𝑛𝑑𝑒𝑘𝑖 𝑦ü𝑧𝑑𝑒 𝑎𝑟𝑡𝚤ş 𝐺𝑖𝑟𝑑𝑖𝑙𝑒𝑟𝑑𝑒𝑘𝑖 𝑦ü𝑧𝑑𝑒 𝑎𝑟𝑡𝚤ş formülüyle hesaplanmaktadır.

Monopol (Tekel) Piyasası Ölçeğe göre getiriyle ilgili olarak üç durumdan bahsedilebilir; Ölçeğe göre getiri 1’den büyükse ölçeğe göre artan getiri Ölçeğe göre getiri 1’e eşitse ölçeğe göre sabit getiri Ölçeğe göre getiri 1’den küçükse ölçeğe göre azalan getiri söz konusu olacaktır. Örneğin; girdiler %5 arttırıldığında toplam ürün %5’ten daha fazla artıyorsa ölçeğe göre artan getiri, %5 artıyorsa ölçeğe göre sabit getiri, %5’ten daha az artıyorsa ölçeğe göre azalan getiri söz konusudur.

Monopol (Tekel) Piyasası Uzun Dönemde Maliyetler Bilindiği gibi uzun dönemde firma üretim ölçeğini değiştirebilecektir. Aşağıdaki şekilde bir firmanın küçük ölçek, orta ölçek ve büyük ölçek olmak üzere üç farklı kapasitede fabrika seçeneği olduğu görülmektedir. ATC3 Ortalama Maliyet ATC2 ATC1 Bu aralıkta en düşük maliyetli üretim orta ölçekte gerçekleşir. Bu aralıkta en düşük maliyetli üretim küçük ölçekte gerçekleşir. Bu aralıkta en düşük maliyetli üretim büyük ölçekte gerçekleşir. Qi Q1 Qj Q2 Üretim Miktarı

Monopol (Tekel) Piyasası Bu durumda firmanın uzun dönem ortalama maliyet eğrisi; Ortalama Maliyet Uzun Dönem Ortalama Maliyet (LRAC) Eğrisi Q* Q Bu aralıkta üretimde ölçek ekonomileri söz konusudur. Bu aralıkta üretimde negatif ölçek ekonomileri (ölçeğe göre eksi ekonomiler) söz konusudur.

Monopol (Tekel) Piyasası Uzun dönem ortalama maliyet eğrisi, ölçek eğrisi olarak adlandırılmaktadır. Q* noktasına kadar üretim ölçeği arttıkça, ortalama maliyet azalmakta Q* noktasından sonra ise; artmaktadır. Üretim ölçeği arttıkça ortalama maliyetin azalmasına ölçek ekonomileri denir. Üretim ölçeği arttıkça ortalama maliyetin artmasına ise; ölçeğe göre eksi ekonomiler denir. Uzun dönemde en düşük ortalama maliyet Q* ölçeğinde sağlandığından, bu ölçeğe optimum ölçek denir.

Monopol (Tekel) Piyasası Ölçek ekonomilerinin nedenleri 1- Artan boyut ekonomileri Ölçek arttıkça hem sabit sermaye maliyetleri hem de işletme maliyetleri daha az artarlar. 2- Bölünmezlik Üretimden kısmen ya da tamamen bağımsız bazı maliyetler vardır ve bu maliyetler bazı üretim ölçeği aralıklarında sabit ve bölünmezdirler. Ölçek büyüdükçe bölünemez maliyetler daha çok ürüne bölüneceğinden birim maliyet azalacaktır. 3- Üstün Teknikler Büyük ölçekte daha ileri tekniklerin kullanılması birim maliyetleri azaltır.

Monopol (Tekel) Piyasası Ölçek ekonomilerinin nedenleri 4- Stok Ekonomileri 5- Uzmanlaşma 6- Öğrenme 7- Parasal Ölçek Ekonomileri Firma üretim ölçeğini arttırdığında üretim faktörlerini ve girdileri daha ucuza elde edebilir. (Daha yüksek pazarlık gücüne sahip olma, daha kolay kredi temin edebilme).

Monopol (Tekel) Piyasası Ölçeğe Göre Eksi Ekonomilerin 2 Ana Nedeni vardır; 1- Bir üretim faktörünün arzı sabit ya da bu faktörün maliyeti faktöre olan talep artıkça artıyor olabilir. 2- Kullanılan bir üretim faktörünün etkinliği belli bir noktadan sonra azalabilir. Bu azalmanın nedenleri; 1- Teknik kısıtlamalar: Ölçek büyüdükçe teknik zorlukların ortaya çıkması 2- Yönetim zorlukları 3- İşçi-işveren ilişkisi: Ölçek büyüdükçe yönetim ile işçiler arasındaki iletişim azalır. 4- Ulaştırma maliyetleri: Ölçek büyüdükçe satış için daha uzak yerlere yönelinmesi maliyetleri arttırır.

Monopol (Tekel) Piyasası Ölçek ekonomilerinin önemli olduğu endüstrilerde tek bir firmanın ortalama toplam maliyet eğrisi giderek azalmaktadır.

Monopol (Tekel) Piyasası Yukarıdaki şekil ölçek ekonomilerinin varlığında bir firmanın üretim ve maliyetini göstermektedir. Şekilde de görüldüğü gibi piyasada tek bir firma 4000 birim mal ürettiğinde birim başına maliyet 1 br. olacaktır. Piyasa talebinin de 4000 br. olduğu varsayımı altında piyasada 2 firmanın bulunması ve her bir firmanın 2000 br. mal üretmesi durumunda birim başına maliyet 2, piyasada 4 firmanın bulunması ve her bir firmanın 1000 br. mal üretmesi durumunda ise; birim başına maliyet 4 olacaktır. Görüldüğü gibi üretim ölçeğinin küçülmesi birim maliyetlerin artmasına neden olmakta, piyasada tek bir firmanın bulunması durumunda en düşük maliyetli üretim gerçekleşmektedir. Dolayısıyla bu durum piyasada tek bir firmanın bulunmasına yani doğal monopolle karşılaşılmasına yol açacaktır.

Monopol (Tekel) Piyasası Daha öncede belirtildiği gibi monopoller doğal kısıtlamaların yanısıra yasal kısıtlamalar nedeniyle de ortaya çıkabilmektedir. Piyasada monopole yol açan yasal kısıtlamalar; 1- Devletin verdiği işletme imtiyazı 2- Devletin verdiği lisans 3- Patentler ve 4- Telif haklarıdır.

Monopol (Tekel) Piyasası Monopolde Kısa Dönem Denge Fiyatı ve Miktarı Monopol Piyasada Toplam Gelir, Ortalama Gelir ve Marjinal Gelir Monopol piyasada toplam gelir, ortalama gelir ve marjinal gelir arasındaki ilişkiyi açıklayabilmek için öncelikle talep fonksiyonunu tanımlayalım: 𝑞= 𝑎 0 − 𝑎 1 𝑃 Denklemde yer alan q talep edilen miktarı, 𝑎 0 sabit parametreyi, P’de fiyatı göstermektedir. Bilindiği gibi toplam gelir fonksiyonu TR = P X q şeklinde ifade edilmektedir.

Monopol (Tekel) Piyasası Talep fonksiyonundan fiyatı çektiğimizde; 𝑎 1 𝑃= 𝑎 0 −𝑞 𝑃= 𝑎 0 𝑎 1 − 1 𝑎 1 𝑞 𝑎 0 𝑎 1 yerine 𝛼, 1 𝑎 1 yerine 𝛽 yazarsak 𝑃=𝛼−𝛽𝑞 olacaktır. Bu durumda 𝑇𝑅= 𝛼−𝛽𝑞 𝑞 olacaktır. 𝑇𝑅=𝛼𝑞−𝛽 𝑞 2 𝐴𝑅= 𝑇𝑅 𝑞 = 𝛼𝑞−𝛽 𝑞 2 𝑞 =𝛼−𝛽𝑞 olacaktır. Dolayısıyla monopol piyasada ortalama gelir fonksiyonu aynı zamanda talep fonksiyonuna ve fiyata eşittir.

Monopol (Tekel) Piyasası Marjinal Gelir fonksiyonu ise; 𝑀𝑅= 𝑑𝑇𝑅 𝑑𝑞 = 𝑑(𝛼𝑞−𝛽 𝑞 2 ) 𝑑𝑞 =𝛼−2𝛽𝑞 𝑀𝑅=𝛼−2𝛽𝑞 olacaktır. Görüldüğü gibi marjinal gelir fonksiyonu talep fonksiyonuyla aynı sabit parametreye sahiptir (𝑃=𝛼−𝛽𝑞) fakat marjinal gelir eğrisinin eğimi talep eğrisinin eğiminin iki katıdır . Dolayısıyla marjinal gelir eğrisi talep eğrisine göre daha dik olacak ve miktar eksenini talep eğrisinin ekseni kestiği noktanın yarısından kesecektir.

Monopol (Tekel) Piyasası Marjinal gelir fonksiyonu ile fiyat arasındaki ilişki ise; şöyle belirtilebilir; 𝑀𝑅= 𝑑𝑇𝑅 𝑑𝑞 TR = P x q 𝑀𝑅= 𝑑𝑇𝑅 𝑑𝑞 =𝑞. 𝑑𝑃 𝑑𝑞 +𝑃. 𝑑𝑞 𝑑𝑞 𝑀𝑅=𝑃+𝑞 𝑑𝑃 𝑑𝑞 Bilindiği gibi talebin fiyat esnekliği; 𝜀 𝑝 =− 𝑑𝑞 𝑑𝑃 . 𝑃 𝑞 − 1 𝜀 𝑝 = 𝑑𝑃 𝑑𝑞 . 𝑞 𝑃

Monopol (Tekel) Piyasası 𝑀𝑅=𝑃+𝑞 𝑑𝑃 𝑑𝑞 − 1 𝜀 𝑝 = 𝑑𝑃 𝑑𝑞 . 𝑞 𝑃 𝑀𝑅=𝑃+𝑞 𝑑𝑃 𝑑𝑞 =𝑃 1+ 𝑞 𝑃 . 𝑑𝑃 𝑑𝑞 𝑀𝑅=𝑃 1− 1 𝜀 𝑃 Dolayısıyla; 𝜀 𝑝 =1 ise; MR=0 ve TR maksimum 𝜀 𝑝 >1 ise; MR pozitif TR artmakta 𝜀 𝑝 <1 ise; MR negatif TR azalmaktadır.

Monopol (Tekel) Piyasası Monopol Piyasada Toplam Gelir, Marjinal Gelir ve Talep

Monopol (Tekel) Piyasası Monopolde Kısa Dönem Denge Fiyatı ve Miktarı Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı Tıpkı tam rekabet piyasasında olduğu gibi monopol piyasada da kısa dönem dengesi MR = MC koşulunun sağlandığı fiyat ve miktar düzeyinde gerçekleşecektir.

Monopol (Tekel) Piyasası Monopolde Kısa Dönem Denge Fiyatı ve Miktarı Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı Fiyat (TL), (P) Satılan Elektrik Miktarı (KWs), (q) Toplam Gelir (TL), (TR) Marjinal Gelir (TL), (MR) Maliyet (TL), (TC) Marjinal Maliyet (TL), (MC) Kar (TL), (π) 50 --- 20 -20 40 1 30 10 2 60 45 15 26 3 78 18 62 17 16 23 4 92 14 80 12 21 5 105 13 100

Monopol (Tekel) Piyasası Monopolde Kısa Dönem Denge Fiyatı ve Miktarı Marjinal Gelir-Marjinal Maliyet Yaklaşımı

Monopol (Tekel) Piyasası Monopol Piyasa ile Tam Rekabet Piyasasının Karşılaştırılması

Monopol (Tekel) Piyasası Monopol Piyasa ile Tam Rekabet Piyasasının Karşılaştırılması Yukarıdaki şekilde de görüldüğü gibi tam rekabet piyasasında üretim miktarı monopol piyasasına göre daha fazla, fiyat ise; monopol piyasasına göre daha düşüktür. Dolayısıyla monopolcü firma, tam rekabet piyasasında faaliyet gösteren firmalara göre daha fazla kar elde etmektedir. Bu durum firmanın lehine, ancak tüketicilerin aleyhinedir. Çünkü monopolcü firmanın aşırı kar elde etmesi gelir dağılımında adaletsizliğe yol açacaktır. Bu nedenle hükümetler piyasalarda monopol oluşumunu engellemeye ve rekabeti arttırıcı önlemler almaya çalışırlar.

Monopol (Tekel) Piyasası Monopole Karşı Çözüm Önerileri 1- Monopole karşı hiçbirşey yapılmaması Şayet piyasaya giriş çıkış önünde herhangi bir engel bulunmuyorsa yeni firmaların piyasaya girişi monopolün aşırı karını ortadan kaldıracak ve piyasada rekabet koşulları sağlanacaktır. (M. Friedman) 2- Monopolün birbiriyle rekabet eden iki ya da daha fazla firmaya bölünmesi 3- Monopolün ekonomik karının belli bir oranının ya da tamamının vergilendirilmesi 4- Monopol piyasalara düzenleme (regülasyon) getirilmesi Monopolcü firmanın üretim miktarı ve fiyatının devlet tarafından müdahale edilmesi

Monopol (Tekel) Piyasası Fiyat Farklılaştırması Malın farklı alıcılara farklı fiyatlardan satılması fiyat farklılaştırması olarak adlandırılmaktadır. Fiyat farklılaştırması monopol piyasada ortaya çıkabileceği gibi, monopolcü rekabet ya da oligopol piyasalarda da ortaya çıkabilmektedir. Fiyat farklılaştırması firmanın daha fazla kar elde etmesine yol açmaktadır. Firmanın fiyat farklılaştırmasıyla daha fazla kar elde etmesinin iki nedeni vardır: 1- Fiyat farklılaştırmasıyla firma herhangi bir mal ve hizmet için daha fazla para ödemeye razı olan tüketicilere malını daha yüksek fiyattan satabilmektedir. 2- Fiyat farklılaştırmasıyla firma ürettiği mal veya hizmeti, çok fazla para ödeme imkanı olmayan ya da çok fazla para ödemek istemeyen tüketicilere de satma imkanına kavuşmaktadır.

Monopol (Tekel) Piyasası Fiyat Farklılaştırması Fiyat farklılaştırması satın alınan miktar ya da malın satıldığı piyasaya göre yapılır. 1- Satın Alınan Miktara Göre Fiyat Farklılaştırması Monopolcü ya da monopol gücüne sahip olan firma satın alınan miktara göre farklı fiyat uygulayabilir. Böyle bir durumda genellikle fazla miktarda mal satın alındığında daha düşük bir fiyat uygulanır.

Monopol (Tekel) Piyasası 2- Malın Satıldığı Piyasaya Göre Fiyat Farklılaştırması Bu tür fiyat farklılaştırmasının uygulanabilmesi için, üç koşulun sağlanması gereklidir: 1- Farklı alıcıların taleplerinin fiyat esnekliğinin farklı olması 2- Toplam piyasanın farklı piyasalara bölünebilmesi 3- Piyasaların birbirine karşı mühürlenmesi yani malın ucuz olduğu piyasadan alınıp yüksek olduğu piyasada satılma olasılığının bulunmaması Farklı alıcıların taleplerinin fiyat esnekliğinin farklı olması, piyasaların alt piyasalara bölünmesine ve firmanın esnekliğin düşük olduğu piyasada daha yüksek fiyat uygulamasına olanak sağlar.

Monopol (Tekel) Piyasası 2- Malın Satıldığı Piyasaya Göre Fiyat Farklılaştırması

Monopol (Tekel) Piyasası 2- Malın Satıldığı Piyasaya Göre Fiyat Farklılaştırması Malın satıldığı piyasaya göre fiyat farklılaştırmasının nedenleri şöyle sıralanabilir: 1- Gelire göre fiyat farklılaştırması 2- Mevsime göre fiyat farklılaştırması Ör: Yaz mevsiminde uçak biletlerinin daha pahalı olması 3- Mal ya da hizmetin kullanımına göre fiyat farklılaştırması Ör: Sanayide kullanılan elektrik ve suyun daha ucuz olması 4- Yaşa göre fiyat farklılaştırması Ör: 7-12 yaş %50 indirimli (oteller) 5- Markaya göre fiyat farklılaştırması 6- Bölgelere göre fiyat farklılaştırması

Kaynaklar BESANKO, David, BRAEUTIGAM, Ronald R. (2011) Microeconomics, Fourth Edition, John Wiley and Sons, Inc., US. ERTEK, Tümay (2009) Temel Ekonomi (Basından Örneklerle), Beta Basım Yayım Dağıtım, İstanbul. ÜNAL, Targan, TUNALI, Çiğdem Börke (2011) Mikroekonomi, Der Yayınları, İstanbul.