GÜDÜLENME GÜDÜ: İstekleri arzuları, gereksinimleri, dürtüleri ve ilgileri kapsayan genel bir kavramdır. Açlık susuzluk, cinsellik gibi fizyolojik kökenli güdülere dürtü adı verilir. İnsanlara özgü başarma isteği gibi yüksek dürtülere gereksinme denir.
Güdüler; organizmayı Uyarır ve faaliyete geçirir. Organizmanın davranışını belirli bir amaca yönetir. * Organizmanın davranışında bu iki özellik gözlendiği zaman organizmanın güdülenmiş olduğu söylenir.
GÜDÜLENMEYE KURAMSAL YAKLAŞIMLAR 1. DÜRTÜ KURAMI: Organizma, yaşamını sürdürebilmesi için gerekli olan su ve uyku uyku gibi bir koşuldan mahrum bırakılmışsa, organizmanın bu durumuna gereksinme adı verilir. Gereksinme hali organizmayı gergin bir hale sokar., organizma harekete hazırdır; organizmanın bu durumuna dürtü hali adı verilir. Bu gergin hal, organizmanın gereksinmesini giderme yönünde harekete iter. Gereksinme giderildikten sonra organizmanın gerginliği azalır ve normal hale döner.
2. ÖZENDİRİCİ UYARICI KURAMI: Bazı davranışlarımız belirli bir biyolojik temel olmadan, çevredeki uyarıcılardan kaynaklanır. Psikologlar, bireyin ilgisini çeken ve onu davranışa sürükleyen uyarıcılara ‘özendirici uyarıcı’ adını vermişlerdir. Özendirici uyarıcılar çevremizde bulunan, bizi belirli bir davranışta bulunmaya yönelten, çekici eşya ya da olaylardır. Bu davranışlar herhangi bir biyolojik gereksinmeden kaynaklanmazlar.
3. OPTİMAL DÜZEYDE UYARILMA KURAMI Bu kuram organizmanın belirli bir uyarılma düzeyinde kalmak istediğini varsayar. Bu uyarılma düzeyine optimal uyarılma düzeyi adı verilir. Bu uyarılma düzeyinin altına düştüğünde organizma çevresinde daha çok uyarılma arar. Organizma optimal uyarılma düzeyinin üstünde bir uyarılma halindeyse, daha sakin bir çevre arar. Homeostasis gibi belirli bir uyarılma düzeyini devam ettirmeye çalışır.
4. İÇ GÜDÜ KURAMI: Hayvanlar bazen belirli durumlarda ve belirli uyarıcılar karşısında türlerine özgü son derece yapılanmış davranışlar gösterirler. Bu tür davranışlara içgüdüsel davranış adı verilir. İçgüdüsel davranışlar; Doğuştan vardır Öğrenilmemişlerdir Önceden saptanmış bir yapı içerisinde kendilerini gösterirler. * Basımlama: Bazı kuşların yumurtadan ilk çıktıkları anda çevresinde hareket eden ilk nesneye bağlanıp sürekli o nesneyi izlemelerine verilen isimdir.
BİLİNÇ DIŞI GÜDÜLENME KAYNAĞI -Yaptığımız bazı davranışların altında yatan nedenlerin farkında olabilir miyiz? Davranışın güdüsü bilincimizin dışında yatabilir mi? Bazı psikologlar bu iki soruya da evet cevabı vererek, bilinçdışı güdülerin varlığını kabul ederler. Bu psikologları iki grupta ele almak gerekir;
1- ilk gruptakiler bilinçdışı güdülerin kuvvetli olduğunu ve davranışı büyük ölçüde biçimlendirdiğini savunur 2- ikinci gruptakiler; bilinçdışı güdülerin ancak sınırlı derecelerde davranışımızı etkilediğini kabul ederler.
MASLOW’UN GEREKSİNME DERECELEMESİ Abraham H. Maslow; klinik gözlemlerinden yola çıkarak insan davranışlarına yön veren temel gereksinimlerin neler olduğunu, çalışmalarında ortaya koymaya çalışmıştır. Onun ihtiyaçlar hiyerarşisi kuramı, belki de motivasyon ve gereksinimlerle ilişkili olarak dünyada en yaygın şekilde tanınan motivasyon kuramıdır.
Maslow’un yapmış olduğu çalışmaya göre, insanların doğuştan gelen bazı ihtiyaçları vardır.Bu ihtiyaçlar zamanla davranışlarına yansır. Maslow, bu ihtiyaçları belirli bir sıraya koymuştur. Bu ihtiyaçlar en alttan üste kadar, belirli bir hiyerarşiye göre sıralanmıştır. İnsan en alttaki ihtiyacını giderdikçe, bir üstteki gereksinimine doğru otomatik olarak ilerler. Daha doğru bir ifade ile alt düzey ihtiyacını tatmin ettikçe, en üste doğru ilerler. Maslow bu hiyerarşiyi 5 temel kategoride incelemiştir.
AÇLIK Bazı araştırmacılar kandaki glikoz olarak adlandırılan basit şeker düzeyine duyarlı bir şekilde beynin bazı alanlarının uyarıldığını ileri sürmektedirler.Organizmada açlık ile ilgili tepkileri yönlendiren merkez hipotalamustur. Kana doğrudan verilen insülün kandaki şeker miktarını düşürerek açlık hissine yol açmaktadır. Aynı şekilde kana verilen glikozda açlık hissini ortadan kaldırmaktadır. Açken midede ortaya çıkan kasılmaların sebebinin beyindeki açlıkla ilgili merkez olduğu düşünülmektedir.
Güzel bir pastanın görüntüsü güzel kokan bir simit gibi çevresel unsurlar biyolojik süreçleri tetikleyebilir ve ani bir açlık dürtüsüne sebep olabilir. Bu tarz yiyecek, koku, görüntü ve düşüncesi insülün salgılanmasına ve kandaki glikoz seviyesinin düşmesine neden olmaktadır
HOMEASTASİS KURAMI Organizmanın yaşamını sağlıklı şekilde sürdürebilmesi su hava temel besin maddeleri temel bazı ihtiyaç unsurlarının düzenli olarak alınmasına bağlıdır. Organizmanın bünyesine katılan maddelerin hangi yoğunluk ve ne şekilde alınacağı ve alınan bu maddelerin arasında nasıl bir denge kurulacağı homeostasis kavramıyla açıklanabilir. Sabit içsel durumu işaret eden biyolojik denge olarak tanımlanabilecek homeostasis ısıyı sürekli dengede tutan termostat gibi vücudun sürekli olarak dengede olmasını ve bir şekilde işlemsini sağlar.
Aç olduğumuzu bize bildiren ip uçları 1- Kandaki şeker düzeyi ve kısa süreli denetim 2- Yağ düzeyi ve uzun süreli denetim 3- Hormanlar ve yeme davranışı 4- Bir uyarıcı olarak mide 5- Diğer iç uyarıcılar
* Hipotalamik Denetim * Dış Uyarıcılar ve Açlık * Aşırı Şişmanlık
SUSUZLUK Vücuttaki su ve tuz dengesinin bozulması susuzlukla ilgili gereksinimizin belirmesine neden olur. Susuzluk da açlıkta olduğu gibi çevreden gelen dışsal uyarıcıların etkisi altındadır. Örneğin yaz aylarında buz gibi bir içecek görüntüsü
AÇLIK VE SUSUZLUK İLE İLGİLİ Kültür farklılıkları da her bireyde ortak biyolojik bir unsur olan açlık gereksinimin doyurulmasını etkilemektedir. Damak tadı olarak adlandırılan farkın kültüre göre değiştiğini ve açlık hissini şekillendirdiğini unutmamak gerekir. Bazı ülkelerde bazı böcek türleri iştah açıcı olarak nitelendirilebilmektedir. Öte yandan kültür farkı ve beslenme alışkanlıkları nedeniyle günümüzde ABD toplumu gibi gelişmiş ülkelerde küçük yaşlardan başlayarak aşırı kilo sorunlarının yaşandığı görülmektedir. Sonuçta açlık gereksinimin doyurulması biyolojik unsurdan öte psikolojik sosyal ve kültürel etkilerle şekillenir.
CİNSELLİK Üreme davranışı ile ilgili birincil dürtü olan cinsellik biyolojik ve çevresel unsurlar tarafından uyarılarak ortaya çıkar. Açlık ve susuzluk dürtüleri organizmanın yaşamını sürdürmesi için önemlidir cinsellik ise türün devamının sağlanması açısından önem kazanmaktadır. Kadın ve erkekte cinsel davranışın altında yatan en önemli biyolojik unsur testesteron hormonudur. Diğer yandan bazı araştırmacılar insanlarında birçok hayvanın cinsel davranışlar ortaya koymadan önce hazırlık döneminde feromen adı verilen maddeler gibi koltuk altı ve cinsel organların bulunduğu bölgede benzer kimyasallar salgıladıklarını ortaya koymaktadır. Cinsel heyecanın uyarılmasında beynin iç kısmında yer alan limbik sistemin etkisinin olduğu düşünülmektedir.
Açlık ve susuzluk güdüsü birey istemese gereksinim olarak çoğalmaya devam eder. Cinsellik ise uyarılma hem birey tarafından istenir başlatılır ve devamında bu gerginlik giderilmeye çalışılır.
Uyarıcı Kaynaklı Güdüler Öğrenilmemiş güdüler arasında yer alan uyarıcı kaynaklı güdüler dış uyarıcılara daha fazla bağlı olup çevreden bilgi edinmeye yöneliktir.
1. Araştırma ve Merak Bir kısım araştırmalar merak kavramını yaşamın anlamını bulma yolunda bir gereksinme olarak ortaya koyarlarken bir kısmada merak zeka ve yaratıcılıkla ilişkilendirilmiştir ilerleme ve gelişmenin temeli merak ve araştırmadan geçer.
2. Kurcalama Birey bilmediği yeni bir cihazı kurcalayarak ne olduğunu anlama yönünde kendini tatmin eder. Öte yandan tesbih çekmek yüzüğüyle oynamak gibi durumlarda birey maddelerle kendini sakinleştirir.
3. Sosyal Güdüler Öğrenilmiş güdüler olan sosyal güdüler biyolojik gereksinmelerden etkilenmelerine rağmen toplum değerleri yaşantısının etkisiyle şekillenmiş güdülerdir. Öğrenilmiş bu tarz güdülerin bireyde sıkıntı yaratarak psikolojik sorunların yaşanmasına neden olabilir. Bu tarz gereksinimler kültürden kültüre değişebilmektedir.
4. Başarı Gereksinimi Başarı gereksinimi yapılan işin en iyi şekilde yerine getirme ve sonuçları ile ilgili haz alma davranışı ile ilgilidir. Başarı gereksiniminde ailenin yetiştirme tarzı da önemlidir. Özellikle çocuğun küçük yaşta kendi seçimlerini yapmasına izin verilmesi kendi parasını kazanabilmesi ve inisiyatif alabilmesi için bağımsız bir kişi olarak büyütülmesi başarı gereksinimin artmasına yol açar. Başarı gereksinimin başarısızlık korkusuyla karıştırılmaması gerekir. Başarısızlık korkusu yüksek bireyle başarılı olmayacakları işler yerine başarı olasılığı yüksek işleri tercih eder ve başaracak yeterlilikleri olsa dahi dahi üst seviyedeki işlerden kaçınırlar.
5. İlişki Kurma ve Bağlanma Gereksinimi Toplumdaki diğer insanlarla ilişki kurma onlarla yakın olma gereksinimi yine insan davranışlarını şekillendiren önemli gereksinimler içerisinde yer almaktadır. Örneğin bir sosyal topluluğa üye olma dernek faaliyetlerine katılma ilişki kurma gereksinimiyle ilgilidir.
6. Kontrol Altında Tutma Gereksinimi Bazı bireyler çevrelerindeki olaylar ve kişiler üzerinde denetim kurma onları kontrol edebilme gereksinimi duyarlar. Örneğin yaşlılık döneminde çevreleri üzerinde denetim kurma inisiyatifi olan kişiler daha sağlıklı ve uzun yaşama konusunda daha avantajlıdırlar.
7. Ödülün Kaynağına Göre Güdülenme Yapılan işin doğası gereği işin kendisinin ve içeriğin ödül niteliğini taşıması birey için zevk ve tatmin sağlıyorsa bu tarz ödüller içsel kaynaklı ödül olarak nitelendirilebilir. Hızlı ve yeterli olma isteği gibi. Eğer davranışın gerçekleştirilmesi için dışarıdan bir ödül sunuluyor ve davranış oluşuyorsa bu durumda dışsal kaynaklı ödülden söz etmek mümkündür. Bir iş yerinde fazla mesaiye prim verilmesi gibi.