AKSAK REKABET PİYASALARI MEHMET ÖZYAŞAR MERVE SAYGILI İPEK ELMAS EBRU YEŞİLDAĞ KÜBRA ALPFİDAN SİBEL DENİZ SEFER CAN BAŞSİMİTÇİ

MONOPOL(TEKEL) Monopol, tek bir satıcının olduğu piyasadır. Monopol, piyasada fiyatı belirleyen satıcıdır. Monopol piyasasında tek bir satıcı olduğundan dolayı kar çok yüksek düzeyde olabilir. Buna karşılık devlet anti monopol yasaları uygulamaktadır. Buna örnek verecek olursak ABD antitröst yasaları vardır. Yasalar üretim maliyetine düşürme etkinliğini sağlamıştır. Monopol piyasasının tersi monopsol piyasadır yani bir tek alıcısı olan piyasadır. Bu durumda fiyatı belirleyen alıcıdır.

Monopol iki gruba ayrılır. Bunlar; Doğal Tekel Yasal Tekel

DOĞAL TEKEL: Devletin halka sunmak zorunluluğu olduğu piyasadır. Örnek olarak; eğitim, sağlık, okul, ptt, demiryolları.

YASAL TEKEL: Devlet tarafından belirli bir ürünün veya hizmetin üretilmesi işlemlerinin bir firmaya verilmesine yasal tekel denir. Bazı ilaçları bunlara örnek olarak verebiliriz.

DUOPOL(İKİ SATICI) Duopol iki satıcı anlamına gelir. Duopol durumunda piyasa talebini bu iki firma karşılar. İki satıcının varlığı durumunda, ya firmalar fiyatı birlikte saptarlar ve satış miktarını paylaşırlar ya da satış miktarını saptarlar ve fiyat her bir firmanın insafiyetine bırakılır. Malın homojen olması halinde firmalar fiyatı mücadele aracı olarak seçerlerse, iki firma arasındaki rekabetfiyatın düşmesine neden olur. Çünkü rakiplerden biri satış fiyatını düşürürse, düşman firmanın satışları azalacağından o da aynı yolu izlemek zorunda kalır. Fiyatların hareketliliği halinde, satış miktarının paylaşılması konusunda iki firma dengeye varamaz. Ama firmalar fiyatı önceden saptarlarsa, miktar duopolü ortaya çıkar. Miktar duopolünde firmalar piyasayı bölüşmede dengeye gelebilirler.

COURNET ÇÖZÜMÜ 1838 yılında Cournot’un yaptığı analiz duopol ve oligopol konusundaki fikirlerin öncüsüdür. Cournot çözümlemesinde, firmalardan biri karar alırken rakip firmanın durumu hakkında bir tahminde bulunmak zorundadır. Bu modelde fiyat tespit edilir ve satış miktarı paylaşılır. Cournot incelemesinde, birbirine komşu homojen madensuyu satan iki firmayı ele alır. Bu iki firma madensuyunun satış fiyatını önceden belirlemiş olduklarından, sadece satış miktarını paylaşırlar. Her firmanın amacı kar maksimizasyonudur. Bu firmalardan biri piyasaya tamemen egemen olursa monopol olur. Bu firmalardan biri satış miktarını sabit tutarsa, diğer firma monopol gibi karını maksimize edecek şekilde üretim düzeyini ayarlar. Bu nedenle firmaların arzları devamlı değişme durumundadır. Firmaların karşılıklı olarak arzlarını ayarlamaları sonucu denge kurulacak ve arz miktarları artık sabitleşecektir.

Şekil 91’de yatay eksende (A) firmasının arz ettiği miktarı ve dikey eksen de (B) firmasının arz ettiği miktarı gösterelim. Şekilde AR (A) firmasının tepki doğrusudur. Bu doğru (B)’nin arzına göre (A)’nın piyasaya arz edeceği mal miktarını gösteririr. (B) sıfır mal arz ederse (A) (OR) kadar mal arz eder. (A) sıfır arz ederse (B) (OB) kadar mal arzeder. (BE) (B)’nin tepki doğrudur. (A) firması sıfır mal arz ederse, (B) (OB) kadar mal arz eder. (B) firması sıfır mal arz ederse (A) (OR) kadar mal arzeder. İki tepki doğrusunun kesiştiği (D) noktası Cournot noktası olarak adlandırılır. Piyasa paylaşıldığında (A) (OQal) kadar ve (B)’de (OQbl) kadar malı piyasaya arzeder. Böylece denge oluşur.

Eğer bir firma satış miktarını sabitleştirirse, diğer firma uygun satış miktarını seçer. Şekil 91’de piyasada sadece (B) firmasının varolduğunu düşünelim, bu durumda (A) piyasaya girer (LL1) kadar arz yaparsa, (B) arzını (L1L2) kadar azaltacaktır. İkinci hamlede, (A) arzını (L2L3) kadar artırınca (B)(L3L4) kadar azaltacaktır. Bu gelişmeler sonucu denge (D) noktasında kurulur. Diğer uç durumdan hareket edelim, (A) tek başına piyasaya egemen iken (Or) kadar mal satar. (B) firması piyasaya girince (KK1) kadar arzda bulunur. Bu defa (A) arzını (K1K2) kadar azaltır. Bu gelişme sonucu denge (D) noktasında kurulur. Cournot modeli 1883’de Bertrand tarafından eleştirilere uğramıştır. Çünkü rakip firmalar fiyat veri olarak almış ve bu nedenle de ‘’fiyat savaşı’’ ihmal edilmiştir. Oysa firmaların fiyat savaşı, satış fiyatını ortalama maliyet düzeyine kadar indirebilir.

EDGEWORT ÇÖZÜMÜ Cournot’un tersine, Edgewort firmaların üretim hacmini sabit tutan, ama fiyatın değişebileceği bir model ileri sürdü. Bu modelde, firmalardan biri bağımlı bir pozisyon alarak rakip firmanın egemenliğini benimser. Böyle asimetrik bir modelde firmalardan biri egemen olur, diğeri ise ona uyum sağlar. Oysa, duopolde simetrik çözümler, firmaların anlaşma ya da birleşme olanaklarını gözardı ediyordu. O halde, fiyat savaşında, başlangıçta sabit olan fiyatlar zaman içinde değişirler. Bir firma satışını arttırmak için fiyatları düşürme yoluna gider. Firmalararası böyle bir mücadelenin amacı, sonunda monopol durumuna gelmektir.

OLİGOPOL Birkaç satıcının mevcut olduğu piyasa türüdür. Bu piyasa türünde en az sayıda satıcı, belli bir sektörün mal ve hizmet talebini karşılar. Oligopol piyasasında, piyasa belirli firmalarca paylaşılmış olup, firmaların maliyet yapılarına göre kar marjlarını belirlemektedir. Oligopol piyasasının tüketici yönünden en büyük mahzuru, rekabet olmayışı sebebiyle firmaların fiyatları genellikle ortaklaşa belirlemesidir. Bir oligopol firması fiyatları ya da üretimi arttırmak veya azaltmak gibi bir konuda karar almadan öce az sayıdaki öteki rakiplerin göstereceği tepkiyi hesaba katmak zorundadır. Dolayısıyla oligopol piyasasında firmalar, risk ve belirsizlikleri ortadan kaldırmak ve karlarını arttırmak amacıyla aralarında gizli veya açık anlaşmalar yapma yoluna giderler. Bu anlaşmaların en uygun biçimi, fiyat rekabetinin önlenmesidir. Oligopol piyasasına verilebilecek tipik örnekler; demir, çelik, otomotiv dayanıklı tüketim malları piyasaları sayılabilir.

OLİGOPOL PİYASASININ ÖZELLİKLERİ Çok sayıda alıcı karşısında az sayıda üretici firmanın bulunması. Üretilen malların homojen ya da farklılaştırılmış olması. Demir, çelik, bakır, alüminyum gibi doğal kaynağa dayalı mallar için tipik örnektir. Oligopol firmaların ürettikleri mallar; otomotiv ya da beyaz eşya sektöründe olduğu gibi farklılaştırılmış mallar ise farklılaştırılmamış oligopoldür. Piyasada giriş-çıkış dengelerinin olmasıdır.

MONOPSON Belirli bir piyasada, belirli bir malın birçok satıcıya karşı sadece bir tane alıcının bulunmasıdır. Monopde benzer monopsonide satıcı yerine alıcı tektir. Bir mal ve ya faktörün tek alıcısıdır. Çok sayıda satıcının ama tek bir alıcının olduğu sitemdir. Görece sayısı monopole göre azdır. Bu piyasada emek homojendir. Emek bölgeler arası tam hareketsizdir. İstem tekeli olarak da bilinen monopson piyasasına örnek olarak; asker kıyafetlerini verebiliriz. Bu kıyafetleri üreten pek çok firma olmasına karşın alıcısı tektir, o da Türk Silahlı Kuvvetleridir. En önemli özelliği tek alıcısı olmasıdır. Bazen piyasaya giriş alıcılar tarafından kısıtlanabilir. Bu durumda çoğu zaman devlet tek alıcı olarak ortaya çıkabilir. Örnek; anason üretiminde tüm üretimi sadece devlet satın alır.

MONOPSON PİYASA; Piyasaya giriş bazen alıcılar için kısıtlanır. Eğer tüm piyasaya tek bir alıcı hakimse yani tek alıcı varsa monopson piyasa oluşur.

MONOPSON PİYASASI ALICI TEKELİ; Bir malın piyasasında fiyatı ve ya satın alınacak miktarı alıcı belirliyor ve ya değiştirebiliyorsa monopson piyasalar denir. Bu piyasalara örnek olarak ülkemizde toprak mahsulleri ofisinin haşhaş kabuğunun tek alıcısı olduğu durumu gösterir.

MONOPSONCA REKABET; Çok alıcı ve satıcı ifade eder. Bazen alıcılar kendilerini öteki firmalardan farklı göstererek belirli bir satıcı kitlesini kendilerine bağlarlar.

Monopson piyasasının üç farlı şekli vardır; Monopsoncu bir firmanın malını tam rekabet piyasasında satma. Yani; piyasadaki alıcının ve satıcının çok sayıda olması. Bu demektir ki; haşhaş üretiminin devlet elinde olmayıp tüm piyasalarda boy göstermesi gibi. Monopsoncu bir firmanın malını monopol piyasasında satması. Yani; monopolcü firma piyasayı kontrol ettiği için piyasa fiyatını istediği gibi belirleyebilir. Monopsoncu bir firma ile monopolcü bir firmanın karşı karşıya gelmesi.

DD talebi ve OO doğrusuda satın alınan malın ortalama maliyetini gösterir. Satın alınan malın marjinal maliyetini MM doğrusu göstermektedir. MM doğrusu bu nedenle OO’nun üzerinde seyreder. DD ise monopsonun talep doğrusudur. Q1 kadar malı, ortalama maliyet olan (P0) fiyatından satın alır ve ortalama gelir olan (P2) fiyatından satılır. Bu işlemle firma kararı (P0ADP2) olanı kadardır.

Türkiye’de tarımsal ürünler için bazı kuruluşlar monopson durumundadır Türkiye’de tarımsal ürünler için bazı kuruluşlar monopson durumundadır. (Tütün, fındık,çay gibi). Bazı tarımsal ürünlerin tek alıcısı devlettir.

İKİ YANLI TEKEL Tek satıcı ile tek alıcının karşı karşıya geldikleri bir piyasa durumudur. Satıcı, bir monopoldür. Alıcı, bir mınopsondur. Satıcının malını ve ya hizmetini alabilecek tek müşteri vardır. Bu müşteri ile anlaşmazsa, o anda başka alıcı bulabilmesi söz konusu değildir. Alıcıya ihtiyaç duyduğu mal ve ya hizmeti temin edebilecek satıcı sayısı da, bir tanedir. Bu satıcıdan almazsa, ihtiyacını tatminden vazgeçmek, siparişini ertelemek veya ikame çareleri aramak zorunluluğundadır. Burada iki tarafta fiyatları etkileyebilir, fakat etki gücü karşı tarafın pazarlık gücü ile sınırlandırılmamıştır. Bir anlaşma bölgesi vardır. Bu bölgenin sınırını ise alıcının ödeyebileceği yüksek fiyat ile satıcının kabul edeceği düşük fiyat belirler.