MİKROEKONOMİ YRD. DOÇ. DR. ÇİĞDEM BÖRKE TUNALI 17.11.2015 İ.Ü. Sağlık Bilimleri Fakültesi Sağlık Yönetimi Bölümü Ders 6: Üretici Teorisi-Üretim ve Maliyetler

Üretim ve Maliyetler Firmaların mal ve hizmet üretmekteki temel amaçları karlarını maksimize etmektir. Kar, üretilen mal ve hizmetlerin satışından elde edilen toplam hasılattan, o mal veya hizmetin üretimi için yapılan toplam harcamaların çıkarılması ile bulunur. Toplam hasılat, mal ve hizmetin fiyatı ile üretilip satılan miktarının çarpımına eşittir. (TR = P.Q) Toplam maliyet ise; söz konusu mal ve hizmetlerin üretimi için kullanılan üretim faktörlerinin miktarı ve fiyatları tarafından belirlenir.

Üretim ve Maliyetler Bilindiği gibi üretim, üretim faktörlerinin (emek, sermaye, doğal kaynaklar ve girişim) girişimci tarafından mal ve hizmetlere dönüştürülmesi faaliyetidir. Üretim ile üretim faktörleri arasındaki fiziksel ilişki üretim fonksiyonuyla belirtilmektedir. Üretici teorisinde üretim kısa dönem ve uzun dönem olmak üzere iki dönemde incelenmektedir. Kısa dönem, üretimde kullanılan en az bir girdinin sabit, diğer girdilerin değişken olduğu dönemdir. Uzun dönem ise; üretimde kullanılan bütün girdilerin değişken olduğu bir dönemdir. Kısa dönemde miktarları değiştirilebilen girdiler değişken girdiler, miktarları değiştirilemeyecek girdiler ise sabit girdiler olarak adlandırılmaktadır. Uzun dönemde tüm girdiler değişkendir.

Kısa Dönemde Üretim Burada basitlik sağlamak amacıyla, üretimde kullanılan girdilerin emek ve sermayeden oluştuğunu varsayıyoruz. Kısa dönemde sermaye sabit olduğundan, firmanın üretimini arttırabilmesi için istihdam edeceği işçi (emek) sayısını arttırması gerekmektedir. Ürün ile emek arasında nasıl bir ilişki olduğunu toplam ürün (total product: TP), marjinal ürün (marginal product: MP) ve ortalama ürün (average product: AP) kavramlarıyla bir örnek yardımıyla açıklayacağız. Bunun için, otomobil üreten bir firmanın kısa dönemde sahip olduğu sermaye stokunun sabit olduğunu ve üretimi arttırabilmesi için üretimde kullandığı emek miktarını değiştirebildiğini düşünelim. Bu durumda üretimde kullanılan işçi sayısı arttıkça, toplam ürün, marjinal ürün ve ortalama ürün aşağıdaki tabloda belirtildiği gibi değişmektedir:

Kısa Dönemde Üretim Sermaye (K) (Makine) Emek (L) (İşçi) Toplam Ürün (TP) Marjinal Ürün (MPL) Ortalama Ürün (APL)   5 --- 1 2 15 10 7.5 3 30 4 50 20 12.5 64 14 12.8 6 77 13 12.9 7 82 11.7 8 10.2 9 81 -1

Kısa Dönemde Üretim Toplam ürün, bir günde üretilen toplam ürün sayısını (örneğimizde otomobil sayısı), Marjinal ürün, işçi (emek) sayısındaki bir birim artışın toplam üretimi ne kadar arttıracağını, Ortalama ürün, toplam ürünün işçi sayısına bölünmesiyle bulunan işçi başına ortalama üretimi göstermektedir. Matematiksel olarak marjinal ürün ve ortalama ürün; 𝑀𝑃= ∆𝑇𝑃 ∆𝐿 𝐴𝑃= 𝑇𝑃 𝐿 formülleriyle bulunmaktadır. Yukarıdaki formülde ΔTP toplam üründeki değişmeyi, ΔL ise; işçi sayısındaki değişmeyi göstermektedir. Örneğimizde işçi sayısındaki değişme 1 birimdir. Yani işçi sayısı her seferinde 1 birim arttırılmaktadır. Bu durumda MP = ΔTP’dir.

Kısa Dönemde Üretim Firma üretimde bir işçi çalıştırdığında günde 5 tane otomobil üretecektir. İkinci işçi çalıştırıldığında günde 15 tane otomobil üretilecektir. Bu durumda ikinci işçinin marjinal ürünü 15 – 5 = 10 olacaktır. İkinci işçinin marjinal ürününün birinci işçinin marjinal ürününden fazla olmasının nedeni şudur: Başlangıçta bir işçi üretimin bütün aşamlarını tek başına gerçekleştirmek durumundayken, ikinci bir işçinin gelmesiyle birlikte üretimde işbölümü ortaya çıkacaktır. Dolayısıyla iki işçi tek işçinin ürettiğinden daha fazla mal ve hizmet üretebilecektir. Bu durum ekonomide artan marjinal getiri ya da artan marjinal verim olarak adlandırılmaktadır.

Kısa Dönemde Üretim Üretime katılan her yeni işçinin marjinal ürünü bir önceki işçiden daha fazla olduğu sürece artan marjinal verim devam edecektir. Örneğimizde sıra beşinci işçiye geldiğinde marjinal ürün artmayıp azalmaya başlamaktadır. Dördüncü işçinin marjinal ürünü 20 birim iken; beşinci işçinin marjinal ürünü 14 birim olmaktadır. Belli bir noktadan sonra marjinal ürünün azalmasının nedeni sermayenin sabit olmasıdır. İşçi sayısı arttırılmaya devam edildiğinde, sermaye sabit olduğundan, sermaye yetersizliği nedeniyle ilave işçinin toplam ürüne katkısı yani marjinal ürün azalmaktadır. Bu durum ekonomide azalan marjinal getiri ya da azalan marjinal verim olarak adlandırılmaktadır.

Kısa Dönemde Üretim Örneğimizde işçi sayısı sekizinci birimden dokuzuncu birime çıkarıldığında, dokuzuncu birim işçinin toplam ürüne katkısı yani marjinal ürünü pozitif değil negatif olmaktadır. Bunun nedeni sermaye miktarı sabit olduğundan işçi sayısının dokuza çıkarılmasıyla birlikte, dokuzuncu işçinin diğer sekiz işçinin verimli bir şekilde çalışmasını da engellemesidir. Ekonomide bu durum mutlak azalan marjinal getiri ya da mutlak azalan marjinal verim olarak adlandırılmaktadır. Tabloya bakıldığında ortalma ürünün de önce arttığı marjinal ürünün maksimum noktaya ulaştığı noktadan sonra bir süre daha artmaya devam ettiği ve sonuçta azalmaya başladığı görülmektedir. Ancak ekonomide marjinal getiri (verim) üzerinde durulmakta ve AZALAN VERİM KANUNU önem kazanmaktadır.

Kısa Dönemde Üretim AZALAN VERİM KANUNU: Bir firma diğer üretim faktörleri sabit kalmak şartıyla yalnızca bir üretim faktörünü birer birim arttırdığında marjinal ürün önce artış gösterecek ve belli bir noktadan sonra devamlı azalacaktır. Toplam ürün, marjinal ürün ve ortalama ürün arasındaki ilişkiler bir şekil yardımıyla da açıklanabilir.

Kısa Dönemde Üretim

Kısa Dönemde Maliyetler Maliyetle ilgili üçkavramdan bahsedilebilir: 1- Muhasebe maliyetleri olarak da adlandırılan açık maliyetler 2- Örtük maliyetler 3- Ekonomik maliyetler Açık maliyetler; firmanın üretim faaliyetiyle ilgili olarak firma dışında kaynaklarını kullandığı kişi ve kurumlara yaptığı ödemelerdir. Örnek: Emek, makine, hammadde, ara malı için yapılan ödemeler Firma sahiplerinin firmanın üretimi için kullandıkları kendi kaynaklarının fırsat maliyetleri ise; örtük maliyetler olarak adlandırılır. Ekonomik maliyetler ise; açık ve örtük maliyetlerin toplamıdır.

Kısa Dönemde Maliyetler Ekonomide önemli olan ekonomik maliyet ve ekonomik kardır. Dolayısıyla toplam maliyet denildiğinde anlaşılması gereken ekonomik maliyettir, kar denildiğinde anlaşılması gereken de ekonomik kardır. Toplam ürünle maliyet arasındaki ilişkiyi, toplam maliyet, marjinal maliyet ve ortalama maliyet kavramlarıyla açıklayacağız. Toplam maliyet (Total Cost, TC), bir firmanın üretimde kullandığı bütün girdilerin maliyetidir. Açık ve örtük maliyeti kapsar. Toplam sabit maliyet (Total Fixed Cost, TFC), firmanın üretimde kullandığı bütün sabit girdilerin maliyetidir. Toplam sabit maliyet üretilecek mal miktarına bağlı değildir. Toplam değişken maliyet (Total Variable Cost, TVC), firmanın üretimde kullandığı bütün değişken girdilerin maliyetidir. TC = TFC + TVC

Kısa Dönemde Maliyetler Marjinal Maliyet (Marginal Cost, MC), üretilen mal ve hizmet miktarı bir birim arttırıldığında toplam maliyetteki artışı ifade eder. 𝑀𝐶= 𝑇𝑜𝑝𝑙𝑎𝑚 𝑀𝑎𝑙𝑖𝑦𝑒𝑡𝑡𝑒𝑘𝑖 𝐷𝑒ğ𝑖ş𝑚𝑒 Ü𝑟𝑒𝑡𝑖𝑙𝑒𝑛 𝑀𝑎𝑙 𝑀𝑖𝑘𝑡𝑎𝑟𝚤𝑛𝑑𝑎𝑘𝑖 𝐷𝑒ğ𝑖ş𝑚𝑒 = ∆𝑇𝐶 ∆𝑄 Ortalama Toplam Maliyet (average total cost, ATC), ürünün birimi başına toplam maliyetidir. Ortalama maliyete ilişkin üç kavramdan bahsedilebilir; Ortalama Sabit Maliyet (average fixed cost, AFC) ürünün birimi başına sabit maliyetini ifade eder. Ortalama Değişken Maliyet (average variable cost, AVC) ürünün birimi başına değişken maliyetidir. 𝐴𝑇𝐶= 𝑇𝐶 𝑄 𝐴𝐹𝐶= 𝑇𝐹𝐶 𝑄 𝐴𝑉𝐶= 𝑇𝑉𝐶 𝑄 𝐴𝑇𝐶=𝐴𝐹𝐶+𝐴𝑉𝐶

Kısa Dönemde Maliyetler Toplam maliyet, marjinal maliyet ve ortalama maliyet arasındaki ilişkiyi açıklayabilmek için, mobilya üreten bir firmayı ele alalım. Emek Üretim Miktarı TFC TVC TC MC AFC AVC ATC 25 --- 1 4 50 6.25 12.50 2 10 75 4.17 2.50 5.00 7.50 3 13 100 8.33 1.92 5.77 7.69 15 125 1.67 6.67

Kısa Dönemde Maliyetler Toplam maliyet ve toplam değişken maliyet şekilsel olarak aşağıdaki gibi gösterilir:

Kısa Dönemde Maliyetler Marjinal maliyet, ortalama toplam maliyet, ortalama sabit maliyet ve ortalama değişken maliyet arasındaki ilişki şekilsel olarak aşağıdaki gibi gösterilir:

Kaynaklar BESANKO, David, BRAEUTIGAM, Ronald R. (2011) Microeconomics, Fourth Edition, John Wiley and Sons, Inc., US. ERTEK, Tümay (2009) Temel Ekonomi (Basından Örneklerle), Beta Basım Yayım Dağıtım, İstanbul. ÜNAL, Targan, TUNALI, Çiğdem Börke (2011) Mikroekonomi, Der Yayınları, İstanbul.