TRAVMA VE ETKİLERİ

2 TRAFİK KAZASI BİR YAKININ KAYBI ŞİDDET DOĞAL AFETLER ANİ YAŞANAN YAŞAMI TEHDİT EDİCİ OLAYLAR TRAVMA 

3 Travma / Zorlu Yaşam Olayları ● Yaşamımız için ● Vücudun bütünlüğü için ● Sevdiklerimiz için ● Yaşam ve değer sistemlerimiz için Ciddi bir biçimde tehdit içeren olağandışı her türlü olaydır.

4 Travma Türleri 1- Ani,beklenmedik bir şekilde ortaya çıkan,sınırlı süre devam eden,başı ve sonu belli olan olaylar Örnek: Doğal afetler,kazalar,ani kayıplar

5 2- Öngörülebilen,tekrarlayıcı ve sürekli yaşanan tehlikeler Örnek: Savaş,cinsel taciz,politik baskılar,takibe alınma,şiddet kullanılan koşullarda yaşama,işkence Eziyet,hapis yaşamı vb… Travma Türleri

6 3- Her iki travma / zorlu yaşam olaylarının bir arada görüldüğü durumlar Örnek: Bir doğal afetten sonra ev içi şiddetin artması, ekonomik krizler gibi Travma Türleri

7 1- Ani,beklenmedik bir şekilde ortaya çıkan,sınırlı süre devam eden,başı ve sonu belli olan olaylar Örnek: Doğal afetler,kazalar,ani kayıplar 2- Öngörülebilen,tekrarlayıcı ve sürekli yaşanan tehlikeler Örnek: Savaş,cinsel taciz,politik baskılar,takibe alınma,şiddet kullanılan koşullarda yaşama,işkence eziyet,hapis yaşamı vb… 3- Her iki travma / zorlu yaşam olaylarının bir arada görüldüğü durumlar Örnek: Bir doğal afetten sonra ev içi şiddetin artması, ekonomik krizler gibi

8 İnanç Sistemindeki Değişiklikler- Sarsılan İnançlar Yaşam İçin Gerekli Olan İnançlar: ● Dünya güvenli bir yerdir. ● Evim en güvenli yerdir. (çocuklarda) ● Dünya adildir. ● Benimle ilgilenecekler. (çocuklarda) ● Bana bakan yetişkinler beni koruyacaklar(çocuk) ● Ben değerliyim ● Kötü olaylar benim başıma gelmez

9 ● Güvende değilim ● Bir daha asla güvende olmayacağım ● Kendi evim ya da başka herhangi bir yer benim için güvenli değil Travma / zorlu yaşam olayları içinde yaşadığımız dünyaya ilişkin temel inançlarımızı sarsar.

10 Travma / zorlu yaşam olayları içinde yaşadığımız dünyaya ilişkin temel inançlarımızı sarsar. ● Benim dünyam acımasız bir dünya ve bu dünyada neler olacağını önceden kestirmek imkansız. ● Kimse benimle gerçekten ilgilenemez, artık yalnızım ● Tehlikelerden korunmam mümkün değil.

11 Travma / zorlu yaşam olayları içinde yaşadığımız dünyaya ilişkin temel inançlarımızı sarsar. ● İyi bir insan olmadığım için,kendimi böyle güvencesiz ve çaresiz hissetmeyi hak ediyorum. ● Bu felaket benim yüzümden oldu.Ben kötüyüm ve bu yıkım da bana verilmiş bir ceza. ● Bu bir daha olacak ve benim elimden hiçbir şey gelmeyecek.

12 Travma / zorlu yaşam olayları içinde yaşadığımız dünyaya ilişkin temel inançlarımızı sarsar. ● Güvende değilim ● Bir daha asla güvende olmayacağım ● Kendi evim ya da başka herhangi bir yer benim için güvenli değil ● Benim dünyam acımasız bir dünya ve bu dünyada neler olacağını önceden kestirmek imkansız. ● Kimse benimle gerçekten ilgilenemez, artık yalnızım ● Tehlikelerden korunmam mümkün değil. ● İyi bir insan olmadığım için,kendimi böyle güvencesiz ve çaresiz hissetmeyi hak ediyorum. ● Bu felaket benim yüzümden oldu.Ben kötüyüm ve bu yıkım da bana verilmiş bir ceza. ● Bu bir daha olacak ve benim elimden hiçbir şey gelmeyecek.

13 Fiziksel ● Enerji ve oksijen kullanımının beyne yönlendirilmesi ● Kalp hızı artışı ● Kan basıncı artışı ● Solunumun hızlanması Savaş ya da Kaç Tepkisi Davranışsal ● Uyanıklık ve seçici dikkat ● Heyecan / kaygı ● İştah ve üreme duygusunda azalma ● Tehlikeyi anımsama

14 Fizyolojik Tepkiler ●Yorgunluk, bitkinlik ● Uykusuzluk ve uyku sorunları ● Aşırı uyarılmışlık ● Somatik yakınmalar ● Bağışıklık sisteminin bozulması ● İştah bozuklukları

15 Bilişsel Tepkiler Algısal Çarpıtmalar ● Zaman kavramının algılanmasındaki değişiklik: Sanki zaman duruyormuş ya da çok hızlı geçiyormuş gibi. ● Olaya ilişkin zaman sırasında karışıklık (Özellikle çocuklarda gözlenir) ● Travma/zorlu yaşam olayları yordamaya ilişkin işaretlere duyarlılık: Görsel çarpıtmalar:Uzaklaşan görüntü,artan detaylar ● Gerçek dışılık ve rahatsız edici imgeler ● İşitsel çarpıtmalar:zayıflayan sesler,güçlenen sesler ● Beden algısında değişiklik

16 KAYGI VE DEPRESYON TEPKİLERİ ● Depresif ya da sinirli ruh hali ● Tüm etkinliklere karşı ilginin azalması ve bunlardan haz alamama ● Kilo kaybı (diyet yapmaksızın) veya artışı ● Kaybedilen kişiyi özleme ● Sevilen birinin kaybını kabullenmeme ● Uykusuzluk ya da aşırı uyuma ● Aşırı huzursuzluk

17 KAYGI VE DEPROSYON TEPKİLERİ ● Aşırı yavaşlık ● Enerji kaybı/azalması ve derin bir yorgunluk hissi ● Değersizlik duygusu ● Aşırı ya da duruma uymayan suçluluk duyguları ● Konsantre olmada;karar vermede zorluk. ● Tekrarlayan ölüm düşünceleri ● Hayatın yaşamaya değmediğine dair tekrarlayan düşünceler

18 KAYGI VE DEPROSYON TEPKİLERİ ● Depresif ya da sinirli ruh hali ● Tüm etkinliklere karşı ilginin azalması ve bunlardan haz alamama ● Kilo kaybı (diyet yapmaksızın) veya artışı ● Kaybedilen kişiyi özleme ● Sevilen birinin kaybını kabullenmeme ● Uykusuzluk ya da aşırı uyuma ● Aşırı huzursuzluk ●Aşırı yavaşlık ● Enerji kaybı/azalması ve derin bir yorgunluk hissi ● Değersizlik duygusu ● Aşırı ya da duruma uymayan suçluluk duyguları ● Konsantre olmada;karar vermede zorluk. ● Tekrarlayan ölüm düşünceleri ● Hayatın yaşamaya değmediğine dair tekrarlayan düşünceler

19 TRAVMA SONRASI GENEL TEPKİLER ● Çaresizlik ● Her şeyin kontrolden çıktığı düşüncesi ● Utanç duygusu ● Suçluluk duygusu ● Ürkeklik,korkaklık ● Endişe,tasa ● Hiddet,öfke ● Katılık,duygusuzluk ● Zayıflık,kırılganlık ● Umutsuzluğa düşme ● Güvensizlik ● Değersizlik ● Şaşkınlık ● Kendine acıma ● Anlamsızlık,boşluk ● İntikam arzusu ● Ne olduğunu anlayamama Travmatik olaydan sağ olarak kurtulmuş olmaya ilişkin duygu ve düşünceler ● Mutlu ● Müteşekkir ● Minnettar ● Gururlu ● Şanslı olduğunu düşünme ● Enerjik olma

20 Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) Belirtileri ● Aşırı uyarılmışlık ● İstenmediği halde tekrarlayan anılar ● Kaçınma davranışları Kronik TSSB ● Depresif ruh durumu ● Suçluluk duyguları ● Toplumdan/diğer insanlardan uzaklaşmak ● Madde bağımlılığı tehlikesi

21 TRAVMA SONRASI STRES BOZUKLUĞUNUN ORTAYA ÇIKMASINI ETKİLEYEN ETMENLER Olaya ilişkin etmenler: Eğer travma/zorlu yaşam olayları; ● yaşamı tehdit olarak algılanıyorsa ● bireyin yaşam deneyiminin dışında ise ● günlük,sıradan,normal bir olay değilse ● birey tamamen kontrolünü kaybediyorsa ● yaşam beklentilerini yıkma özelliği taşıyorsa (yaşama ait beklediği güzel şeylerin yıkılması) ● ölüme şahit olunuyorsa travma sonrası stres bozukluğuna yol açabilir.

22 TRAVMA SONRASI STRES BOZUKLUĞUNUN ORTAYA ÇIKMASINI ETKİLEYEN ETMENLER Ortama ilişkin etmenler: ● YAKINLIK: ● Kişinin olaya yakınlık derecesi(fiziksel yakınlık) ● Duygusal olarak yakınlık derecesi(psikolojik yakınlık) ● SÜRE: ● Travma/zorlu yaşam olaylarına maruz kalma süresi Bireye ilişkin etmenler: ● Ego gücü ve baş etme becerileri zayıf ise ● Varolan destek kaynaklarının niteliği olumsuz ise ● Önceki deneyimleri (daha önce travma/zorlu yaşam olaylarına maruz kalmışsa)

23 BEBEKLERDE VE YENİ YÜRÜMEYE BAŞLAYAN ÇOCUKLARDA TRAVMA SONRASI STRES TEPKİLERİ (0-3 yaş)  Kolay şaşırma,kaygılı görünme  Yatak ıslatma,konuşma problemi  Ana babaya yapışma,onlardan ayrılmama  Travmayla ilgili tekrarlanan oyunlar  Uyku sorunları,kabuslar  Saldırganlık

24 BEBEKLER VE YENİ YÜRÜMEYE BAŞLAYAN ÇOCUKLAR İÇİN NELER YAPILABİLİR ● Ses tonu ve sevgi dokunuşu ● Düzenli beslenme ve uyku ● Sakin ortam hazırlama ● Yanınızda yatırın ● Hareketli oyunlar oynayın

25 OKUL ÖNCESİ ÇOCUKLARDA TRAVMA SONRASI STRES TEPKİLERİ (4-6 yaş) ● Yatak ıslatma,parmak emme,ani heyecanlanma ● Hayalle gerçeği karıştırma,suçluluk,utanç,dikkatsizlik ● Ana-babadan ayrılmama,tik,uyku sorunları ● Kaygı,hayvanlardan ve yabancılardan korkma ● Tekrarlanan oyun ve ritüeller ● Kaçınma ve içe kapanma

26 OKUL ÖNCESİ ÇOCUKLARLA NELER YAPILABİLİR Sevgi dokunuşlarıUykudan önce ilgi gösterin Bir süre sizinle yatmasına izin verin Oyun duyguları ifade etme ararcıdır

27 OKUL ÇAĞINDAKİ ÇOCUKLARDA TRAVMA SONRASI STRES TEPKİLERİ (7-12 yaş) ● Okul öncesi davranışlara gerileme ● Okula gitmek istememe ve okul başarısının düşmesi ● Tekrarlanan oyunlar,saldırganlık,gevezelik ● Erkek çocuklarda özellikle silahlara,savaş oyunlarına vb. ilgi gösterme ● Kabuslar,uyku sorunları,ayrılık kaygısı ve doğal olaylardan (yağmur,rüzgar gibi) korku ● Dikkat ve konuşma sorunları isyankar davranışlar, vücutta ağrılar

28 OKUL ÇAĞINDAKİ ÇOCUKLARLA NELER YAPILABİLİR. Sabırlı-ilgili ve esnek davranın Sorumluluk almalarına fırsat verin Oyun oynamalarını teşvik edin,merak ettiklerini açıklayın Dikkat sorunları olacağından fazla çalışmalarını beklemeyin Travmatik yaşantılarla baş etme yöntemlerinden söz edin

29 ERGENLERDE TRAVMA SONRASI STRES TEPKİLERİ (13-18 yaş) FİZİKSEL TEPKİLER ● Uyku sorunları ● İştah sorunları ● Madde kullanımı ● Kolay ağlama ● Mide bulantısı ● Kalp çarpıntısı RUHSAL TEPKİLER ● Endişe ● Suçluluk ● Çaresizlik ● Öfke nöbetleri ● Kabuslar SOSYAL TEPKİLER ● Ana-babayla çatışma ● Okul sorunları ● Hırsızlık ● Saldırgan davranışlar ● İnsanlardan uzaklaşma ● Gelecek hakkında olumsuz tutum

30 ERGENLERE NELER YAPILABİLİR Başarı beklentilerinizi azaltmakHoşgörü göstermek Sportif ve günlük faaliyetlere katılmak Yardım etmelerini sağlamak Duygularını paylaşmalarını sağlamak

31 İLETİŞİMİN TEMEL KURALLARI (1) Konuşulanları kesmeyin Kişileri karar vermeye yorum yapmaya zorlamayın Kişiler hakkında yorum yapmayın Dinlerken başka şeyler yapmayın Anlatılanlara gülmeyin insanları utandırmayın Duygularınızı gizlemeye çalışmayın Saldırgan tavırlar takınmayın Zıtlaşmayın ve tartışmayın Çok fala konuşmayın Savunmaya geçmeyin sadece dinleyin Yargılamayın ve eleştirmeyin Birisi ağlamaya başladığında tedirgin olmayın

32 İLETİŞİMİN TEMEL KURALLARI (2) Gerçekçi ve belirli önerilerde bulunun Dikkatli bir şekilde dinleyin ve dinlediğinizi davranışlarınızla belli edin Empatik,sabırlı ve kabul edici olun Daha iyi anlamak için sorular sorun Geri bildirim verin Basit ve anlaşılır bir dil kullanın Çocukla yüz yüze konuşun,gerekirse yere,yanına oturun Açık uçlu sorular sorun Göz teması kurun Yeri ve zamanı uygun olduğunda şaka yapın gülümseyin Yumuşak bir sesle ve acele etmeden konuşun Etkileşime önem verin, uygun olduğunda kişiye dokunun ve sarılın

33 İLETİŞİM ENGELLERİ İletişimde dinlemek ve anlamaya çalışmak yerine hemen yargılamak Tek bir olaydan giderek kişiyi tanıdığımızı düşünmek Beklentilerimizin söyleneni yorumlamakta etkili olması Kendimizi ifade etmekten kaçınmak,onun yerine Konuştuğumuzda da herkesin bizim düşünce ve duygularımızı hemen anlayıp onaylaması ve paylaşması gerektiğine inanmak Kendi kişisel algımızı gerçekmiş gibi düşünmek

34 NEDEN DİNLEMEYİZ Eğer karşımızdakinin ne söyleyeceğini biliyorsak (bildiğimizi zannedersek) dinlemeyiz. Hoşumuza gitmeyen bir şeyi duymak istemeyiz Hoşlanmadığımız bir insanın söylediklerini dinlemekte zorlanırız. Karşımızdaki daha sözüne başlar başlamaz cevap hazırlamaya başladığımız için ne dediğini duyamayız.

35 NASIL DAHA İYİ DİNLERİZ NASIL DAHA İYİ DİNLERİZ Konuşurken dinleyemezsiniz ! Konuşmayı kesin ve istekli olduğunuzu gösterin. Kendinizi konuşanın yerine koyun.Onun bakış açısını,tutumlarını,değerlerini ve yaşını göz önüne alarak anlamaya çalışın. Onu daha iyi anlamak için sorular sorun. Dikkatinizi konuşulana verip duygularınızı kontrol etmeye çalışın.

36 TRAVMADAN SONRA ÇOCUKLAR İÇİN İLETİŞİMİN ÖNEMİ Çocukların duygularını başkalarına anlatmaları, onların acı veren bu yaşantıları daha kolay kabul etmelerine yol açabilir. Yaşantılarını ve duygularını paylaştıklarında kendilerini daha iyi hissederler. Olan bitene ilişkin farklı bir bakış açısı edinebilirler. Başkalarının da benzer tepkilere sahip olduğunu bilmek toparlama sürecini Gelecekle ilgili daha olumlu bir bakış açısı getirebilirler.

37 ÇOCUKLAR NEDEN KONUŞMAK İSTEMEZLER Çocuklar kendileri ve özel yaşantıları hakkında konuşmaya alışık olmayabilirler. Duygularını tanımlamakta zorlanıyor olabilirler. Daha önce bu gibi konularda kendilerini ifade etmek için hiç cesaretlendirilmemiş olabilirler. Travmatik olaydan bahsetmek onlara acı veriyor olabilir. Yetişkinlerden korkuyor ya da onlara güvenmiyor olabilirler. Yetişkinlerin kendilerini anlamayacaklarını düşünüyor olabilirler. Yetişkinleri üzmek ya da endişelendirmek istemiyor olabilirler.

38 Çocuklar Dinlenirken Ne Tür Farklı Gereksinimleri Vardır ? ● Kendilerini ifade etmek için daha fazla zamana gereksinimleri vardır. ● Kendilerini ifade edecek sözcükler veya ifade etmenin yolunu bulma için yardıma gereksinimleri vardır. ● Bazı şeylerin onlar için açıklığa kavuşturulması gerekir. ● Genellikle aynı sorularla veya kaygılarla geri gelirler. ● Özel durumla ilgi şeyler hatırlarlar.

39 Çocuk Suskun Olduğunda Ne Yapılmalıdır? ● Suskunluklarına saygı göstermek ● Sabırlı olmak,uygun fırsatları kollamak ● Her gün özel bir zaman belirleyerek çocuğa ayırmak: çocuk bu zamanı hazır olduğunda kullanacaktır. ● Çocuğu söylemek istediğinden daha fazlasını söylemeye zorlamamak ● İletişim kurmak için konuşma dışında resim çizmek ve oynama gibi başka yollar bulmak

40 BİREYLERİN TRAVMATİK OLAYLARDAN ETKİLENMELERİNİ BELİRLEYEN ETMENLER 1. Aşırı durumlara tanık olma: Ölümden kıl payı kurtulma,yaralanma,ölmekte olan birini görme, yaralıların taşınmasını izleme 2. Stres yaratan durumlara maruz kalma süresi: Süre ne kadar uzunsa kişinin etkilenme düzeyi o denli artar. 3. Yaşamın tehlikede olduğunu düşünme: Kişi deprem,sel,yangın ya da kaza sonucu öleceğini düşünmüşse daha fazla etkilenir.

41 BİREYLERİN TRAVMATİK OLAYLARDAN ETKİLENMELERİNİ BELİRLEYEN ETMENLER 4. Çocuğun ya da kişinin başa çıkma gücü: Kişilerde travmatik olay öncesi varolan başa çıkma gücü etkilenme düzeyini azaltır. 5. Sosyal desteğin doğası ve derecesi: Kişinin yeterli derecede sosyal desteğinin olması etkilenme düzeyini azaltır. 6. Anne - baba tepkileri: Anne-babaları güçlü olumsuz tepkiler gösteren çocuklar travmatik olaydan daha fazla etkilenecektir.

42 BİREYLERİN TRAVMATİK OLAYLARDAN ETKİLENMELERİNİ BELİRLEYEN ETMENLER 1. Aşırı durumlara tanık olma: Ölümden kıl payı kurtulma,yaralanma,ölmekte olan birini görme,yaralıların taşınmasını izleme 2. Stres yaratan durumlara maruz kalma süresi: Süre ne kadar uzunsa kişinin etkilenme düzeyi o denli artar. 3. Yaşamın tehlikede olduğunu düşünme: Kişi deprem,sel,yangın ya da kaza sonucu öleceğini düşünmüşse daha fazla etkilenir. 4. Çocuğun ya da kişinin başa çıkma gücü: Kişilerde travmatik olay öncesi varolan başa çıkma gücü etkilenme düzeyini azaltır. 5. Sosyal desteğin doğası ve derecesi: Kişinin yeterli derecede sosyal desteğinin olması etkilenme düzeyini azaltır. 6. Anne - baba tepkileri: Anne-babaları güçlü olumsuz tepkiler gösteren çocuklar travmatik olaydan daha fazla etkilenecektir.

43 Travmatik Olaylara Dayanıklı Bireylerin Özellikleri ● Kendine ve örseleyici yaşam olaylarıyla başa çıkma gücüne güven ● Bağımsız düşünebilme ve davranabilme ● Başkalarıyla almaya vermeye dayalı olumlu ilişkiler kurabilme ● Bireysel disiplin duygusuna sahip olabilme ● Açık fikirlilik ve esneklik ● Kendisinin ve başkalarının duygu ve düşüncelerini tanıma ve anlayabilme ● Bu duyguları başkalarına iletebilme ● Stres verici olaylara karşı tolerans ● Yaşama anlam verecek bir yaşam amacı ve felsefesine sahip olma

44 Travmatik Olaylara Karşı Dayanıklı Çocuklar Yetiştirmek İçin Neler Yapılabilir ? ●Çocuğa ait olma,sevilme ve güven duygusu aşılayın ●Kendine güven ve öz kontrol duygusunu geliştirin. ●Tutarlı disiplin uygulayın ●Problem çözme ve sosyal becerilerini geliştirin

45 SINIF İÇİ ÇALIŞMALARI YÜRÜTÜRKEN ŞU NOKTALARA DİKKAT ETMELİYİZ Anlaşılır olmak Konuşma kararını onlara bırakın Kabul edici olun Başa çıkma yöntemlerini vurgulamak Normalleştirin Olumlu yorumları pekiştirin Tepkilerini onaylayın

46 RESİM YAPMA ETKİNLİKLERİNİ UYGULARKEN NELERE DİKKAT EDELİM Resimleri koşulsuz kabul edin O bir ressam değil Teşvik var baskı yok Resmin gerçek sahibi yapandır Renkler ve şekiller tartışılmaz Yorum yok

47 OKULLARIN VE ÖĞRETMENLERİN ÖNEMİ ● Okulda bulunmak ve diğer okul etkinliklerine katılmak çocuklarda özellikle travmatik yaşantı dönemlerinde çok ihtiyaç duydukları, süreklilik,değişmezlik ve normallik hissinin oluşmasına yardımcı olur. ● Okulda bulunmak ve etkinliklere katılmak çocukların gereksinimlerini daha kolaylıkla iletmelerine neden olur. ● Öğretmenler eğitim ve öğretim görevlerinin yanı sıra çocukların mutlu ve sağlıklı büyümelerine yardımcı olacak bir gelişme ve öğrenme ortamı yaratırlar. ● Çocuklarla daha çok birlikte oldukları için,onların gereksinimlerini herkesten iyi bilir ve gerektiğinde onlara yardım edebilirler. ● Öğretmenlerin yardımıyla daha ileri düzeyde psikolojik yardıma ihtiyaç duyan çocuklar belirlenebilir.

48 ÖĞRETMENLERİN KATKISI ● Çocukların travmatik olayın ne olduğunu anlamalarına yardım edebilir ● Öğretim etkinliklerini çocukların gereksinimlerine göre uyarlayarak ve duyan çocuklara daha fazla eğitim desteği verebilir. ● Çocuklarla özel iletişim teknikleri kullanabilir. ● Sınıfta sıcak ve destekleyici bir sosyal ortam yaratabilir. ● Çocukların kayıplarla,acı veren anılar ve duygularla başa çıkmalarına yardımcı olacak etkinlikler düzenleyebilir. ● Travmatik olaya verilen tepkiler konusunda çocukları bilgilendirebilir ● Çocukların duygusal olarak toparlanmalarına yardımcı olacak sınıf etkinlikleri düzenleyebilir. ● Çocukların toparlanma sürelerini kolaylaştırmak için okul ve aile arasındaki işbirliğini güçlendirebilir.

49 TRAVMANIN AİLELER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ ● Travma aile yapısını ve rollerini değiştirebilir. ● Akraba,arkadaş ve komşuların desteğinden uzak kalmaya yol açabilir. ● Aile üyeleri kendilerini birbirlerinden uzaklaşmış hissedebilirler ● Aile bireylerinde travmatik olay hakkında konuşmada güçlük ve başkalarını üzmek için konuşmaktan kaçınma görülebilir. ● Aile içinde tartışmalar ve aile bireyleri arasında çatışma ortaya çıkabilir. ● Çocukların güven gereksinimleri artabilir. ● Ailenin birlikte olması ve hoş vakit geçirmek için koşullar uygun olmayabilir. ● Aile bireyleri arasında kayıplarla ilgili yas tutma tutum ve tarzlarındaki farklılıklar ve bunlara bağlı çatışmalar ortaya çıkabilir. ● Maddi ve manevi kaynakların azalması sorun olabilir.

50 TRAVMATİK OLAYLARLA BAŞA ÇIKMA: AİLELERE ÖNERİLER 1. Stres yaratan durumun varlığını kabul etme 2. Sorunları hep birlikte uğraşarak çözme 3. Yaşamla ilgili yeni ve olumlu bir bakış açısı geliştirme 4. Aile içinde birlik ve şefkatin olması 5. Aile içinde açık ve etkili iletişim 6. Aile içi rol ve beklentilerde esneklik olması 7. Aile ortamının güven verici olması

51 YETİŞKİNLERDE TRAVMA SONRASI STRES TEPKİLERİ & Travmatik olayın yeniden yaşanması. İstenmeden akla gelen travmatik olaya ait düşünce İstenmeden akla gelen travmatik olaya ait görüntüler Olayla ilgili rüyalar & Travmayla ilgili düşünce ve duygulardan kaçınma. Uyuşukluk hissi Yalnız kalma isteği Değişik korkular oluşturma & Fizyolojik uyarılma Sinirlilik Gerginlik Dikkat dağınıklığı Uyku bozukluğu

52 ETKİNLİKLER & Kişisel sorunlar hakkında konuşurken karşılaştığımız engeller ve konuşmanın olumlu yönleri. Bu tip öneriler hakkında ne düşünüyorsunuz ? Aynı fikirde misiniz ? & Serbest yazma Eğer uçan bir halıda olsaydınız nereye giderdiniz?Orada ne yapardınız ? & Cümle tamamlama …………………zaman mutlu olurum. …………………olursa bütün ailem sevinir. En çok yapmak istediğim şey……………….dır. Gelecekten beklentim……………………….dır. & Çizim etkinlikleri İyi ve kötü bir anıyı çizmek Benim güvende hissettiğim yer ve orada bulunan kişi En iyi yaptığım ve yapmak istediğim şey Bir köy resmi (grupça yapılacak)

53 HAZIRLAYAN : ZEHRA DOĞRUOĞLU TRAVMA VE ETKİLERİ

54