Doç. Dr. Ahmet UĞUR İnönü Üniversitesi İktisat Bölümü

Genel Denge Analizi Denge analizleri temelde iki yaklaşımla yapılmaktadır. Bunlar “Kısmi Denge Analizi” ve “Genel Denge Analizi”dir. Kısmi Denge Analizi, Cambridge Okuluna mensup iktisatçılardan Marshall tarafından geliştirilmişken Genel Denge Analizi Lozan Okuluna mensup iktisatçılardan Walras tarafından geliştirilmiştir.

Kısmi Denge Analizi Kısmi denge analizi, incelenen piyasada meydana gelen bir değişmenin sadece incelenen piyasayı etkilediğini ileri sürmüştür. Örneğin bir malın fiyatında meydana gelen değişmenin yalnızca o malın piyasasını etkileyeceği varsayılmıştır. Kısmi denge yaklaşımında bir malın fiyatında meydana gelen değişmenin ikame ve tamamlayıcı malların fiyat ve miktarlarını etkileme süreci (yayılma etkisi) ve etkilenen bu piyasaların ilgili mal piyasası üzerindeki etkisi (geri besleme etkisi) ihmal edilmiştir.

Genel Denge Analizi Genel denge analizinde, bir piyasada meydana gelen değişmenin diğer piyasaları etkileyeceği ihmal edilmemiştir. Buna göre bir piyasada meydana gelen değişme diğer piyasaları etkilemekte (yayılma etkisi), etkilenen piyasalarda ortaya çıkan değişmeler ise yeniden ilgili piyasayı etkilemektedir (geri besleme etkisi). Dolayısıyla Genel Denge Analizi yayılma ve geri besleme etkisini dikkate alarak analizini gerçekleştirmektedir. Statik genel denge analizi ile ilk defa Fizyokratlar ilgilenmiştir. Fizyokratlara göre tek üretken sektör topraktır. Toprak dışındaki diğer sektörler kısır sektörlerdir. Genel denge analizini esaslı bir biçimde inceleyerek ele alan Walras ve Pareto’dur. Genel denge analizini uygulamada kullanılabilir hale getiren Leontief olmuştur.

Genel Denge Analizi Walras’a göre, bir piyasada talep fazlası varsa, başka bir piyasada arz fazlası vardır. Dolayısıyla bir ekonomide her zaman ortaya çıkan talep fazlası, başka piyasa ya da piyasalardaki arz fazlaları toplamına eşit olduğu için talep ve arz fazlaları toplamı sıfıra eşit olur. Bu durum Walras Kanunu olarak ifade edilmektedir. Genel denge analizinde Walrasyan sistem statiktir. Burada t1 döneminde gerçekleşen denge ile t2 döneminde gerçekleşen denge göz önüne alınmakta, daha sonra bu iki dönemde gerçekleşmiş olan dengeler karşılaştırılarak karşılaştırmalı durağan (statik) analiz yapılmaktadır.

Genel Denge Analizinin Varsayımları Ekonomide iki birey, iki mal ve iki üretim faktörü bulunmaktadır. Üretimde ve tüketimde dışsallık bulunmamaktadır. Mal ve faktör piyasalarında tam rekabet koşulları geçerlidir. Ekonomide devlet ve dış ticaret bulunmamaktadır. Üretim ve tüketim aynı yer ve zamanda yapılmaktadır. Dolayısıyla taşıma ve depolama giderleri sıfırdır. Kayıtsızlık ve eş ürün eğrileri orijine göre dışbükey bir görünüm arz etmektedir.

Pareto Optimalite Kriteri Genel denge analizi ile bütünleşen bir başka konu, refah ekonomisidir. Burada birbirine alternatif olabilecek birden fazla iktisadi durum arasından hangisinin toplumsal yönden en çok istenilen durum olduğu belirlenir. Bunu belirlemede yaygın olarak kabul görmüş optimalite kriterlerinden hareket edilir. En çok kullanılan refah kriterlerinden birisi Pareto Optimalite kriteridir. Bir bireyin refahını azaltmaksızın, bir başka bireyin refahını arttırmanın mümkün olmadığı durumda Pareto optimumu sağlanmıştır. Bir bireyin refahını azaltmaksızın, bir başka bireyin refahını arttırmanın mümkün olduğu durumda, toplumsal refahta artış meydana gelir. Diğer bireylerin refahı değişmeksizin en az bir bireyin refahının kötüleştiği durumda toplumsal refahta azalma meydana gelir.

Edgeworth Kutu Diyagramı Edgeworth kutu diyagramında iki tüketicinin birlikte nasıl dengeye geldiği ele alınmaktadır. Burada, sadece iki tüketicinin ve iki malın bulunduğu basit bir modelden hareket edilmektedir. Her tüketici başlangıçta belirli birer mal demetine sahiptir. Bu malların belirli miktarları rekabetçi bir piyasada tüketiciler arasında değiştirilmektedir. Kuramı geliştirmek için basitleştirilen bu model daha sonra n sayıda tüketici ve m sayıda mal için genelleştirilir.

Edgeworth Kutu Diyagramı Varsayımları Ekonomide iki mal vardır (X, Y) Ekonomide iki tüketici vardır (A, B) Tüketici A’ nın başlangıçta sahip olduğu mal demeti (XA, YA) Tüketici B’ nin başlangıçta sahip olduğu mal demeti (XB, YB) Tüketiciler normal davranış özelliklerine göre tercihleri yansıtan farksızlık eğrilerine sahiptirler, yani farksızlık eğrileri orijine göre dışbükeydir. Tüketicilerin fayda fonksiyonları birbirinden bağımsızdır. Analiz tam rekabet piyasasında yapılmaktadır, tüm girdi ve çıktı fiyatları veri olarak alınmaktadır. Analize işlem maliyetleri, dış ticaret ve devlet dahil edilmemiştir.

Edgeworth Kutu Diyagramı

Değişimde Etkinlik ve Pareto Optimumu İki tüketicinin bulunduğu bir modelde Pareto optimumuna ulaşmanın bir yolu; tüketicilerden birisinin faydasını bütçe kısıtı altında maksimize ederken diğer tüketicinin faydasının belirli bir düzeyin altına düşmesine izin verilmemesidir. Bu durumda tüketicilerden birisini kötü konuma sokmadan diğerini daha iyi konuma getirmek olanaksız olur. Her iki tüketicinin de iki malı pozitif miktarlarda tükettikleri kabul edilirse farksızlık eğrilerinin eğimleri her iki tüketici için eşit olacaktır. Çünkü farksızlık eğrileri teğettir. Dolayısıyla denge koşulu iki tüketici için şu şekilde olacaktır; MRSa=MRSb Bu sonuca göre rekabetçi dengede tüm tüketiciler için marjinal ikame oranının eşit olduğu ve Pareto optimumunun sağlandığı kabul edilir. Dolayısıyla her rekabetçi denge Pareto optimumdur. Çünkü rekabetçi piyasada her tüketici ilan edilen fiyat setinde faydasını maksimize eder.

Değişimde Etkinlik ve Pareto Optimumu Eğer tüketici tercihleri normal davranış özelliklerine sahipse (azalan marjinal ikame oranı, bütünlük, geçişlilik, süreklilik gibi aksiyomları sağlıyorsa) ve tüketimde dışsallıklar yok ise her rekabetçi piyasanın pür değişim dengesi etkindir ve Pareto optimaldir. Bu sonuç refah ekonomisinde birinci teorem olarak adlandırılır. Pareto optimalite n sayıdaki tüketici durumunda ise şu şekilde olacaktır: MRS1=MRS2=…=MRSn

Dağılım Problemi Pareto Optimal ve Pareto Üstün Noktalar Edgeworth kutu diyagramı içerisinde herhangi bir nokta başlangıç dağılımı olarak alınabilir. Eğer bu noktada her iki tüketici için MRS eşit değilse tüketiciler için değişime gitmek yarar sağlayacaktır. Değişim her iki tüketiciye ait farksızlık eğrisinin birbirine teğet olduğu noktada son bulur. Bu teğet noktalarının her birinde başlangıç dağılımı veri iken artık değişim yapılmamaktadır. İki tüketici için değişimin son bulduğu ve marjinal ikame oranlarının eşit olduğu bu Pareto optimum noktaların birleştirilmesiyle elde edilen eğri, anlaşma eğrisi veya sözleşme eğrisi olarak adlandırılır.

Anlaşma (Sözleşme) Eğrisi

Diğer Değişim Olanakları ve Pareto Optimumu Başlangıç mal dağılımına bağlı olarak Pareto optimumda, bazı bireyler zengin konumda olurken bazıları ise fakir konumda kalmaktadır. Başlangıç dağılımının daha eşit (adil) olması içindevlet piyasaya vergiler ve transferler ile müdahale edip dağılımda eşitlik sağlamaya çalışır. Malların transferi nedeniyle (zenginden alınarak fakirlere verildiğinde) yeni bir başlangıç noktasına geçilmektedir. Bu yeni nokta eğer anlaşma eğrisi üzerinde değilse tüketiciler yeniden değişime giderek Pareto optimuma ulaşabilir. Tüketici tercihleri ile ilgili aksiyomların geçerli olduğu (farksızlık eğrileri orijine dışbükeydir, süreklilik) ve tüketimde dışsallığın bulunmadığı varsayımı altında transfer ve değişim sonucu yeni bir dengeye ulaşılmaktadır ki bu refah ekonomisinde ikinci teorem olarak adlandırılır.

Diğer Değişim Olanakları ve Pareto Optimumu

Üretimde Etkinlik ve Genel Denge Üretimde etkinlik, değişimde etkinliğe benzer yöntemle açıklanabilir. Burada, üretim sürecinde elde edilen ürünlerden (çıktılardan) birinin üretim miktarını azaltmadan, diğerinin miktarının artırılmasının olanaksız olduğu durumda, girdilerin etkin dağılımının gerçekleştiği, dolayısıyla üretimde etkinliğin sağlandığı kabul edilir. Üretim etkinliğini analiz etmek için de Edgeworth kutu diyagramı kullanılabilir. Burada iki malın üretildiği (X,Y), üretimde sermaye ve emek olmak üzere iki girdinin (K,L) kullanıldığı varsayılmaktadır. Üretim faktörleri homojen olup toplam miktarları sabittir. Üretim teknolojisi veridir. Üretim fonksiyonları sürekli, orijine göre dışbükey ve birinci dereceden homojendir (ölçeğe göre sabit getiri geçerlidir).

Üretimde Etkinlik ve Genel Denge

Üreticiler için denge noktaları eş ürün eğrilerinin eş maliyet doğrularına teğet olduğu noktalardır. Üretim etkinliği bazen girdi etkinliği olarak da adlandırılır: girdilerin (K,L) malların (X,Y) üretimine tahsis edilmesi halinde, birisinin üretimini azaltmadan diğerinin üretimini artırmanın mümkün olmadığı durumda sağlanır. Üretim etkinliği; sabit miktardaki girdilerin, mallar arasında yeniden dağılımı ile ekonomide üretilen mallardan en az birisi daha az üretiliyorsa üretim etkinliği sağlanmıştır. Şayet sabit miktardaki girdilerin yeniden dağılımı ile ekonomide üretilen mallarda artış sağlanıyorsa üretim etkinsizliğinden bahsedilebilir. Üretimde etkinliğin sağlandığı bu noktalardan hareketle etkin üretim setine ulaşılır. Etkin üretim seti üzerinde Y malı üretimini azaltmaksızın X malı üretimini artırmak mümkün değildir. Eş ürün eğrilerinin birbirlerine teğet oldukları noktaların geometrik yeri, etkin üretim setini ya da üretimin anlaşma eğrisini gösterir. Etkin üretim seti üzerindeki her noktada X ve Y malı üretimi için tüm girdiler etkin biçimde kullanılmaktadır.

Üretim İmkanları Eğrisi (Transformasyon - Dönüşüm Eğrisi) Etkin üretim seti üzerindeki üretim düzeylerinin, X ve Y ekseninden oluşan bir şekil üzerinde gösterilmesiyle üretim imkânları eğrisi elde edilir. Üretim olanakları eğrisi üzerindeki noktalar tüm girdilerin etkin biçimde kullanılması durumunda elde edilen maksimum Y malı ve X malı bileşimini göstermektedir. Etkin üretim seti üzerinde, bir malın üretiminin azaltılmadan diğer malın üretiminin artırılamayacağı belirlenmişti.

Üretim İmkanları Eğrisi