Doç. Dr. Ahmet UĞUR İnönü Üniversitesi İktisat Bölümü OLİGOPOL Doç. Dr. Ahmet UĞUR İnönü Üniversitesi İktisat Bölümü

Oligopol Piyasası Oligopol birbirlerine etki edebilecek kadar az sayıda satıcının çok sayıda alıcı ile karşı karşıya geldiği ve firmaların yüksek giriş engelleri ile korunduğu bir piyasa türüdür. Tam rekabet ile monopol arasında yer alan bu piyasa gerçek hayatta en fazla görülen piyasa türüdür. Oligopolcü firmalar tarafından üretilen mallar standartlaştırılmış (homojen) olabileceği gibi, farklılaştırılmış (heterojen) da olabilir. Firmaların alüminyum, bakır ve demir çelik gibi standartlaştırılmış bir mal üretip sattıkları piyasaya saf (tam) oligopol; otomobil, bilgisayar, deterjan, sigara gibi farklılaştırılmış bir mal üretip sattıkları piyasaya da farklılaştırılmış oligopol denilmektedir.

Oligopol Piyasası Firmaların az sayıda olmaları ikiden fazla ancak birbirinin kararlarından etkilenebilecek sayıda olmalarını ifade etmektedir. Piyasada kaç tane firma (2, 8, 12, 20) olursa olsun, bunlardan herhangi bir firmanın satış politikası ile ilgili olarak aldığı karar diğer firmaları etkiliyorsa bu piyasada az sayıda firma var demektir. Oligopolde az sayıda firma olduğundan, bu piyasadaki firmalardan herhangi birinin üretim düzeyi, fiyat ya da reklam konusundaki kararı, diğer firmaları yakından ilgilendirmektedir. Bir başka deyişle oligopol piyasasındaki firmalar arasında bir oligopolistik bağımlılıktan söz edilebilir. Dolayısıyla her bir firmanın davranışının rakiplerin davranışına bağlı olması, bu piyasada dengeyi açıklayacak tek bir teorinin oluşturulmasını imkânsız kılmaktadır.

Oligopol Teorileri Oligopol piyasasında firmaların farklı davranışlarına göre çeşitli teoriler geliştirilmiştir. Bu teoriler geleneksel oligopol teorileri ile modern oligopol teorileri olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır.

Geleneksel (Klasik) Oligopol Teorileri Klasik modeller olarak da adlandırılan bu teoriler, piyasada az sayıda firmanın fiyat ve miktar konusunda birbirleriyle anlaşmadan nasıl davranacaklarını açıklamalarıdır. Bu bağlamda firmalar kârlarını maksimize edecek fiyat ve miktar bileşimlerini saptamak için rekabet etmektedir. Bu teoriler, oligopol piyasalarını basit bir şekilde açıklayabilmek amacıyla genellikle piyasada sadece iki firmanın var olması varsayımı altında yapılmaktadır ve ulaşılan sonuçlar genelleştirilmektedir.

Cournot Modeli Augustin Cournot tarafından 1838 yılında geliştirilmiştir Cournot, birbirinin komşusu iki maden suyu kaynağının farklı firmalar tarafından işletildiği varsayımından hareket ederek, sözkonusu piyasada her firmanın ne kadar mal satacağını araştırmıştır.

Varsayımları Modelde birbirinin komşusu iki maden suyu kaynağının farklı firmalar tarafından işletildiği varsayımından hareket edilmiştir. Firmaların satış maliyetleri sıfırdır. Çünkü alıcılar suyu kaynakta kendi kaplarına doldurup gitmektedirler. Piyasa talep eğrisi doğrusal ve bellidir. Her iki firma toplam talebin durumunu kesin olarak bilmektedir. Her iki firmanın da amacı kar maksimizasyonudur. Firmalar birbirlerinin kararlarından etkilendiklerini bilmekle birlikte bağımsız hareket etmektedirler, anlaşma yoluna gitmemektedirler. Modelin son ve en önemli bir varsayımı, firmaların her birinin rakip firmanın satış miktarını veri olarak kabul ettiği ve kendi satış seviyesini bu veriye dayanarak kararlaştırdığıdır. Yani iki firma arasındaki rekabet, fiyat değil, satış miktarı alanında olmaktadır.

Cournot Modeli Cournot modelinde piyasa dengesine bir dizi uyarlama işleminden oluşan bir sürecin sonunda ulaşılmaktadır. Her düopolcü, rakibinin halihazırda piyasaya sürmüş olduğu miktarı değiştirmeyeceğini varsayarak kendine en yüksek kârı sağlayan üretim düzeyini belirlemektedir. Ancak bu varsayım gerçekleşmemektedir, çünkü bir firmanın belirlediği üretim miktarına karşı rakip firma tepki göstererek yeni denge arayışına gitmektedir. Ancak bu sefer de rakip işletmenin dengesi, diğer firmayı yeni bir denge arayışına itmektedir. Bu süreç her bir firmanın denge üretim düzeyi, diğerini tatmin edene kadar sürer ve sonuçta her iki firma da aynı denge üretim düzeyine ulaşır. Sonuçta düopolcülerin her biri aynı fiyat düzeyinden tam rekabetçi piyasa miktarının 1/3’ünü ve toplam olarak da 2/3’ünü arz etmektedir. Eğer oligopol piyasasında üç firma varsa firmaların her biri üretim miktarının 1/4’ünü ve firmaların tümü de toplam üretimin 3/4’ünü arz edeceklerdir. Dolayısıyla endüstrideki firma sayısı arttıkça her bir firmanın üretim düzeyi de azalacağı gibi, daha düşük bir denge fiyatına ulaşacaklardır.

Cournot Modeli

Cournot Modeli İlk olarak birinci firmanın piyasaya giriş yaptığını varsayalım. Bu durumda birinci firma kârını maksimize edecek şekilde q1 kadar üretim (tüm piyasanın yarısı) yapacak ve P0 fiyatından satacaktır. İkinci firma piyasaya girdiğinde, piyasanın geri kalan yarısının yarısını üretecek (kârını maksimize ediyor), toplam piyasa ürün artışı nedeniyle de fiyat P1 ’e düşecektir. Bu durumda birinci firmanın kâr maksimizasyonu bozulduğundan, kârı maksimize edecek şekilde üretimini yeniden ayarlar.

Cournot Modeli

Cournot Modeli B firmasının piyasaya girerek Q1Q2 = Q2Qc = 1/4∙ (0Qc) kadar ürettiğinin farkında olan A firması, B firmasının üretim düzeyini değiştirmeyeceğini ve dolayısıyla da kendisinin artık D’Q2 yeni talep eğrisi ve MR3 yeni marjinal hasılat eğrisi ile karşı karşıya olduğunu düşünür. Dolayısıyla da A firması MR3 yeni marjinal hasılat eğrisinin yatay ekseni kestiği 1/2∙ (0Q2) düzeyinde üretim yapar. Toplam satış miktarından rakibinin sattığı miktarı çıkardıktan sonra kalan miktarın yarısını üreterek karını maksimize etmeye çalışan A ve B firmaları, birbirlerine karşı gösterdikleri tepkiler sonucu dengeye vardıklarında, her ikisinin de üretim hacimleri, 0Qc’ ın 1/3’ üne eşit olacaktır. Söz konusu piyasada denge sağlandığında, iki üretici toplam satış miktarının üçte ikisini piyasaya sürer. Piyasada n tane firma varsa, her bir firma 1/n+1 kadar pay alır.

Cournot Modelinin Eleştirisi Firmalar safça bir davranış içindedirler ve geçmişten ders almazlar. Yani rakiplerinin tepkileriyle ilgili hatalarından ders çıkarmazlar. Rakibin üretim miktarı sabit varsayılmasına rağmen bir miktar rekabeti oluşturmaktadır. Bu da fiyatın ram rekabet piyasası fiyatına doğru azalmasına neden olmaktadır. Başlangıçtaki firma sayısı dengeye ulaşıncaya kadarki zaman aralığında sabit kabul edilmektedir. Dengeye ulaşmak için gerekli zaman uzunluğu belli değildir. Maliyetsiz üretim varsayımı gerçek değildir.

Bertrand Modeli Joseph Bertrand tarafından 1883 yılında geliştirilen Bertrand modeli, Cournot modeli gibi düopol piyasasında dengeyi incelemektedir. Ancak homojen mal üreten firmalar Cournot modelinden farklı olarak üretim düzeyi üzerinden değil, fiyat düzeyi üzerinden rekabet etmektedir. Diğer bir deyişle bu modelde stratejik değişken fiyat düzeyidir. Dolayısıyla her bir firma kârını maksimize edecek kendi fiyat düzeyini belirlerken rakibinin fiyatını değiştirmeyeceğini varsaymaktadır.

Bertrand Modeli Bertrand modelinde fiyat seviyesi veri olarak kabul edilmiştir. Yani firmaların biri fiyatını değiştirdiğinde, diğer firmanın fiyatında değişiklik yapmayacağını varsaymakta, ancak her seferinde diğer firma fiyatını değiştirerek tepki vermektedir. Ayrıca her düopolcünün piyasa talebinin tamamını karşılayabilecek bir kapasiteye sahip olduğu varsayılmaktadır.

Bertrand Modeli Firma A, başlangıçta monopol iken talebin yarısı kadar üretim yapar ve monopol fiyatından satar. B firması piyasaya girdiğinde, A firmasının fiyat düzeyinin değişmeyeceğini varsayarak kendi fiyatını belirler. Bu durumda piyasayı kaptıran A firması, B firmasının fiyatını değiştirmeyeceğini düşünerek B firmasının biraz altında bir fiyat belirleyerek piyasayı ele geçirmeye çalışacaktır. Her seferinde rakip firmadan daha düşük bir fiyat uygulayarak piyasayı ele geçirme çabası, fiyat marjinal maliyete eşit olana kadar devam edecektir.

Bertrand Modeli Kâr maksimizasyonunu amaçlayan her firmanın rakip firmadan daha düşük fiyat uygulayarak piyasayı ele geçirme çabası fiyat, marjinal maliyete eşit oluncaya kadar devam etmektedir. Oluşan bu tek bir denge noktasında iki firma da tam rekabet modelindeki fiyat düzeyine ulaşacaktır. Bu denge durumu Bertrand Paradoksu olarak da adlandırılmaktadır. Denge üretim düzeyi de tam rekabet piyasası ile aynı olmaktadır. İki firma tarafından üretilen toplam üretim düzeyi, sıfır maliyetli üretim basitleştirici varsayımı altında, talep eğrisinin miktar eksenini kestiği noktadaki kadardır. Sonuçta her ne kadar oligopolcü bir piyasa söz konusu olsa da firmalar tam rekabet sonuçlarına ulaştıklarından dolayı, her bir firma sıfır ekonomik kâr ile karşı karşıya kalacaktır. Cournot modelinde denge üretim ve fiyat düzeyi tam rekabetteki denge üretim düzeyinin 2/3’üne, monopol fiyatının da 2/3’üne eşittir. Bertnard modelinde ise denge fiyat ve üretim düzeyi tam rekabettekine eşit olmaktadır.

Bertrand Modeline Eleştiriler Rakip firmaların safça davranış içinde bulunmaları Endüstriye girişlerin incelenmemiş olması. Satış etkinlikleri, ürün farklılaştırması gibi konulara yer verilmemiş olması. Dengeye geliş sürecinin uzunluğunun belirsizliği. Statik bir yapıya sahip olması. Piyasa talebinin tam olarak bilindiğinin varsayılmış olması.

Edgeworth Modeli İngiliz iktisatçı Francis Y. Edgeworth (1845-1926) tarafından 1897 yılında geliştirilmiştir. Cournot ve Bertrand modelleri gibi Edgeworth modelinde de ; - Piyasada iki firmanın olduğu, - Düopolcülerin birbirinin aynı olan bir malı aynı maliyetle ürettikleri, - Her düopolcünün kendi malına yönelik talep eğrisini (her alternatif fiyat düzeyinde ne kadar mal satabileceğini) tam olarak bildiği, - Her iki düopolcü firmanında kar maksimizasyonunu amaçladığı varsayılır.

Edgeworth Modeli Bertnard modelinde olduğu gibi fiyat seviyesi veri olarak kabul edilmiştir. Yani firmalardan herhangi biri fiyatını değiştirme kararı aldığında diğer firma onu takip etmeyeceğini varsayacak; ancak her seferinde diğer firma fiyat konusundaki değişikliğe kendi fiyatlarını değiştirerek cevap verecektir. Bertrand modeli firmaların sınırsız kapasiteye sahip olduklarını varsayarken Edgeworth modeli her bir firmanın sınırlı kapasitesinin olduğunu ve dolayısıyla hiçbir firmanın tam rekabet denge fiyatında piyasa talebini karşılayamayacağını kabul etmektedir. Edgeworth modeline göre tek bir çözüm yoktur, bunun yerine fiyat düzeyinin ve üretim düzeyinin sürekli dalgalanması söz konusu olmaktadır.

Edgeworth Modeli

Edgeworth Modeli dA ve dB doğruları sırasıyla A ve B firmalarının karşı karşıya oldukları talep eğrileridir. A ve B firmalarının üretebilecekleri maksimum mal miktarları ise, sırasıyla 0A ve 0B kadardır: 0A=0B. A firmasının başlangıçta tek satıcı olduğunu kabul edelim. Monopolcü durumda olan A firması, marjinal hasılatın marjinal maliyete eşit olduğu H noktası ile orijin arasındaki mesafe kadar üretim yaparak dengeye gelir ve ürettiği 0H=aP1 kadar malı P1 fiyatından satarak satış hasılatı kadar kadar kar elde eder. A firmasının uyguladığı fiyatını değiştirmeyeceğini varsayan B firması piyasaya girince, A firmasının uyguladığı fiyatın biraz altında bir fiyat uygulayarak üretim kapasitesini tam olarak kullanabileceğini düşünür ve bu imkandan yararlanmak için, 0B=P2b kadar mal üreterek P2 fiyatından (P2<P1) satar. Böylece B firması A firması satışlarının (cb) kadarını ele geçirir.

Edgeworth Modeli B firmasının piyasaya girip daha düşük bir fiyat uygulayarak müşterilerinin bir kısmını ele geçirdiğini gören A firması, durumu düzeltmek için B firmasının izlediği yolu izler. B firmasının uyguladığı P2 fiyatını değiştirmeyeceğini varsayan A firması, B firmasının uyguladığı fiyatın biraz altında bir fiyat uygulayarak üretim kapasitesini tam olarak kullanabileceğini düşünür ve bu imkandan yararlanmak için, 0A=P3d kadar mal üreterek P3 fiyatından (P3<P2) satar. Böylece A firması B firması satışlarının (de) kadarını ele geçirir. Firmalar arasındaki bu fiyat savaşı, firmalardan biri fiyatı P4 düzeyine düşürene kadar devam eder. Örneğin B firması uyguladığı fiyatı P4 düzeyine düşürünce, B firması artık tüm kapasitesini kullanarak piyasa talebinin yarısı kadar mal arz eder ve bu durumda A firmasının P5 gibi daha düşük bir fiyat uygulayarak B firması satışlarının fg kadarını ele geçirmesi üretim kapasitesi sınırlaması altında mümkün değildir: P5f=0B<P5g.

Edgeworth Modeli Edgeworth modelinde P4 istikrarlı bir fiyat değildir. A firması her şeyden önce B firmasının uyguladığı P4 fiyatını değiştirmeyeceğini düşünür. A firması ayrıca B firmasının P4 fiyatında maksimum miktarda mal ürettiğini ve dolayısıyla da kendisinin P4’ten yüksek bir fiyat uygulaması halinde B firmasının kendisinden P4 fiyatından müşteri çalamayacağına inanır. Bu düşünceyle A firması başlangıçta uyguladığı P1 monopol fiyatına (karı maksimize eden fiyat düzeyine) çeker. Böylece aynı süreç yeniden başlar. Dolayısıyla da Cournot ve Bertrand modellerinin tersine Edgeworth modelinin belirli bir çözümü yoktur. Fiyat düzeyi P1 monopol fiyatı (maksimum fiyat) ile P4 minimum fiyatı arasında, üretim düzeyi ise 0H monopol üretimi (minimum üretim) ile 0B+0A=AB maksimum üretimi arasında sürekli dalgalanır.

Stackelberg Modeli Heinrich Stackelberg tarafından geliştirilen bu oligopol modelinde diğer modellerdeki varsayımların geçerli olmasının yanı sıra, Cournot modelindeki gibi üretim düzeyi stratejik değişkendir. Bu model Cournot modelinin bir uzantısıdır, ancak zamanlama yönünden Cournot modelinden ayrılmaktadır. Buna göre, önce firmalardan biri (lider firma) piyasaya girmekte, diğer firma (takipçi firma) onun davranışını izlemekte ve kendi kararını vermektedir. Karşılıklı bağımlılığın olduğunu düşünen gelişmiş firma, lider firma; tersini düşünen diğer firma, takipçi firma olarak nitelendirilir. Takipçi firma Cournot modelindeki gibi, kendi üretim düzeyinin rakibinin üretim düzeyini etkilemediğini varsayarken (Cournot modelindeki firma davranışının aynısını göstermektedir), lider firma ise Cournot modelinin tersine karşılıklı bağımlılığın olduğunu, yani firmanın kendi üretim düzeyinin rakibinin üretim düzeyini etkileyeceğini varsaymaktadır.

Stackelberg Modeli Lider firma olan A firması başlangıçta monopolcü gibi davranarak toplam piyasa talebinin 1/2’si kadar üretim yapar. Takipçi firma, firma A’nın toplam piyasa talebinin 1/2’si kadar mal üretmesine karşılık 1/4 mal üretir. Bundan sonra lider firma takipçi firmanın 1/4’i kadar mal üretmesine karşılık 3/8’lik mal üretmez. Karşılıklı bağımlılığın olduğunu bilen lider firmanın üretimini 3/8’e indirmesi halinde takipçi firmanın ikinci aşamada bu durumda daha fazla mal üreterek (5/11) tepki göstereceğini bilir. Yani lider firma, Cournot modelinde daha önce ele alındığı gibi firmaların karşılık bağımlılığın farkında olmadan verdikleri tepkilerin sonucunda karının ve üretim düzeyinin düşeceğini bilir. Bu yüzden lider firma, takipçi firmanın 1/4 kadar mal üretmesi karşılığında ikinci aşamada ürettiği mal miktarını değiştirmez. Lider firma ikinci aşamada monopolcü gibi davranarak 1/2 kadar, takipçi firma 1/4 kadar mal üretir. Dolayısıyla Stackelberg modelinde toplam üretim (1/2 + 1/4 = 3/4), Cournot modelinden (2/3) daha fazladır.

Stackelberg Modeli Aynı talep ve maliyet fonksiyonlarına rağmen Stackelberg modelinde oluşan fiyat düzeyi Cournot modeline göre daha düşük olmaktadır. Toplam üretim düzeyi ise Cournot modeline göre daha yüksektir ancak takipçi firmanın üretim düzeyi Cournot modelindeki her bir firmanın üretim düzeyinden daha düşüktür. Stackelberg modelinde toplam kâr daha düşük olmakla birlikte, lider firma Cournot modelindeki firmalardan daha avantajlı durumdadır. Piyasanın ulaştığı denge istikrarlıdır. Her iki firmanın gelişmiş(lider) olarak hareket etmesi durumunda, piyasa istikrarsız hale dönüşür. Bu durum,'' Stackelberg Dengesizliği''olarak bilinir. Böyle bir durum, firmalardan birinin izleyiciliği kabulleneceği bir fiyat savaşına ya da kendi tepki eğrilerini bırakarak anlaşmaya vardıkları(yani her iki firmanın daha yüksek kâr elde edeceği) bir noktaya gider.