TÜRKİYE’DE AYÇİÇEK TOHUMU VE AYÇİÇEK YAĞI ÜRETİMİ, ARZ TALEP DENGESİ Adnan TEKÇE Genel Müdür Yağlı Tohumlu Bitkiler ve Bitkisel Yağlar Konferansı 2015 İSTANBUL

Türkiye yağlı tohum üretimi 2014/2015 iş yılında yaklaşık 2,9 milyon ton civarında gerçekleşmiş olup, grafikte de görüldüğü gibi son yıllarda ayçiçeği tohumu en çok üretilen yağlı tohum bitkisidir.

TÜRKİYE YAĞLI TOHUM ÜRETİMİ ( 1.000 ton)

2015 /2016 SEZONU TÜRKİYE YAĞLIK AYÇİÇEĞİ EKİMLERİ 2015 /2016 sezonu Türkiye yağlık ayçiçeği ekimleri 505 bin hektar seviyelerinde gerçekleşmiştir. Trakya Bölgesinde’ki artışa rağmen İç Anadolu ve Karadeniz Bölgelerindeki ekim alanlarında ciddi bir daralma olmuştur. ( 2014 / 2015; 530 bin hektar ) BÖLGE EKİM ALANI (1.000 hektar) (2014/15) EKİM ALANI (1.000 hektar) (2015/16)* TRAKYA 315 335 İÇ ANADOLU 75 45 KARADENİZ 50 35 ÇUKUROVA 55 GÜNEY MARMARA 27 25 DİĞER (GAP, EGE vb) 8

TÜRKİYE AYÇİÇEK EKİM ALANLARI Trakya 20.000 Hektar Karadeniz 15.000 Hektar Güney Marmara 2.000 Hektar İç Anadolu 30.000 Hektar Ege Çukurova

2015 / 2016 sezonu Türkiye yağlık ayçiçeği üretiminin; Bir önceki yıla göre bir miktar azalış ile, 950 - 1.050 bin ton ( 2014 / 15, 1.200 bin ton) seviyelerinde gerçekleşmesi beklenmektedir.

Türkiye ayçiçek yağı tüketiminin yaklaşık 900 bin ton olduğu dikkate alındığında, ayçiçeği üretiminin yetersiz kaldığı ve ayçiçek üretiminde önemli bir açık olduğu görülmektedir. (En az 1,1 - 1,2 milyon ton).

Söz konusu bu açık, yağlı tohum ve hamyağ ithalatı yoluyla karşılanmakta, bu çerçevede gerek yağlı tohum gerekse ham yağ ithalatına ödenen rakamlar, yurt dışına en çok ödemenin yapıldığı ithalat ürünleri arasında yer almaktadır.

Milyon USD 2013 2014 2015(6 ay) Yağlı tohum 1.245 1.800 763 Hamyağ 1.602 1.890 948 Küspe 808 596 224 TOPLAM 3.655 4.286 1.935

HAMAYÇİÇEĞİ YAĞI BAZINDA 2015/2016 SEZONU ARZ& TALEP DENGESİ TÜRKİYE YAĞLIK AYÇİÇEĞİ ÜRETİMİ 1.050 BİN TON ÜLKE MAHSULÜNDEN AYÇİÇEĞİ YAĞI ÜRETİMİ 430 BİN TON TÜRKİYE AYÇİÇEĞİ YAĞI TÜKETİMİ 900 BİN TON TÜRKİYE AYÇİÇEĞİ YAĞI İHRACATI 500 BİN TON TOPLAM AYÇİÇEĞİ YAĞI İHTİYACI 1.400 BİN TON AYÇİÇEĞİ YAĞI BAZINDA AÇIK 970 BİN TON

900 bin ton civarında yurtiçi ve 500 bin ton civarında ihraç talebini kendi imkanları ile karşılamak için; Türkiye yağlık ayçiçeği üretiminin en az 3,4 milyon ton olması gerekir.

TÜRKİYE İTHALAT/İHRACAT AĞUSTOS 2014 / TEMMUZ 2015 TÜRKİYE İTHALAT/İHRACAT

AĞUSTOS 2014 / TEMMUZ 2015 DÖNEMİNDE YAĞLIK AYÇİÇEĞİ İTHAL EDİLMİŞTİR. 454,98 BİN TON YAĞLIK AYÇİÇEĞİ İTHAL EDİLMİŞTİR.

AĞUSTOS 2014 / TEMMUZ 2015 DÖNEMİNDE 741,80 BİN TON HAM AYÇİÇEĞİ YAĞI İTHAL EDİLMİŞTİR.

AĞUSTOS 2014 / TEMMUZ 2015 DÖNEMİNDE 648,32 bin ton RAFİNE AYÇİÇEK YAĞI İHRAÇ EDİLMİŞTİR.

Grafiklerde de görüldüğü üzere yağlık ayçiçeğinde ithalatın en fazla gerçekleştiği ülkeler Moldova, Bulgaristan ve Romanya olurken, ayçiçek yağında en fazla ithalat yapılan ülkeler Rusya ve Ukrayna olarak öne çıkmaktadır. Rafine ayçiçeği ihracatında ise Irak ve Suriye en önemli ülkelerdir.

TRAKYA BİRLİK VE YAĞLIK AYÇİÇEĞİ

Son 5 iş yılında ülkemiz üretimi ve birliğimiz mübayaa miktarını gösteren grafikte görüleceği üzere birliğimiz her yıl ülke üretiminin yaklaşık % 20 -30’unu mübayaa etmektedir. Trakya Bölgesinde üretilen yağlık ayçiçeğinin ise yaklaşık % 50 – 60’ını birliğimiz mübayaa etmektedir.

Birliğimiz 2014/15 iş yılı % 40 yağ oranlı yağlık ayçiçeği ürünü için 05.09.2014 tarihinde 1.230,00 TL/ton ön alım fiyatı ve 25.12.2014 tarihinde 1.305,00 TL/ton kesin alım fiyatı açıklamıştır.

Birliğimizce 2015/2016 sezonu yağlık ayçiçeği alımına ağustos ayının ilk haftasında başlanmış olup, 24.08.2015 tarihinde %40 yağ oranlı yağlık ayçiçeği için 1.475,00 TL/ton önalım fiyatı açıklanmıştır. 01.09.2015 tarihi itibariyle mübayaa miktarımız 122 bin ton’dur.

2014/2015 kampanya döneminde Trakya Birlik tarafından mübaya edilen yağlık ayçiçeğinin ortalama yağ oranı % 43,68 iken, içinde bulunduğumuz 2015/2016 kampanya döneminde bugüne kadar mübayaa edilen yağlık ayçiçeği ürününün ortalama randıman oranı ise yaklaşık % 41,5 tir.

Kooperatiflerimizin bölgelere göre verim ve yağ oranı bilgileri.

Bölge Verim Dekar/Kg Yağ Oranı % Edirne 173 41,05 Kırklareli 180 41,78 Tekirdağ 197 40,98 Güney Marmara 185 41,35 Edirne Kırklareli Tekirdağ Güney Marmara

Temmuz / 2015 ayı sonlarına doğru başlayan ve yağlık ayçiçeği hasadının tamamlanmış olduğu, rekoltenin ise 90-100 bin ton olarak gerçekleştiği Çukurova bölgesinde % 40 randımanlı yağlık ayçiçeği fiyatı; 1.540,00TL/ton seviyelerinde işlem görmüştür.

Trakya, Karadeniz ve İç Anadolu bölgelerinde ayçiçeği hasadı devam etmekte olup; Karadeniz Birlik Konya Şeker Önalım alım fiyatı açıklamıştır. 1.550 TL/ton 1.650 TL/ton (%44 randımanlı) 1.555 TL/ton (%40 randımanlı)

Ortalama Fiyat (TL/ton) Toplam İşlem Miktarı (ton) Hali hazırda yağlık ayçiçeği (%40 randımanlı ) Fiyatlardan işlem görmektedir. Borsa Ortalama Fiyat (TL/ton) Toplam İşlem Miktarı (ton) Edirne 1.540 4.175 Uzunköprü 1.520-1.530 2.370 Bandırma 1.580 65 Çorum 210

Geçtiğimiz iş yılında yağlık ayçiçeği ve ham ayçiçek yağı iç ve dış piyasa fiyatları ise şöyle oluşmuştur.

Ham ayçiçek yağı iç / dış piyasa fiyatları Ağustos 2014 – Ağustos 2015 Ham ayçiçek yağı iç / dış piyasa fiyatları

Yağlık ayçiçeği iç / dış piyasa fiyatları Ağustos 2014 – Ağustos 2015 Yağlık ayçiçeği iç / dış piyasa fiyatları

SORUNLAR

Ülkemiz yağlık ayçiçeği üretim miktarının tüketim miktarını karşılayamaması, kırma sanayinin ithal ürünlere bağlı olması ve düşük kapasitelerde çalışması sektörün en önemli sorunudur.

Ülkemizde yağlık ayçiçeği üretim miktarının arttırılabilmesinde su önemli faktörlerden biri olup, tek bir sulama ile ayçiçeğinde verim artışı iki katına çıkabilmektedir. Trakya’da toplam %15 oranındaki sulanan tarımsal arazi miktarı arttırılarak ayçiçeğinde verim artışı sağlanması mümkündür.

Yine Karadeniz bölgesinin iç kısımlarında yer alan iller ile İç Anadolu bölgesinde sulanabilen alanlarında ayçiçeği tarımı yapılması, ayçiçeğinin özellikle iç Anadolu bölgesinde şekerpancarı ile ekim nöbetine girmesi, ege bölgesinde buğday, arpa hasadını takiben ayçiçeğinin daha geniş olarak yer alması, yıllardır 650.000 hektarı geçmeyen ekim alanının 1.500.000 hektar alanlara çıkabilmesini sağlayacak ve ülkemiz ayçiçeği üretiminin artmasına önemli katkıda bulunacak, ülkemizin dışa bağımlılığını önemli oranda azaltacaktır.

Son yıllarda artan dengesiz ve bilinçsiz gübreleme sonucu toprakların yapısı giderek bozulmaktadır. Toprağın ihtiyacı olan bitki besin maddeleri toprak analizi ile tespit edilerek, ihtiyaca yönelik gübre miktarlarının zamanında verilmesi ayçiçeği verimini arttıracaktır.

Son yıllardaki ayçiçek üretim maliyetlerindeki sürekli artış da ayçiçek ekim alanlarının arttırılması önünde önemli bir engel teşkil etmektedir.

DEKARA MALİYET(TL/DEKAR) 2011 ve 2015 YILLARI ARASI TAHMİNİ AYÇİÇEK ÜRETİM MALİYETİ KARŞILAŞTIRMALARI MASRAF UNSURLARI DEKARA MALİYET(TL/DEKAR) 2011 2012 2013 2014 2015 İlk Sürüm 9 10 12,38 13,78 13,03 İkileme 6,4 7 8,4 7,84 Z.Mücadele İlaç 1,5 3 3,2 5 Tırmıklama 6 6,65 6,1 Ekim Gübresi 20 23 25 25,25 28 Tohum Bedeli 15 17 17,4 18,52 22,76 Ekim ve Gübreleme 11,5 14 12 1.Çapa 18 Hasat 13,5 16 17,5 Taşıma 5,5 6,66 6,3 Koruma Ücreti 2,5 3,5 4 Tarla Kirası 40 45 50 60 65 TOPLAM 142,40 162 177,53 197,61 212,03 Mazot Destekleme Bedeli -6 -6,4 -7 -7,5 -7,9 Gübre Destekleme Bedeli -6,3 -8,25 130,40 149,30 163,53 182,61 195,88 % 3 Genel İdare Giderleri 3,91 4,48 4,91 5,48 5,88 % 6 Masraf Karşılığı Faiz 7,82 8,96 9,81 10,96 11,75   GENEL TOPLAM 142,14 162,74 178,25 199,04 213,51

Tarımsal destekleme kapsamında yağlık ayçiçeğine verilen ve birliğimizin desteği ve yoğun çabalarıyla 2014/2015 yılı için 30 krş/kg’a yükselen prim desteğinin arttırılarak devamlılığı sağlanmalıdır. Aşağıdaki yıllar itibariyle seyri görülen ayçiçeği destekleme priminin asgari olarak diğer yağlı tohum bitkileri seviyesine yükseltilmesi büyük önem taşımaktadır.  YIL 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 AYÇİÇEĞİ 75 85 110 135 175 200 189 210 230 240 300 PAMUK 70 90 190 260 290 270 420 460 500 550 650 SOYA 100 115 140 220 207 275 350 KANOLA 120 130 400 ASPİR   250 450

Ayçiçeği tohumunda yerli üretimin düşük fiyatlı ithalata karşı korunmasının sağlanmasını teminen 2004 yılında ayçiçeği ve ham ayçiçek yağı ithalatlarında uygulanan gözetim fiyatlarının uygulanmaya devam etmesi büyük önem arz etmektedir.

AYÇİÇEĞİ GÖZETİM FİYATI $/TON HAMAYÇİÇEK YAĞI GÖZETİM FİYATI $/TON TARİH AYÇİÇEĞİ GÖZETİM FİYATI $/TON HAMAYÇİÇEK YAĞI GÖZETİM FİYATI $/TON 23.08.2004 260 560 03.09.2008 750 1.650 06.01.2009 - 2.000 02.06.2009 525 1.250 15.07.2009 425 1.000 06.08.2009 13.03.2012 1.350 23.01.2013 1.450 23.08.2013 675 1.500 05.09.2014 800 04.02.2015 1.400 01.04.2015 640

Yağlı tohum üretiminde önemli üretim kapasitelerine sahip Karadeniz havzası ülkelerinde yağlı tohum ihracatının zorlaştırılıp, hamyağ ihracatında düşürülen vergiler ve bu ülkelerde kurulan yüksek kapasiteli tesisler sebebiyle yağlı tohum ithalatı zorlaşmakta olup, ileriki yıllarda aynı ilgili ülkelerin hükümetlerinin katma değeri daha yüksek olan rafine yağ ihracatını teşvik etmeleri kaçınılmazdır.

Yüksek miktarda yağlık ayçiçeği üretimi ve dolayısıyla ihracatı yapan bu ülkelerin ayçiçeği ihracatını kısıtlaması yerli kırma sanayi için hammadde temininde büyük sorunlara yol açacaktır. Bu sorunun önüne geçilebilmesi için yerli üretimin arttırılmasının önemi bir kez daha ortaya çıkmaktadır.

YAĞLIK AYÇİÇEĞİ İHRACATLARI (1.000/TON) ÜLKE 08 / 09 09 / 10 10 / 11 11 /12 12 / 13 13 / 14 14/15 RUSYA 154,6 18,5 15,8 373,3 39,4 130,8 65* UKRAYNA 773,5 349,6 516 283,6 124,3 70,6 Kaynak: Oil World

HAMAYÇİÇEK YAĞI İHRACATLARI (1.000/TON) ÜLKE 08 / 09 09 / 10 10 / 11 11 /12 12 / 13 13 / 14 14/15 RUSYA 834,1 502,8 302,4 1.570 1.086,4 1.810 1.350* UKRAYNA 2.196,5 2.551,6 2.653,9 3.454 3.119,9 4.279,9 3.780* Kaynak: Oil World

Tablolarda görüldüğü gibi; bahse konu ülkelerde yağlık ayçiçeği ihracatları önemli ölçüde düşerken, Ham ayçiçeği yağı ihracatları son yıllarda yaklaşık iki kat artmıştır.

Sektör için son yıllarda ciddi dezavantajlar yaratan, yerel yağlık ayçiçeği ve ham ayçiçek yağı işleyerek yurtiçi rafine yağ pazarında faaliyet gösteren rafinatörler ile ihracatçı rafinatörler arasında ciddi bir haksız rekabete yol açan dahilde işleme rejimi sorgulanmalı, Özellikle Güney ve Güneydoğu bölgelerimizden Irak ve Suriye’ye yapılan rafine ayçiçeği yağı ihracatlarının sıkı kontrol altına alınmalıdır.

Ayçiçeği tohumunda gümrük vergisi %27 iken ayçiçek tohumuna göre daha yüksek yağ ihtiva eden ayçiçeği Tohumu Kaba Unu’nda vergi oranının %23 olması ayçiçek tohumu aleyhine bir fark oluşturmakta ve bu durum haksız rekabete yol açmaktadır. Ayçiçeği Kaba Unu’nda uygulanan vergi oranın en azından ayçiçeği tohumunda uygulanan vergi oranına yükseltilmelidir. İTHALAT 2013 2014 2015(7 ay) Ayçiçek tohumu unu ve kaba unları (kg) 21.059.820 47.822.210 53.737.641

Toplam Küspe ithalatında önemli paya sahip ve Yağlı Küspe diye adlandırılan % 9 yağ ihtiva eden ürünün, son yıllarda ithalatının artması da yurt içi hamayçiçek yağı fiyatlarını olumsuz etkileyerek piyasa dengelerini bozmaktadır. Bunun önüne geçmek için % 11,5 – 13,5 gümrük vergisi uygulanan ve gözetim fiyatı da uygulanmadığı için ayçiçek tohumundan elde edilen hamayçiçek yağına göre daha avantajlı olan bu küspelerdeki yağ oranın max % 4 ile sınırlandırılması ve ithal edilen küspelerin yem sanayiinde kullanılması sağlanmalıdır. İTHALAT 2013 2014 2015(7 ay) Ayçiçek Tohumu Küspesi (Bin Ton) 462 773 500

Teknik/sınai amaçlı % 0 gümrük vergili; 2013’te 18.841 ton,2014’te 64.253 ton, 2015 yılının ilk yedi ayında ise 34.525 ton ham ayçiçeği yağı ithal edilmiş olup, bu yağların ithalat amaçlarında kullanılmayıp, gıda amaçlı iç piyasaya arz edildiği yönünde bilgiler alınmaktadır. Teknik-sınai amaçlı ham ayçiçeği yağı ithalatlarına daha fazla sınırlama getirilmesi, bu yağların ithal amaçları doğrultusunda kullanılması için önlemlerin alınması ve en kısa sürede hamayçiçek yağının bu uygulamanın dışında bırakılması önem arz etmektedir.

İkili anlaşmalar gereği Bosna Hersek’ten “0” gümrük vergisiyle gelen ayçiçek yağlarının menşelerinin gümrüklerce sıkı kontrolleri yapılmalı ve bu uygulamanın yürürlükten kaldırılması için gerekli çalışmalar başlatılmalıdır. İTHALAT 2013 2014 2015(7 ay) Ham ayçiçek yağı (Bosna Hersek) (kg) 4.463.410 15.027.490 15.438.170 Rafine ayçiçek yağı(Bosna Hersek) (kg) 6.071.677 16.573.073 13.335.352

Son zamanlarda giderek büyüyen tağşiş probleminin önlenmesi için cezalar caydırıcı olmalı ve Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nca yapılan analiz ve denetimler arttırılmalıdır.

Rafine ayçiçek yağı ihracatlarında da gümrüklerde Ekonomi Bakanlığı’nca numune alımı, analiz ve denetimler arttırılmalı ve bu işlemler her parti için ayrı yapılmalıdır.

Rafine ayçiçek yağı piyasasında büyük paya sahip ulusal ve yerel zincir mağazalarının yüksek satış ciroları elde edebilmek adına dip fiyatları zorlamaları, sektörde pay edinmeye çalışan yerel markaların yanı sıra, geleneksel kanalda satış kaybı yaşayıp ulusal/yerel zincir satışları ile bu kaybı telafi etmek isteyen markalarca karşılık bulmakta, bu durum zaten düşük kar marjı ile çalışan sektörü daha da zora sokmaktadır. Ayrıca bazı firmaların özellikle discount marketler ile yaptıkları uzun süreli ve sabit fiyatlı PL bağlantıları, rafine yağ piyasasında yukarı yönlü hareketleri kısıtlayıcı bir unsur olmaktadır.

TRAKYA BİRLİK 5 YILLIK 5 LT AYÇİÇEK YAĞI FİYATLARI

SON 5 YILLIK İÇ PİYASA HAMAYÇİÇEK YAĞI FİYATLARI Yukarıdaki grafiklerden de görüleceği gibi; geçtiğimiz 5 yılda ham ayçiçek yağı fiyatlarında genelde yukarı yönlü olmak üzere büyük dalgalanmalar olurken, 5 lt’lik rafine yağ fiyatları 20-25 TL bandında seyretmiştir.

Sonuç olarak; Sektörümüzde haksız rekabete yol açan ve birçok girişime rağmen halihazırda devam eden uygulamalar her geçen gün kurallara uygun faaliyet gösteren firmaların rekabet şansını azaltmakta; orta ve uzun vadeli karar almalarını imkansız hale getirirken, fiyatların olağan seyrinde oluşumuna izin vermemektedir. Bu bağlamda ayçiçeği üreticisinin daha fazla kazanarak ayçiçeği ekim alanlarını genişletmesine de engel olmaktadır. Sektörün geleceği için belirtilen olumsuz uygulamaların kaldırılması elzemdir.

TEŞEKKÜRLER…