DIŞ KUVVETLER Rüzgar aşınım ve birikim şekilleri Akarsu aşınım şekilleri Akarsu birikim şekilleri Yer altı suları ve kaynaklar Karstik aşınım ve birikim şekilleri Buzul aşınım ve birikim şekilleri* Dalga ve akıntıların aşınım ve birikim şekilleri Kıyı tipleri Hazırlayan : Taylan Batman Coğrafya Öğretmeni Taylan Batman

Dış Kuvvetler iklim koşullarına göre etkisini gösterir. Örneğin; Çöllerde RÜZGAR Orta Kuşakta YAĞMUR Soğuk İklimlerde BUZULLAR 2

AKARSULARIN AŞINIM VE BİRİKİM ŞEKİLLERİ Akarsu kaynağı: Akarsuyun doğduğu yerdir. Akarsu ağzı: Akarsuyun herhangi bir denize veya göle döküldüğü yerdir. Akarsu yatağı: Kaynakla ağız arasında uzanan, akarsuyun içinden aktığı çukurluktur. 3

Akarsularda Aşındırma Akarsular iki şekilde aşındırma yapar : 1- Kimyasal aşındırma : Akarsuyun karstik arazide yaptığı aşındırmadır. 2- Fiziksel ( mekanik ) aşındırma : Akarsuyun, hızı ile ve taşıdığı maddelerle geçtiği yerlere çarparak yaptığı aşındırmadır. Fiziksel aşındırma : Eğime, hıza, debiye, yatağın yapısına, yük miktarına ve bitki örtüsüne ( ters orantılı ) bağlı olarak değişir. Kimyasal aşındırma Fiziksel aşındırma Kalker

Fiziksel aşındırma üç şekilde olur : a ) Derine aşındırma : Akarsuyun yatağını deniz seviyesine indirmek için yaptığı aşındırmadır. b ) Yana aşındırma : Akarsuyun yatağının kenarlarına çarparak yaptığı aşındırmadır. c ) Geriye aşındırma : Akarsuyun ağzından kaynağına doğru yaptığı aşındırmadır. Bu şekilde akarsu başka akarsuları da kendine katar. Bu olaya kapma denir. Derine aşındırma Yana aşındırma

Denge profiline ulaşan bir akarsuda : 1- Yatak eğimi azalır 4- Taşıma gücü azalır 2- Aşındırma gücü azalır 5- Taşımacılık ve ulaşıma elverişlidir 3- Enerji üretimine elverişli değildir Denge profili almış akarsulara örnek : Amazon, Kongo, Kolorado, Batı Avrupa’daki akarsular Kolorado nehri ( ABD )

Akarsu Aşındırma Şekilleri 1.Vadi : En önemli aşındırma şeklidir. Çeşitleri : a) Çentik ( kertik ) vadi Çentik vadi

b) Boğaz ( yarma ) vadi : Örnek : Gülek boğazı, Geyve boğazı.. Boğaz

c) Kanyon vadi : Örnek : Göksu kanyonu ( Mersin ), Kolorado kanyonu ( ABD ). Kanyon vadi

D. Asimetrik vadi Akarsular vadinin dirençli kesimlerini az, dirençsiz kesimlerini çok aşındırarak asimetrik vadiler oluşturur. 13

e) Tabanlı vadi : Örnek : Ege bölgesi akarsuları ( B. ve K. Menderes, Gediz) Tabanlı vadi

2.Peribacası : Örnek : Ürgüp, Göreme ( Nevşehir ) 1 2

Peribacası Türkiye’de Nevşehir, Ürgüp, Göreme, Avanos çevresinde yaygındır 16

3. Dev kazanı 18

3.Dev Kazanı : Niagara şelalesi Dev kazanı

4. Kırgıbayır (Badlands) Yarı kurak iklim bölgelerinde, sel sularının bitki örtüsünden yoksun eğimli yamaçları dilik dilik aşındırmasıyla oluşurlar. Türkiye’de, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygındır. 21

4. Kırgıbayır (Badlands) 22

4.Kırgıbayır ( badlands ) : İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’da daha çok görülür.

5.Plato ( Yayla ) : Örnek : Cihanbeyli, Obruk, ( İç Anadolu ), Taşeli ( Akdeniz ), Gaziantep ( G.doğu Anadolu ), Erzurum – Kars ( Doğu Anadolu )…

5. Plato 25

6.Peneplen ( yontuk düz ) : Örnek : Çatalca Kocaeli Platosu.

AKARSULARIN BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ

1. Delta Ovaları Akarsuların taşıdıkları malzemeleri, denize döküldüğü yerde biriktirmesi sonucu, üçgene benzeyen düzlükler meydana gelir. Bunlara delta ovası adı verilir. 28

1. Delta Ovaları 29

1. Delta Ovaları 30

2. Birikinti Konisi ve Yelpazesi 31

Birikinti konisi : Dağ yamaçlarından inen akarsuyun, taşıdığı maddeleri, eğimin azaldığı yerde koni şeklinde biriktirmesine denir. Birikinti konilerinin birleşmesiyle birikinti yelpazeleri oluşur. Birikinti konisi

3. IRMAK ADASI Taylan Batman

RÜZGAR AŞINIM VE BİRİKİM ŞEKİLLERİ

İç Anadolu Bölgesi (Konya – Karaman) RÜZGAR AŞINIM ŞEKİLLERİ 1. MANTAR KAYA İç Anadolu Bölgesi (Konya – Karaman)

2. PERİ BACASI Nevşehir – Kapadokya Manisa - Kula

3. TAFONİ Kayaçların çözünen kısımlarının rüzgâr tarafından aşındırılmasıyla kayaç içinde oluşan kovuklardır. 39

3. TAFONİ 40

4. Yardang Farklı dirençteki kayaçların yumuşak kısımlarının rüzgarlar tarafından aşındırılması ile oluşan oluk veya yarıklardır.

4. Yardang (Xinjiang Province, Çin’in Batı Bölgesi)

RÜZGAR BİRİKİM ŞEKİLLERİ 1. BARKAN Çöller

1. BARKAN 44

1. Barkan 45

2. KUM TEPELERİ

2. Kumul 47

AKARSULARIN HEM AŞINDIRMA HEM BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ

Menderes ( büklüm ) : Akarsuyun, yatak eğiminin azaldığı yerlerde sağa sola çarparak kıvrımlar ( büklümler ) yapmasıdır. Menderes hem aşındırma hem de biriktirme şeklidir. Menderesli akarsuyun yatak eğimi, akış hızı, aşındırma ve taşıma gücü azalır, buna karşılık akarsuyun boyu uzar, ve biriktirmesi artar. Örnek : B. ve Küçük Menderes, Gediz, Bakırçay, Seyhan, Ceyhan..…. Menderes

YER ALTI SULARI VE KAYNAKLAR

1. ARTEZYEN KAYNAĞI

İç Anadolu Bölgesi

Doğu Anadolu Doğu Karadeniz 2. YAMAÇ KAYNAĞI Doğu Anadolu Doğu Karadeniz

3. VADİ KAYNAĞI

4. GAYZER VE SICAKSU KAYNAKLARI

KARSTİK AŞINIM VE BİRİKİM ŞEKİLLERİ

TÜRKİYE’DE KARSTİK SAHALAR

KARSTİK AŞINIM ŞEKİLLERİ 1. LAPYA Batı Akdeniz (Mersin - Antalya)

Batı Akdeniz (Mersin - Antalya) 2. DOLİN - UVALA Batı Akdeniz (Mersin - Antalya)

Batı Akdeniz Elmalı, Kestel, Tefenni, Acıpayam, Köyceğiz, Gölhisar 3. POLYE

Batı Akdeniz Damlataş, İnsuyu 4. MAĞARA - GALERİ Batı Akdeniz Damlataş, İnsuyu

İç Anadolu – Kızılören Akdeniz – Cennet Cehennem 5. OBRUK İç Anadolu – Kızılören Akdeniz – Cennet Cehennem

KARSTİK BİRİKİM ŞEKİLLERİ Denizli Pamukkale 1. TRAVERTEN

2. SARKIT – DİKİT - SÜTUN

BUZUL AŞINIM VE BİRİKİM ŞEKİLLERİ

TÜRKİYE’DE BUZULLAŞMA

1. BUZUL VADİSİ

2.ÖRTÜ BUZULU

3. BUZDAĞI

4. DRUMLİN

5. HÖRGÜÇ KAYA

DALGALAR VE AKINTILAR DALGA AŞINIM ŞEKİLLERİ

Batı Akdeniz Doğu Karadeniz Batı Karadeniz 1. FALEZ Batı Akdeniz Doğu Karadeniz Batı Karadeniz

2. DOĞAL KÖPRÜ

DALGA BİRİKİM ŞEKİLLERİ

Kapıdağ Yarımadası Sinop Yarımadsı 1. TOMBOLO

2. KIYI OKU – KIYI KORDONU LAGÜN – DENİZ KULAĞI B. Çekmece K. Çekmece Durusu – Terkos Bafa

Sinop

3. PLAJ – KIYI BİRİKTİRMELERİ Ege – Akdeniz Kıyıları

OKYANUS AKINTILARI

KIYI TİPLERİ

FİYORD - SKYER İskandinav Yarımadsı Norveç Şili Kıyıları

DALMAÇYA - HALİÇ Almanya ve Fransa kuzeyi İtalya Kıyıları Danimarka

KAŞ

Doğu ve Batı Karadeniz Batı Akdeniz ENİNE - BOYUNA Doğu ve Batı Karadeniz Batı Akdeniz Ege kıyıları

BOYUNA KIYI TİPİ

Toprağın Taşınması: Heyelan

Toprağın Taşınması: Heyelan

SORULAR….

Aşağıdaki havzalardan hangisinin akarsuları denize ulaşır ? A) Konya Havzası B) Tuz Gölü Havzası C) Çoruh Havzası D) Van Gölü Havzası E) Aras Havzası 1996 ÖYS Bir gözlemci, bir akarsuyun yatağına şekilde görüldüğü gibi ölçeklenmiş bir tahta parçası yerleştirmiştir. Gözlemci bir yıl boyunca akarsuyun yüksekliğini gözleyerek kaydını tutmuştur. Bu kayıtlardan akarsu ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi elde edilebilir ? A) Akış hızı B) Yatağın eğimi C) Akım düzeni D) Gücü E) Taşıdığı alüvyon 1983 ÖYS ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı

Aşağıda akım grafikleri verilen ve yalnızca yağmur sularıyla beslenen beş akarsudan hangisinin bulunduğu bölgede, yaz kuraklığının daha etkili olduğu söylenebilir ? 1999 İPTAL A) B) C) M ³ / sn M ³ / sn M ³ / sn 4000 4000 4000 3000 3000 3000 2000 2000 2000 1000 1000 1000 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Aylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Aylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Aylar D) M ³ / sn E) M ³ / sn 4000 4000 3000 3000 2000 2000 1000 1000 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Aylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Aylar

hangisinin göstergesi olamaz ? Bir akarsuyun ağzında delta bulunması, bu akarsuyla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisinin göstergesi olamaz ? A) Su toplama havzasında erozyonun şiddetli olduğunun B) Yatağı boyunca, çözünebilen kayaçların yaygın olduğunun C) Denize döküldüğü yerde akıntıların zayıf olduğunun D) Denize döküldüğü yerde deniz derinliğinin az olduğunun E) Taşıma gücünün fazla olduğunun 2002 ÖSS Aşağıdaki haritada bir yöredeki akarsular gösterilmiştir. Bu haritada, yöre ile ilgili aşağıdaki yorumlardan hangisini doğrulayacak bilgi yoktur ? A) Akarsularda menderes oluşmamıştır B) Akarsuların taşıdığı su miktarları birbirinden çok farklıdır C) Kıyıları fazla girintili çıkıntılı değildir D) Akarsuların boyları 15 km. den uzundur E) Batıdan doğuya doğru gidildikçe yükselti genellikle artmaktadır. 1999 ÖSS K Deniz 5 10 km

Kalıcı kar sınırının yüksekliği aşağıdakilerden hangisine bağlıdır? I. Birikinti konisi II. Kanyon vadi III. Kum adası IV. Peri bacası V. Kırgıbayır Yukarıdakilerden hangileri akarsuyun yatak eğiminin azalması sonucunda oluşur? A) I ve III B) I ve II C) II ve III D) IV veV E) III ve V Yıl boyunca ortadan kalkmayan karlara kalıcı kar denir. Kalıcı kar sınırının yüksekliği aşağıdakilerden hangisine bağlıdır? A) Yerşekillerine B) Bitki örtüsüne C) Yağış rejimine D) Kıyı tiplerine E) Sıcaklığa

Ülkemizde karstik şekillerinin en çok olduğu coğrafi bölge aşağıdakilerden hangisidir? Ege B) Doğu Anadolu C) Akdeniz D) İç Anadolu E) Güneydoğu Anadolu Yukarıdaki şekilde, kar ve yağmur sularının kalkeri eritmesiyle oluşan küçük boyutlu bir yer şeklinin gelişim süreci verilmiştir. Bu yerşekli aşağıdaki alanlardan hangisinde en çok oluşur? Sellenmenin fazla olduğu yerlerde Vadi tabanlarında Alüvyal ovalarda Bitki örtüsünden yoksun alanlarda Karstik alanlarda

Aşağıdaki yer şekillerinden hangisinin oluşumunda rüzgarların doğrudan etkisi vardır?

Gel-git etkisinin fazla olduğu bir kıyıda aşağıdaki yer şekillerinden hangisinin oluşması daha kolaydır?

Aşağıda gösterilen yer şekillerinden hangisine ülkemizde rastlanmaz?

Aşağıdakilerden hangisi akarsu aşındırması sonucunda meydana gelen şekillerden biri değildir?