Yüzey Drenaj Sistemlerinin Tipleri Yüzey Drenaj Sistemlerinin Bakımı Prof. Dr. Ahmet ÖZTÜRK

Yüzey Drenaj Sistemlerinin Tipleri 1. Tesadüfi (Random) Drenler Sistemi Arazi düzeltmesinin ekonomik olamayacağı büyük ve derin çöküntüler ile drenaj önlemlerinin alınmasına uygun olmayacak kadar küçük ve dağınık çöküntü alanlarının bulunduğu arazilerde, çiftçinin arazi tesviyesi için yatırım yapamayacağı koşullar için çukur alanlarda uygulanır. Bazı tarlalarda çöküntülerin tümünde suyun drene edilmesi mümkün olmayabilir. Bu nedenle sadece genişlik ve derinlik bakımından büyük olanlar tesadüfi sistemle drene edilirken, küçük ve sığ çukurluklar doldurulur. Drenlerin en az derinliği 0.25 m olmalı ve şev eğimleri 1:8 den daha dik olmamalıdır.

2. Paralel Tarla Drenleri Sistemi Paralel tarla drenleri sisteminde arazi yüzeyi tarla drenlerine doğru uygun bir eğimle tesviye edilmektedir. Bu sistem genellikle eğimi % 0-0.5 arasında değişen düz ve düze yakın arazilerin drenajında başarıyla kullanılmaktadır. Maliyeti en yüksek sistemdir. Bu sistemde ya iki paralel dren arasında kalan arazi şeridinin ortasında bir sırt oluşturulur ya da araziye tek yönde sürekli bir eğim verilerek koşulların gerektirdiği aralıkla tarla drenleri yerleştirilir Arazi yüzeyine verilecek eğim % 0.1-0.2 arasında olmalıdır. Erozyon tehlikesi yoksa bu eğim % 0.5 e kadar çıkarılabilir. Yüzey tarla drenleri şev eğimleri 1:8-1:10 olan, en az 0.25 m derinlikte üçgen veya yamuk kesitlidir. Aralıkları 100-200 m taban eğimleri % 0.1-0.3 arasında değişir.

3. Yastık Sistemi Yastık sistemi, çiftçinin sahip olduğu pulluk gibi basit toprak işleme aletleri ile tesis edilebilir. Bu yöntemde tarlada birkaç yıl aynı yerin devamlı sürülmesi ile arazi yüzeyine aralarında kör karıkların yeraldığı ve eğim doğrultusunda uzanan yastık biçimi verilir. Tarımsal işlemler karıklara paralel veya dik doğrultuda yapılabilir. Arazi yüzeyindeki su önce kör karıklara buradan tarla drenlerine, tarla drenlerinden de tarla laterallerine ulaşır. Çoğunlukla bitki sıraları kör karıklara paralel yapılır. Karık tabanına denk gelen sıralar boş bırakılır.

4. Paralel Açık Hendek Sistemi Paralel açık hendek sistemi hem yüzey drenajına hem de (taban suyu düzeyini düşürmek amacıyla) toprakaltı drenajına ihtiyaç gösteren alanlarda dren hendekleri biçiminde projelenir. Genelde taban suyunun yüksek olduğu fakat kapalı drenajın ekonomik olmadığı organik toprakların kurutulmasında, geçirgenliği orta ve yüksek olan mineral topraklarda ve taban suyunun yüksek olduğu durumlarda uygulanır.

5. Eğime Çapraz Hendek Sistemi Eğimi % 2 den fazla olan alanlarda daha çok erozyonu kontrol altına almaya yönelik olarak tesis edilir. Bu amaçla yüzey akışı erozyon oluşturacak miktara ulaşmadan tutmak ve araziden uzaklaştırmak için terasa benzeyen hendekler tesis edilir. Hendeklerin üçgen kesitlerde şev eğimleri 1/10 en az derinlikleri 0.25 m, yamuk kesitler için şev eğimi 1/8 ve en az derinlikleri 0.15 m ve taban genişliği en az 1.20 m dir.

6. Önleyici Sistem Yüzey akışlarını ve toprak içi sularını tarım arazilerine girmeden önleyen çevirme hendeği biçimindeki drenaj sistemleridir. Erozyon kontrolü ve alçak taban arazilere yamaçlardan gelen yüzey ve toprakaltı sularının kontrolunda kullanılır. Eğime dik çapraz doğrultuda tesis edilirler. Bu hendeklere kuşaklama kanalı da denir.

Yüzey Drenaj Sistemlerinin Bakımı Drenaj kanallarının amaçlanan işlevini gerçekleştirebilmesi için düzenli olarak bakıma tabi tutulması gerekir. Temizleme derecesi ve sıklığı, iklime, düşen yağış miktarına ve toprak yüzeyinden aşağıya düşürülmesi gereken tabansuyu derinliğine bağlıdır. Bakım çalışmalarının yapılmadığı drenaj kanalları büyük boyutlarda olsalar bile kısa bir sürede kanal özelliğini kaybedebilmektedirler. Kanalların boşaltma kapasiteleri bir mevsimde %25 oranında azalabilir. Bu kapasite azalmasına kanallardaki otlanma, silt birikmesi ve küçük bir oranda da olsa şevlerin erozyonu neden olur. Drenaj kanallarının görevlerini yerine getirmeleri için hiç olmazsa yılda bir kez bakımlarının yapılması gerekir. Drenaj kanallarının bakım çalışmaları üç grupta incelenebilir.

1. Banket bitki örtüsünün kontrol altına alınması Banketlerde yetişen bitkiler, stabilitenin korunması yönünden önemli oldukları için burada yapılacak işlem, bitkileri tamamen ortadan kaldırmak değil, ya el aletleriyle veya mekanik araçlarla bitkilerin belirli dönemlerde biçilmesidir. Şevin şeklini koruma ve kolayca biçilebilmesi nedeniyle en iyi şev bitkisi çimendir. Çimenin biçilmesi, ya uygun el aletleriyle ya da makinalarla yapılabilir.

2. Suda gelişen zararlı bitkilerin kontrol edilmesi Suda gelişen zararlı bitkiler, mekanik, kimyasal veya biyolojik yöntemlerle kontrol altına alınabilmektedir. Mekanik yöntemde daha çok biçme ve tırmıklama işlemleri uygulanmaktadır. Ancak erozyon teklikesi olan kanallarda biçme ile bitkinin üst aksamı uzaklaştırılır. Fakat bitkinin kökü erozyona karşı kanalı korumaya devam eder. Mekanik yöntemlerle kontrolün pahalı olması herbisit kullanımına yönelik uygulamaları yaygınlaştırmıştır. Biyolojik mücadele için kanalda otçul balıklar yetiştirilip, su seviyesinin düşük olduğu dönemlerde şevlerde hayvan otlatması yapılabilir.

3. Kanallarin siltten temizlenmesi ve yeniden şekillendirilmesi Kanallar, bazı el aletleriyle yeniden şekillendirilebileceği gibi, bu iş için mekanik şev kesme bıçağı gibi araçlar da kullanılabilir. Siltin uzaklaştırılması için özel araçlar geliştirilmiştir. Bunlar taraklı kürek şeklindedir. Bunların tırmık kısmı su bitkilerini uzaklaştırmak için kullanılır. Siltin uzaklaştırılması için geliştirilmiş mekanik araçlar da vardır. Traktöre bağlı tarak uçlu kepçeler, genel olarak taraklı el kepçelerinin geliştirilmiş bir şeklidir. Çalışma sırasında traktör kepçeyi hendek içerisine indirir. Daha sonra hendeğin doğrultusuna dik bir doğrultuda çeker ve kaldırır ve sonra kenara boşaltır.