BELİRTME SIFATLARI (DEVAM) ve SIFATLARIN PEKİŞTİRİLMESİ

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI (BELİRTME SIFATLARI – DEVAM) Soru sıfatları – İsimlerin özelliklerini soru yoluyla bulmaya çalışan sıfatlardır. Soruya verilen cevap ise sıfattır. En sık kullanılan soru sıfatları şunlardır: ne, nasıl, ne gibi, ne biçim, nice, kaç, kaçıncı, kaçar, hangi, ne türlü, vb. Soru sıfatları, soru cümleleri kurarlar: Senin düğün ne gün sona eriyor? Nasıl bir insan yapabilirdi bunu? Bunlar ne biçim sözler? Nice yola gidiyorsun, de bakalım? Fazlaydı ama, ya yaşadıklarım hangi akla mantığa sığardı?

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI Soru sıfatı bir bildirme cümlesinde cevap almak için değil de hipotetik niteliğinde veya başka bir etki yaratmak için kullanılmışsa, o cümle soru cümlesi olmaz: Bu ne biçim adalet, anlayamadım. Kaç kişi geldi bilmiyorum. Dikkat: “Ne” soru sıfatının başka bağlamlarda zamir veya zarf görevinde de kullanılabilir.

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI Ç. Belirsizlik sıfatları – İsimlerin sayısını tam ve kesin olarak değil de, aşağı-yukarı, tahminen, yuvarlak hesap, belirsiz bir şekilde belirtirler. En sık kullanılan belirsizlik sıfatları şunlardır: az, bazı, bir, biraz, birçok, birkaç, birtakım, bütün, çok, çok az, her, herhangi bir, hiçbir, kimi, tüm, vb. Örnekler: Ama o tam tersine çocuklara çok az şey öğretildiğini söylüyor, az bilgi verilmesinden yakınıyordu. Birdenbire bir adam kalabalığın arasından fırladı. Birçok kişi bu şeyleri farkedemeyebilirdi. Beşiğin tüm çevresi sedef ve altın kakmalı idi.

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI Bazı belirsizlik sıfatlarından sonra isimler çokluk ekini alır. Bu sıfatlar şunlardır: bütün, bazı, birtakım, kimi, tüm, vb. Örnekler: Bu anda birtakım gürültüler ve sesler duyuldu. Arzu tüm acıların kaynağıdır. Mevlânâ'nın inancı, dünya görüşü bütün dinlerin, bütün bilgilerin üzerindedir. Kulaklarını korkunç birtakım sesler yırttı. Hani, kimi günler dertleşirdik.

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI “Birçok” belirsizlik sıfatından sonra gelen isimler çokluk ekini almazlar. Bu sıfatın yanlış kullanımına örnekler: Dışarıda bahçede meşaleler yanmış, birçok adamlar koşuyor. Mavi suyun kıyısında birçok gemiler var. Haberini alınca, birçok şövalyeler ve cephanelerle dolu dokuz büyük gemiyi imdat kuvveti olarak göndermişti. Hayatımda birçok şeyleri denedim.

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI Demek ki, bazı belirsizlik sıfatlarından sonra gelen isimler çokluk ekini alabilir, bazıları ise alamaz: bütün insanlar (teklikte olmaz), birkaç kişi (çoklukta olmaz), çoğu çocuklar (teklikte olmaz), çoğu insan(lar) (hem teklilte hem çoklukta olur).

SIFATLARIN SINIFLANDIRILMASI Dikkat: “Bir” belirsizlik sıfatı, asıl (somut) sayı bildiren “bir” sayı sıfatıyla karıştırılmamalıdır. Örnekler: Bir günde 24 saat vardır. (asıl sayı sıfatı) Bir gün benim olacaksın. (belirsizlik sıfatı)

SIFATLARIN PEKİŞTİRİLMESİ

SIFATLARIN PEKİŞTİRİLMESİ Bazı durumlarda sıfatların pekiştirilmesi ihtiyacı hissedilir. Türkçede sıfatlar şöyle pekiştirilebilir: Sıfatın ilk iki sesi (ünsüz ve ünlü) tekrarlanır, ardından “m”, “p”, “r” veya “s” ünsüzlerinden biri ve bitişik bir şekilde asıl sıfat gelir. Örneklerin sayıca az olmasından dolayı, yardımcı ünsüzlerin kullanımında belli bir kural yoktur. Bu pekiştirme biçimi genelde renk bildiren sıfatlarda olur, ancak diğer sıfatlarda da görülür: be+m+beyaz, bü+s+bütün, ka+p+kara, kı+p+kırmızı, ki+p+kirli, ma+s+mavi, sa+p+sarı, te+r+temiz, ye+m+yeşil, vb.

SIFATLARIN PEKİŞTİRİLMESİ Örnekler: Arkadaşma orada olduğunu anlatmak için bembeyaz bir ışık yaydı. Sapsarı yüzlü hasta bir kadın, bir akrabanın, bir arkadaşın evine dönecek. Bir an, bu kapkara bakışlar Aydın'ın üzerinde dolaşmış. Çok güzel, kıpkırmızı bir kız. Üzerinde kipkirli giysiler vardı. Kıskançlığa kapılmamam için büsbütün ilgi gösterir olmuştu bana. Tertemiz kalpli bir kızdı.

SIFATLARIN PEKİŞTİRİLMESİ Bu örneklerden başka, istisna olarak, “ak” sıfatının pekiştirilmiş biçimi a+p+ak’tır. Bunun nedeni, hecenin ünlüyle bitmemesidir: Altında süt gibi apak bir at vardı. Apak gümüş, sapsarı altın mı öbeklersin eyvah? Apak saçları, yanık yüzü vardı.

SIFATLARIN PEKİŞTİRİLMESİ Bu kurala uymayan başka pekiştirilmiş sıfatlar da vardır. Bunlar da istisna örneklerdir: çepeçevre, çırılçıplak, sapasağlam, yapayalnız. Örnekler: Evin etrafında çepeçevre ağaçlarla çevrili zarif bir de bahçe bıraktırmıştı. Resimsiz, dolapsız, dekorsuz çırılçıplak kül rengi duvarlar. Oysa ihtiyar, kaya gibi sapasağlam adamdı! Arkadaşsız, yapayalnız çocuk, onu kuşatan bu basit, saf çevresinde yaşayıp gidiyordu.

SIFATLARIN PEKİŞTİRİLMESİ Sıfatın kendisinin tekrarlanmasıyla pekiştirilmiş sıfatlar yapılabilir. Ardından gelen isim ise çoklukta kullanılır: beyaz beyaz (peynirler), garip garip (insanlar), mor mor (menekşeler), sıcak sıcak (börekler), yüksek yüksek (tepeler), vb. Örnekler: Avlunun sağlı sollu kapıları açılıp kapandıkça zifiri karanlığa sarı sarı ışık parçaları vuruyor, çamurlar aydınlanıyordu. Anam, oraya sıcak sıcak bir şeyler koydu, daha fena oldu. Bir köşede unutulmuş imbiği ortaya çıkardı ve mavi mavi kabarcıklar çıkararak kaynayan cıva kabını da cesedin yanına koydu.

SIFATLARIN PEKİŞTİRİLMESİ Tekrarlanan sıfatların arasına “mİ” soru edatının eklenmesiyle de pekiştirilmiş sıfatlar yapılabilir: beyaz mı beyaz (gelinlikler), güzel mi güzel (yemekler), mavi mi mavi (denizler), yeşil mi yeşil (çimenler), vb. Örnekler: Siyah, pırıl pırıl, güzel mi güzel arabalar! Ama onlarla güçlü mü güçlü bir ilişki kurdu. Bahçede sevimli mi sevimli kelebek uçuyor.

SIFATLARIN PEKİŞTİRİLMESİ Anlamları ve yapısı birbirine yakın olan iki sıfatın yan yana kullanılmasıyla pekiştirilmiş sıfatlar elde edilebilir: anlı şanlı (tarih), аçık saçık (söz), eğri büğrü (yazı), kırık dökük (eşya), vb. Örnekler: İki büyük, anlı şanlı imparatorluğun yıkılışının birebir tanıklarıyız. Üstü kapalı iğneli sözler kaçırılmıyor, bunlara açık saçık anlamlar veriliyor. Bostandaki fasulye sırıkları açık seçik bir şekilde gözümün önüne geliyor. Ötekiyse kırık dökük tümceler gevelemeyi sürdürüyor.

SIFATLARIN PEKİŞTİRİLMESİ Pekiştirmenin yanında, bazen sıfatların anlamları daralır, kısalır veya gücü azalır. Bu sıfatlar şu eklerle elde edilir: /-Cİk/, /-CA/, /-CAk/, /-msİ/, /-mtırak/: uzun bir araba > uzunca bir araba (o kadar uzun olmayan bir araba), büyük ev > büyükçe ev (o kadar büyük olmayan bir ev), tatlı karpuz > tatlımsı karpuz (o kadar tatlı olmayan bir karpuz), sarı renk > sarımtırak renk (o kadar sarı olmayan bir renk)

SIFATLARIN PEKİŞTİRİLMESİ Örnekler: İki kanatlı büyükçe bir kapı, geniş merdivenler. Daha sonraları da uzunca bir süre kimselerin falına bakmadığı öğrenildi. İçeri dalıp, büyükçe selvi fidanlarının arkasına gizlendiler. Gür kızıl saçlarını arkasında toplamış güzelce bir kadın kendilerine bakıyordu.

Aşağıdaki cümlelerde sıfatları bulunuz ve özelliklerini söyleyiniz: Ancak o zaman ılık, yapışkan sıvıyı hissetti. Adamın saçlarını keçeleştiren de bu sıvıydı; Rocio'nun yanaklarına, oradan da ağzına doğru akıyordu. Tuzlu bir tadı vardı. Üstünde garip bir ışık huzmesi Alman'ın buruşuk yüzünü aydınlattı. Jeneratörlerin üzerinde kemikleri kırılmış bir halde iki büklüm yatan Phil Chartrukian'ın görüntüsü onu mahvetmişti. Hale'in Kripto'nun derinliklerinde gizlendiği düşüncesi de başını döndürmüştü.

BUGÜNLÜK BU KADAR.