Türkçe Öğretmenliği Bölümü M. Nursel BEKTAŞ 1090310309 Erciyes Üniversitesi Türkçe Öğretmenliği Bölümü M. Nursel BEKTAŞ 1090310309

9.Bağlaçlar

9.Bağlaçlar Cümleleri veya aynı görevdeki sözcükleri birbirine bağlayarak aralarında anlam ilgisi kuran sözcüklere denir. 8 çeşit bağlaç vardır.Bu 8 bağlaçtan ayrı olarak kullanılan çeşitli bağlaçlar da vardır. İfadeleri, ilgi ve önem sırasına koyarak düzenlememize yardımcı olurlar. Ve, veya, ile, ama, de (da), ancak, belki, çünkü, eğer, halbuki, ise, ki, lakin, meğer, nasıl ki, öyle, öyle ki, sanki, şu var ki, tâ, üstelik, yahut, yalnız, yani, yoksa, zira gibi.

Bağlaç çeşitleri: Yapılarına Göre Bağlaçlar Kullanılışlarına Göre Bağlaçlar

Bu bağlaçlar da kendi aralarında parçalara ayrılır: Yapılarına Göre Bağlaçlar Yalın bağlaçlar Türemiş bağlaçlar Bileşik bağlaçlar Öbekleşmiş bağlaçlar Kullanılışlarına Göre Bağlaçlar Sıralama bağlaçları Denkleştirme bağlaçları Karşılaştırma bağlaçları Başa gelen bağlaçlar Sona gelen bağlaçlar

Yapılarına Göre Bağlaçlar Yalın Bağlaçlar: Yalın bağlaçlar herhangi bir ek almamış ya da bir sözcükle birleşmemiş basit sözcüklerdir.Kök halindeki ve, ama, ile, de, hem, yani gibi sözcükler bu tür bağlaçlardır. “İLE – VE” Bağlaçları aynı görevdeki sözcükleri birbirine bağlar. ÖRNEK: Arabanın penceresi ve kontağı açıktı. (Tamlananları birbirine bağlamış) Bu yazar Erzurum’da ve Adana’da da konuşma yapacak. (Dolaylı tümleç) Baharla yazı aynı anda yaşadık. (Nesne) Evle okul arasında mekik dokuyor. (Tamlayan) Ablasıyla annesi yarın Ankara’ya gidiyorlarmış. (Özne)

Kazaklarla ceketi kredi kartıyla aldım. (Bağlaç – Edat) NOT:Biri bağlaç diğeri edat olan iki çeşit “ile” vardır.Bir cümlede “ile”nin yerine “ve”yi getirebiliyorsak bağlaç,getiremiyorsak edattır. ÖRN:Okulda müzik ve sporla ilgileniyormuş. (Edat) Kazaklarla ceketi kredi kartıyla aldım. (Bağlaç – Edat) “DE” Anlatıma birçok anlam katar. Eşitlik, gibilik anlamı katar. O ayakkabıdan ben de aldım. Sence annem de toplantıya gelir mi?

Abartma anlamı katar. Adamın söylediği şarkı da şarkıydı hani. Aldıkları ev de ev yani. Küçümseme anlamı katar. Sen bize geleceksin de ben de göreceğim. Sanki bu işi çok biliyorsun da konuşup duruyorsun. Büyüyecek de adam olacak da bize bakacak, ölme eşeğim ölme.

Sitem anlamı katar. Mahallemize kadar geldin de bir tek bize uğramadın. İstanbul’a kadar gittin de annemi ziyaret etmedin öyle mi? Şaşma, inat, sebep, korkutma anlamı katar. O da mı doğum günüme gelecek? (Şaşma) Anneannem, evi satmam da satmam, diyor. (İnat) Dersten kaldı da alttan alıyor. (Sebep) Dışarı çık da göreyim. (Korkutma)

Ama,fakat anlamlarında kullanılır. Okula kaydını yaptırdı da gitmedi. (Ama) Bize gelmiş de oturup gitmiş,kalmamış. (Fakat) NOT: Türkçe’de biri bağlaç diğeri hal eki olan iki çeşit “de” vardır. “De”yi cümleden çıkardığımızda cümlenin yapısı bozulursa ektir bitişik yazılır, bozulmazsa bağlaçtır ayrı yazılır.

Bakkalda sebze de satılıyormuş. (Hal eki – Bağlaç) Komşunun kızı da evde kalmış. (Bağlaç – Hal eki) “AMA – FAKAT” Bağlacının iki görevi vardır. Karşıt anlamlı iki cümleyi birbirine bağlar. Sınava çok çalıştı ama kazanamadı. Düzenli olarak her gün süt içiyor ama boyu uzamıyordu.

Koşul,pekiştirme anlamı katar. Arkadaşına gidebilirsin ama orada kalmayacaksın. (Koşul) Seninle çalışmaya gelirim ama işim olmazsa. (Koşul) Bu elbiseyi sana alacağım ama giyeceksin. (Koşul) Dışarıda soğuk ama soğuk bir hava var. (Pekiştirme) Derin ama çok derin bir ırmağa girdi. (Pekiştirme)

“ANCAK” - “YALNIZ” Bağlacı; Ama, fakat anlamında kullanılıyorsa bağlaç, Bir tek, sadece anlamında kullanılıyorsa edat, Önündeki ismi niteliyorsa sıfat, Fiili niteliyorsa zarftır.

Oraya yalnız ben gittim. (Edat) Orada hayatı boyunca yalnız yaşadı. (Zarf) Yalnız insanlar, hayata karamsar bakarlar.(Sıfat) Telefonu açarım yalnız fikrim değişmez. (Bağlaç)

Bu işin üstesinden ancak babam gelebilir. (Edat) Trafik o kadar karışıktı ki işe ancak yetişebildim. (Zarf) 4 sene boyunca okulda yalnızdım. (Adlaşmış sıfat) Oraya gidebilirsin ancak erken döneceksin. (Bağlaç)

“Kİ” Bağlacı; Özneyi pekiştirir. Sen ki ne vardiyalar atlattın. O ki cumhuriyeti kuran adamdır. Neden-sonuç vardır. Çalışmış ki çok rahat görünüyor. Sana değer veriyorum ki seninle görüşüyorum.

Kuşku, yakınma, şaşma,amaç-sonuç, tahmin anlamları vardır. Beni anlamıyorsun ki.. (Yakınma) Gözümü bir açtım ki karşımda duruyordu. (Şaşma) Parayı o çalmış olabilir mi ki? (Kuşku) Seni aradım ki sempozyumu kaçırmayasın. (Amaç - Sonuç) Otobüsü kaçırmış olmalı ki sınava gelemedi. (Tahmin)

Ki bağlacının bir işlevi de, birleşik cümlelerde yan cümleciği ana cümleciğe bağlamaktır. Kapıyı açtığımda bir de baktım ki köpeğim terliklerimi getiriyor.

Türemiş Bağlaçlar: Türemiş bağlaçlar fiil ya da isim soylu sözcüklerden türetilmişlerdir. “üstelik, örneğin,kısacası, gerçekten, anlaşılan” vb.

ÖRNEK: Kız meselesi yüzünden tartışmış, üstelik bir de dövüşmüşler. Sıfatlar ismi niteleyen kelimelerdir. Örneğin; kırmızı şapka. Kısacası bu konuda gerçekten çok üzüldüm. Anlaşılan yine geç kalacak.

Bileşik Bağlaçlar: “öyleyse, yoksa, nitekim,sanki, oysa, kim bilir” gibi sözcüklerdir ve bunlar iki ayrı sözcüğün birleşmesinden oluşur. Bileşik bağlaçları oluşturan sözcüklerin her zaman bağlaç türünden olmaları gerekmez.

Örneğin; kim bilir bağlacındaki “kim” zamir, “bilir” ise çekimli fiildir. Sanki bağlacı ise; “san” (san-mak) fiil kökü ile ki bağlacının birleşmesinden oluşmuştur.

Yapılan şeyler çok zoruma gidiyor. _ Öyleyse bu arkadaşlığı bitirelim. Yoksa bana sen de mi inanmıyorsun? Bu konuda üzülüyordum, nitekim sonunda o da hatasını anladı. Gözleri şişmişti, sanki ağlamıştı. Bana kimse inanmıyor, oysa ben hiçbir şey yapmadım. Üzülme, kim bilir belki bir gün buluşursunuz.

Öbekleşmiş Bağlaçlar: Öbekleşmiş bağlaçlar ayrı ayrı sözcüklerin bir arada kullanılmasıyla ortaya çıkar. Bazen ya da, hem de gibi iki bağlacın yan yana gelmesiyle de oluşabilir. Bazen ki bağlacıyla birlikte bir bağlaç öbeği oluştuğu da olur; nerde kaldı ki, değil mi ki şeklinde.

Başka bir deyişle, sözün kısası, bir bakıma gibi tamlamalar bağlaç işlevi de görürler. Gel gelelim, ne bileyim, zorla değil ya gibi bazı kısa cümleler de kalıplaşarak bağlaç niteliği kazanabilir. Yinelemeli bağlaçlar da çok yaygın olarak kullanılır. Bunlara ya…ya, hem…hem, ister…ister, gerek…gerek, ne…ne, gibi bağlaçlar örnek gösterilebilir.

ÖRNEK: İster gel ister gelme, sevdan beni terk etmez. Ya bugün gel ya yarın, başka gün müsait değilim. Ey sevdiğim sana şikayetim var: Ne sevdiğin belli ne sevmediğin. Gerek bugün gerek daha önce de aynı şeyi yaşamıştık. Babalar hem sever hem döver.

Kullanılışlarına Göre Bağlaçlar Sıralama Bağlaçları: İki sözcüğün arasına girerek arka arkaya gelen unsurları bağlamaya yarayan dahi, ile, ilâ, ve vb. ÖRNEK: Karagöz ile Hacivat Suç ve Ceza 5 ilâ 10

Denkleştirme Bağlaçları: İki sözcük, sözcük grubu veya cümlenin arasına girerek birbirinin yerini tutabilecek iki unsuru birbiriyle denkleştirme, karşılaştırma ilgisiyle bağlayan veya, yahut, ya, veyahut bağlaçlarıdır.

ÖRNEK: Kavun veya karpuz Masayı veyahut sırayı çek. Seni böyle gören ya deli diyecek ya gülüp geçecek. Sen oraya git yahut o buraya gelsin.

Karşılaştırma Bağlaçları: Karşılaştırılan grupları veya unsurları, karşılaştırma ilgisiyle bağlayan ama…ama, de…de, gerek…gerek, hem…hem, ne...ne, ya…ya gibi bağlaçlardır. ÖRNEK: Ama haklı ama haksız her şeye itiraz eder. Ayşe’ye de yakışır Fatma’ya da. Gerek fakir gerek zengin olsun.

Ha Kel Hasan ha Hasan kel. Hem suçlu hem güçlü. İster öldür ister güldür. Ya o zaman yalan söyledi ya şimdi.

Başa Gelen Bağlaçlar: Cümleler arasında türlü anlam ilgileri kurarak onları birbirine bağlayan kelimelerdir. “ama, ancak, belki, çünkü, eğer, fakat, gerçi, güya, halbuki, hatta, kaldı ki, keşke, madem, meğer, sanki, şayet, üstelik, yalnız, yani, yeter ki, yoksa, zaten” vb. gibi.

O zamanlar çok okuyordum ama yine de okuduklarımı unutuyordum O zamanlar çok okuyordum ama yine de okuduklarımı unutuyordum. Sanki kayboluyordu tüm okuduklarım. Belki de bu benim yüzümden oluyordu. Çünkü okurken hayal dünyasına dalıyordum. Üstelik bir de okurken uyuya kalıyordum. Herhalde sebep buydu.

O gün okula gelemedim çünkü çok hastaydım. Bu maçı alacağız hatta şampiyon olacağız. Madem ki söz verdin, onları sinemaya götüreceksin. Pazardaki terlikler kaliteli, üstelik çok da ucuz. Sanki küçük dağları sen yarattın. Önce bunlardan yani çok iyi bildiğiniz sorulardan başlayın.

Sona Gelen Bağlaçlar: “bile, da, dahi, değil, ise, ki, ya” gibi bağlaçlardır. Bunlardan “bile, da, dahi, ise, ya” bağlaçları sözcüğü önceki unsurlara; “değil, ki” bağlaçları getirildiği sözcüğü sonraki unsurlara bağlar. Bu bağlaçların pek çoğunda kuvvetlendirme ifadesi de vardır.

ÖRNEK: Ben de özledim. Söylediklerini sağır sultan bile duydu. Onlar evliydi biz ise bekardık. Başın ağrımıyor ya. Araba bizim ya varsın eski model olsun.

ÖRNEK: Özür dilemek için hala geç kalmış değil. Dersine çalışsın ki sınavı kazansın. O yaptığını unutmuş değilim ki hala üzülüyorum.

Cümle Dışında Kullanılışlarına Örnekler Bağlaçlar cümle içerisinde eş görevli, eş değerli ya da birbiriyle ilgili öğeleri birbirine bağlarlar.

“Ahmet ve Semih aynı işi yapıyorlardı; ama Ahmet’in geliri Semih’inkinden yüksekti.” cümlesindeki ve bağlacı ilk cümleciğin ortak yüklemli özneleri olan eş değerli iki sözcüğü birbirine bağlamakta; ama bağlacı da iki cümleciği birbiriyle ilişkilendirmektedir.

Hatice hem yiyor hem söyleniyordu. Öznesi, yüklemi, tümleci ortak olan cümlelerde, eş görevli öğeleri bağlamak için yinelemeli bağlaçlar da kullanılabilir. ÖRNEK: Hatice hem yiyor hem söyleniyordu. İstanbul’un kışını da yazını da sevmem.

Bağlaçlar, aralarında anlam ilişkisi bulunan cümle öğelerini bağlama işlevi de görürler. Bu işten vazgeçildiğini düşünüyordum, oysa yanılmışım. Cümlesindeki oysa, cümleleri birbirine bağlamıştır.

Bu tür cümlelerdeki cümleciklerin özneleri ayrı da olabilir: Annem kazağı bitiremediğinden dert yanıyordu nitekim teyzem de bunu destekliyordu.

Bağlaçlar cümle öğelerinin önünde veya arkasında yer alırlar Bağlaçlar cümle öğelerinin önünde veya arkasında yer alırlar. Bazı bağlaçlar cümlede sıfat ya da zarf olarak da kullanılabilir. “Bir kedi ancak bu kadar kıvrak olabilir.” cümlesindeki ancak, özneyi nitelediği için sıfat işlevi yüklenmiştir. “Gevezelik yapmaktan ancak çıkabildi.” cümlesindeki aynı sözcük zarf olarak kullanılmıştır. “Ev çok uzaktı; ancak babam bizi kısa sürede oraya ulaştırdı.” cümlesinde ise bağlaç olarak kullanılmıştır.

Bazı bağlaçlar özel biçimlerde kullanılır Bazı bağlaçlar özel biçimlerde kullanılır. Örneğin ki, de, ise bağlaçları bazen yalnızca özneyi pekiştirir. Ben ki ne zorluklar atlatmış bir insanım da sen mi beni yıkacaksın? Sen de matematik biliyordun değil mi? Her yer kuraktı, bahçe ise yemyeşildi. (ise bağlacı kelimeye bitişik de yazılabilir.)

De – da bağlaçları her zaman ayrı yazılır ve asla te – ta şeklinde yazılmazlar. Sen de mi böyle yapacaksın? Buraya kadar gelip de onu görmeden gitmek olmaz.

TEŞEKKÜRLER