Model ve Teoriler Bölüm 14 İletişim ve İşbirliği Modelleri Ders Sorumlusu: Doç. Dr. Hakan TÜZÜN Hazırlayan: Safiye OLGUN Hacettepe Üniversitesi 2011-2012 Bahar Dönemi BTÖ 611 İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

Giriş İnsan-insan iletişim (tesirli) Bilgisayar sistemleri İşbirliği Uzaklığı destekleme (Bilgisayar temelli iletişim) Bilgisayar sistemleri Tek/çok kullanıcılı Etkiletişim: çalışma grubu/organizasyon

Bilgisayar temelli iletişim Computer-mediated communication(CMC) +2 bağlı bilgisayarın iletişim işlemi Sohbet odaları, e-posta, anlık mesajlaşma

Bilgisayar destekli işbirlikçi çalışma Computer-supported cooperative work (CSCW) Groupware sistemler İşbirliği/ortak çalışmanın etkileri

Groupware sistemler İletişim ve İşbirliği sistemleridir. Aynı amacı gerçekleştirme Eşgüdüm, eşeylem, işbirliği 1< kullanıcı katılımı sağlama İletişim ve işbirliği çözümleri geliştirme (yazılım geliştirme) E-posta, konferans sistemleri, Internet protokolleri

İletişim/işbirliği çatısı Kaynak: http://www.quepublishing.com/articles/article.aspx?p=1684319

Anahatlar Yüz yüze iletişim (Face-to-face communication) Sohbet (Conversation) Metin tabanlı iletişim (Text-based communication) Grup çalışması (Group working) Kaynaklar

Yüz yüze iletişim Teknoloji yönünden basit Ama çoklu iletişim -> etkileşim Yüz yüze iletişim (insan-insan iletişimi) Konuşma, Duyma Yüz, göz, bakış (mimik) Vücut dili (jest) İletişim Haberleşme: duygu, düşünce, bilgi vb. Etkileşim Karşılıklı Çok yönlü Verimlilik

Hareket etkileri ve kişisel alan Varolan formları uygunluk Kuralları kesin değil Kurallara uyulmaması her zaman sorun değil Tedirginlik ve kabalık algısı Kültürel etki Ortamdan ortama, durumdan duruma değişme <Yüz yüze iletişim

Göz teması ve bakış Görsel temas Yüz ifadesi Konuşma esnasında göz teması Geniş Amaçsız Dinleyen hakkında bilgi verir Dağınık/sürekli direkt göz teması Sadece ses yerine Video kullanımı <Yüz yüze iletişim

Jestler ve vücut dili Bilinçsiz olarak anlatımda hareketlenen el ve vücut dili Deictic reference Videolardan tüm vücut dili okunamaz <Yüz yüze iletişim

Yan kanallar, doğrulama ve kesme Konuşma = bir dizi ifade Sıra alma(turn-taking) Karmaşık görüşme Etkiletişim Yan kanallar (back channel) Kafa sallama, yüz buruşturma, omuz silkme, burun hareketi, göz kapağı hareketi <Yüz yüze iletişim

Sırayı alma (turn-taking) Konuşma aktarımının kesilmesi ve konuşma sırası değişimi Bazı doldurucu sözler Öksürme vb. Vücut, göz hareketi (yan kanallar) Konuşmacının teklifi Konuşmaya kısa ara vermesi <Yüz yüze iletişim

Sohbet CSCW sohbet teorileri; Transkript analizi (analyze transcripts) Model kullanma (guide for design decisions) Tasarımı kullanma (drive design)

Temel konuşma yapısı Transkriptde () arasında yan kanallar ifade edilebilir Bitişik gruplar (Adjacency pairs) aynı konuda takip eden turn-taking ile elde edilen söz grupları <Sohbet

Örnek konuşma transkripti (Mehmet ve Fatma akşam bir lokantada) Mehmet: Bi buçuk iskender söyledim? Sende ister misin? Fatma: Yavvv… o biraz ağır olmaz mı? Mehmet: Haklısın yaaa…(güler) Fatma: Yanına ayran alsak acaba yenir mi ki? Mehmet: Ne yapacaksın ayranı? Zaten yanında yoğurt var. Fatma: Ayy doğru yaaavv. Unuttum ben. Mehmet: Neyse karar ver alıcak mı almayacak mısın? Fatma: Light kola var mıdır?(menüyü karıştırır) Mehmet: Vardır vardır. Fatma: Tamam. Bende bi iskender alıyım. <Sohbet

Bitişik gruplar (Mehmet ve Fatma akşam bir lokantada) Mehmet: Bi buçuk iskender söyledim ? Sende ister misin? [iskender] Fatma: Yavvv… o biraz ağır olmaz mı? [ağır] Mehmet: Haklısın yaaa…(güler) [ağır] Fatma: Yanına ayran alsak acaba yenir mi ki? [ayran] Mehmet: Ne yapacaksın ayranı? [ayran] Zaten yanında yoğurt var. [yoğurt] Fatma: Ayy doğru yaaavv. Unuttum ben. [yoğurt] Mehmet: Neyse karar ver alıcak mı almayacak mısın? [iskender] Fatma: Light kola var mıdır?(menüyü karıştırır) [kola] Mehmet: Vardır vardır. [kola] Fatma: Tamam. Bende bi iskender alıyım. [iskender] M-i F-a1 M-a1 F-a2 M-a2y F-y F-k M-k F-i <Sohbet

Bağlam (context) Konuşmalar bağlam içinde anlamlı Kırpılan konuşma yanlış anlaşılabilir Fatma: Yavvv… o biraz ağır olmaz mı? Konuşmadaki bağlam İçsel bağlam(internal context) Yazılı konuşma kopyaları Dışsal bağlam(external context) Yan kanallar <Sohbet

İçsel bağlam Konuşmadan önceki ifadelere dayanma Yorumlama bağlamda olma Fatma: Yavvv… o biraz ağır olmaz mı? Sadece kelimeler (indexical) <Sohbet

Dışsal bağlam Çevresel etki, hareket Jest Bakış Yan kanallar Çevrenin betimlenmesi Sözel ifade ile birlikte yer alabilir Fatma: Light kola var mıdır?(menüyü karıştırır) <Sohbet

Başlık, odak ve konuşma şekli Konuşmanın başlaması Konunun değişmesi Değişimi kaçırma (breakdown) Konuya ilişkin düzeltme yapılması (dialog focus) Görev merkezli sohbette söz çeşitleri Substantive: ilişkili konu gelişmesi Annotative: açıklama, detay verilmesi Procedural: işbirliği işleminden bahsetme <Sohbet

Örnek transkript (Mehmet ve Fatma bir mağazada, Fatma elbise deneyecek) Fatma: Hangi pantolonu giyiyim? (elinde kot pantolon ve şalvar var) Mehmet: Hangisini istersen? Fatma: Aslında kotun modeli güzel. Mehmet: Tamam giy o halde. Fatma: Ama bu da son moda. (şalvarı gösterir) Mehmet: Kot mu? Yıllardır giyiyorum nasıl yeni? Fatma: Hayır. Şalvar son moda. Mehmet: Hımm. <Sohbet

Değişimi kaçırma ve düzeltme Değişimi kaçırma (breakdown) Yanlış anlaşılanın düzeltilmesi (repair) Indexial yapıda yanlış anlaşılma Yan kanallar, jest mimikler <Sohbet

Ortak bir anlayış oluşturma Konuşma dilinde yoğun yanlış anlama Konuşmacıların geçmişi/ön bilgileri Aynı olmaz Ama ortak zeminde birleşilebilir (grounding) Kısmen Kelime anlamlarında uzlaşma Kelimelerin temel ilkesi İlgili olma (relevant) Yardımcı olma(helpful) <Sohbet

Söylev sanatı teorisi Hem kabul görülüyor hem de itilaflı Bir ifade altındaki ima, derin anlama Analitik teknik Konuşma hareketi (conversation for action, CfA) deyişleri Açıklama İhtimal Yönlendirme <Sohbet

Konuşma hareketi şeması (CfA) <Sohbet

Coordinator tool Groupware tool olarak eleştirileri CfA’ya dayanır Kullanımı sevilmemiş Niyetinin ne olacağı ortada <Sohbet

Metin tabanlı iletişim Senkron/asenkron tüm groupware sistemler temelde metin tabanlı Groupware sistemlerde metinsel iletişim türleri Ayrık (discrete) Doğrusal (linear) Doğrusal olmayan (non-linear) Uzaysal (spatial)

Yan kanal ve etkileyici durum Metin tabanlı iletişimde Ayrıntılar eksik Yan kanallar yok Dilbilgisi daha kurallı Belli hız Kesintisiz Etkileyici durumlar smiley dili deyişi <Metin tabanlı iletişim

Ortak zemin Ortak zeminin özellikleri Geçicilik (cotemporality) Senkron (simultaneity) Sıralı (sequence) Metin tabanlı iletişimin ortak zeminde buluşması zor <Metin tabanlı iletişim

Sırayı alma (turn-taking) Yazışması sırasının dönmesi <2 iletişim daha da karışık Sırayı kim alır? Konuya odaklanan Konuşmacının teklif ettiği İlk konuşan Kesmeyi sağlayan yan kanal yok Round-robin protokol <Metin tabanlı iletişim

Bağlam ve deixis İçsel bağlam var Dışsal bağlam yok Sıralamada karmaşa Düz sıralı, karşılıklı Indexial Deixis kullanılması problemli <Metin tabanlı iletişim

Hız ve pürüzler Konuşma esnasında hız anındalıkta Metin tabanlı iletişimde daha yavaş Ağ hızı Yazarın klavye kullanma hızı İletişim ortamının kullanılma süresi Hız azalması Pürüzlerin artışı Etkileşimin düşüşü <Metin tabanlı iletişim

Baş etme yolları Hipermetin tabanlı sistemlerde iletişim ağacı çok/doğrusal metin tabanlı iletişimde tek dallı Baş etme yolları (Coping strategies) İşbirliğin azalmasıyla iletişim azalması Etkiletişim sayısını azaltma mesaj kümesini genişlemesi Multiplexing: paralel çoklu konuşma Eagerness: muhtemal etkiletişimli iletişimler fark edilir, geriye dönüş zor, breakdown az Reviewability sağlıyor <Metin tabanlı iletişim

Doğrusal metine karşı hipermetin Daha hızlı Multiplexed mesaj nedeniyle breakdown ve lost topicleri azaltır Yönlendirme düşük Müellif oluşturur (-) Statik (-) <Metin tabanlı iletişim

Grup çalışması 2 taraftan fazla Davranışı karmaşık Dinamik sosyal ilişkiler hesaba katılmalı

Grup dinamikleri Değişiklik gösterir Yapısal Niceliksel Groupware sistemler açık rollere sahip <Grup çalışması

Fiziksel düzen Yüz yüze görüşme çevresel şartlar etkilenir Aracı yönlendiren ve sakin olan grup çalışmasını etkiler Görüşme odasında Güç farklı İç içe göz teması Görsellik etkisi azalması <Grup çalışması

Dağıtılık biliş (distributed cognitive) Geleneksel biliş psikolojisi insan aklına bakar Dağıtık biliş ise dışsal (dünya ve diğer insanlar) ilişkilere bakar Etkileşim gerçekleşir Diğer insanlar Fiziksel çevreyle Grup bilgisi önemli <Grup çalışması

Kaynaklar Dix, A. ve Findlay, J. (2004). Interaction design basics. Human-computer interaction (s. 475-508). Pearson: England.