Erciyes Eğitim Fakültesi Türkçe Öğretmenliği 2. sınıf Cümle ve Türleri Şakir DARICI Erciyes Eğitim Fakültesi Türkçe Öğretmenliği 2. sınıf No:1090320160 K a y s e r i Aralık 2007

Cümle ve türlerini anlamak için önce kelimeleri yapı bakımından incelemek gerekir. 1. Basit Kelimeler: Kelime kökü ek anlamca bir değişikliğe uğramamışsa, bu tip kelimelere BASİT KELİMELER denir. Genellikle kök halindeki (bazen gövde) kelimelerdir.

Yurdumuzun denizleri balık yönünden pek zengin sayılmaz Yurdumuzun denizleri balık yönünden pek zengin sayılmaz. Burada "deniz" kelimesi -leri ekini almasına rağmen anlamı değişmemiştir. buna göre "deniz" ismi basit bir kelimedir.

2. Türemiş Kelimeler: Kök veya gövde halindeki kelimelere yapım ekleri eklenerek meydan gelen yeni kelimelere TÜREMİŞ KELİME denir. Kelimeler, sonlarına bazı ekler alarak değişik biçimlerde cümlede kullanılırlar. Türkçe de ekler ikiye ayrılır:

1. Yapım Ekleri: Kelimelerin sonlarına eklenerek yeni anlamda kelimeler türeten eklere YAPIM EKLERİ denir. Dilimizde çeşitli yapım ekleri vardır: -lik, -li, -ci, -cik, -sız, -şer, -cık, -im, -ma, -iş, -si, -gen, -tı, -giç, -gın... Bu ekler ses uyumuna göre kelimelere eklenirler.

2. Çekim Ekleri: Eklendikleri kelimeleri çekimli hale getiren, yani yeni anlamda kelime türetmeyen eklere ÇEKİM EKLERİ denir. Çekim ekleri kelimelerden yeni kelime türetmezler. ders + ler + i + miz + de __ derslerimizde

3. Birleşik Kelimeler: Dilimizde iki veya daha fazla kelime birleşerek başka anlamda yeni bir kelime meydana getirirler. Böyle kelimelere BİRLEŞİK KELİME denir. Beşiktaş, Çanakkale, devekuşu...

Cümle: Maksadımızı tam olarak anlatan söz dizilerine CÜMLE diyoruz. Cümle özellikleri: Cümleye büyük harfle başlanır. Cümlelerin sonuna nokta, soru işareti veya ünlem işareti konur. Bu işaretlerden sonra gelen cümlelerin baş harfleri büyük yazılır.

Cümle Türleri 1. Yapılarına Göre Cümleler a. Basit (yalın) Cümle: Yalnız tek bir düşünceyi anlatan söz dizisine basit cümle denir.     Işıklar paça parça âdeta ayaklarımızın dibinde sönüyordu.

b. Birleşik Cümle: Tamlayan ve tamlanan cümleciklerden kurulmuş söz dizisine birleşik cümle denir. Bu tür cümlelerde, fiil ve ek fiil temel cümleyi, fiilimsi de yan cümleciği meydan getirir.           Annem gelmeden bulaşıkları yıkamalıyız

c. Sıralı Cümle: Arasında anlam ilgisi olmayan bağımsız cümlelerin virgül ya da noktalı virgül yardımıyla birbirine bağlanmasından oluşan cümlelerdir.           Halk oyunları oynarken, eller rahat, ayaklar canlı, başlar dikleşir ve insan sesi müziğe eşlik eder.

d. Bağlı Cümle: Anlamca aralarında ilgi olan cümlelerin bağlaçlarla bağlanmasından oluşan cümlelerdir.           Orta çeşmeden sağa dönüp ve ormana girince, güzel bir çiçek kokusu, buketi ile karşılaşırsınız ama; bu sizi yanıltmasın.

2. Yüklemlerine Göre Cümleler Yüklemlerin göre cümleler ikiye ayrılır: a. Fiil Cümlesi: Yüklemi fiil olan cümlelerdir.           Sincap ağaca tırmandı. b. İsim Cümlesi: Yüklemi isim soyundan olan cümlelerdir.           İstanbul güzel bir şehirdir.

Dizilişlerine göre cümleler A. Kurallı Cümle: Yüklemi sonda olan cümlelerdir. Bu çeşit cümleler kurala uygun kuruldukları için kurallı cümle diyoruz.           Tarla, bereket yüklü bahara motor sesleriyle uyandı. B. Devrik Cümle: Yüklemi başta veya ortada olan cümlelerdir. Bu çeşit cümlelere devrik cümle diyoruz.           Silkindi karanlığından pırıl pırıl sabahlara.           

Anlamlarına göre cümleler Yüklem anlamların göre cümleler beşe ayrılır. 1. Olumlu Cümle: Eylemin yapıldığı ya da işin olduğunu bildiren cümlelerdir.           Güneş akşamları erken batıyor.

2. Olumsuz Cümle: İşin ve eylemin yapılmadığını bildiren cümlelerdir 2. Olumsuz Cümle: İşin ve eylemin yapılmadığını bildiren cümlelerdir. Olumsuz cümle, fiil cümlelerindeki yüklemin sonuna "-me" olumsuzluk eki şimdiki zaman kipinin sonuna geldiğinde daralır. "-mi, -mı, -mu, -mü" halini alır.           Hoca efendi hiç şaşmaz. Aysel kibar değildir.

3. Ünlem Cümlesi: Sevinç, korku, hayret ve üzüntü gibi duyguları anlatan cümlelerdir.           Vah vah, çok üzüldüm. Aa, sen ne yapıyorsun?

4. Soru Cümlesi: Bir işin, eylemin olup olmadığını soran, içeriğini araştıran cümlelerdir.           Sana kim baktı? Hangi oyuncuyu gördün?

5. Şart Cümlesi: Bir işin yapılmasını, bir başka işin yapılması şartına bağlı kılan cümlelerdir.           Parayı alırsam, doğru eve döneceğim.