İKTİSAT FAKÜLTESİ İKTİSAT BÖLÜMÜ Para Teorisi ve Politikası Doç.Dr.Murat Birdal BÖLÜM:15

Mevduat Yaratılması ve Para Arzı Süreci

Para Arzı Sürecindeki Dört Oyuncu 1. Merkez Bankası 2. Bankalar 3. Mevduat Sahipleri 4. Bankalardan Kredi Kullananlar MB 1. Para Politikası Uygular 2. Çeklerin tahsilatı: Çek sahibinin bankasından çekin yatırıldığı bankaya fon transferi. 3. Bankaları Düzenler

Parasal Taban Merkez Bankasının ekonomik istikrarı sağlamak amacıyla ülkedeki kredi miktarını, likidite seviyesini ayarlamak için izleyeceği bir parasal büyüklük belirlenmelidir. Yüksek güçlü para olarak da adlandırılan parasal taban dolaşımdaki para ve bankaların MB’daki (serbest ve zorunlu) rezervlerinden oluşur. Parasal Taban, MB = C + R Parasal Tabandan para arzına ulaşmamızı sağlayan katsayı para çarpanıdır.

Açık Piyasa Alımı ile Parasal Tabanın Kontrolü Bir Bankadan Açık Piyasa Alımı (Ödeme Banka Hesabından, çek ile ) Bankacılık Sistemi TCMB Aktif Pasif Aktif Pasif M. Kıymetler – $100 M. Kıymetler + $100 Rezervler + $100 Rezervler + $100 Banka Dışı Kesimden Açık Piyasa Alımı (TCMB’den Alınan Çek Bankaya yat.) Banka Dışı Kesim TCMB Aktif Pasif Aktif Pasif M. Kıymetler – $100 M. Kıymetler + $100 Rezervler + $100 Çeke tabi Mevduat + $100 Bankacılık Sistemi Aktif Pasif Rezervler Çeke tabi Mevduat + $100 + $100 Sonuç: R  $100, MB  $100

Çekin Nakite Çevrildiği Durum Banka Dışı Kesim TCMB Aktif Pasif Aktif Pasif M. Kıymetler – $100 M. Kıymetler + $100 D. Nakit + $100 D. Nakit + $100 Sonuç: R sabit, MB  $100 Açık Piyasa alımının R üzerindeki etkisi çekin nakite çevrilip çevrilmemesine (mevduat hesabına yatırılması) bağlıdır. Nakite çevrilirse R etkilenmez. Açık Piyasa alımının parasal taban MB, üzerindeki etkisi ise ya rezervler ya da dolaşımdaki para arttığı için her iki durumda da aynıdır.

Açık Piyasa Satışı ile Parasal Tabanın Kontrolü Bankaya Açık Piyasa Satışı Bankacılık TCMB Aktif Pasif Aktif Pasif M. Kıymetler + $100 M. Kıymetler - $100 Rezervler - $100 Rezervler - $100 Banka Dışı Kesime Açık Piyasa Satışı Banka Dışı Kesim TCMB Aktif Pasif Aktif Pasif M. Kıymetler + $100 M. Kıymetler - $100 Rezervler - $100 Çeke tabi Mevduat - $100 Bankacılık Sistemi Aktif Pasif Rezervler Çeke tabi Mevduat - $100 - $100 Sonuç: R  $100, MB  $100

Döviz Piyasasında Açık Piyasa Alımı Bankadan APİ Aracılığıyla Döviz Alımı Bankacılık Sistemi MB Aktif Pasif Aktif Pasif FX – $100 FX + $100 Rezervler + $100 Rezervler + $100 Banka Dışı Kesimden Döviz Alımı Banka Dışı Kesim MB FX – $100 FX + $100 Rezervler + $100 Çeke Tabi Mevduat + $100 Bankacılık Sistemi Aktif Pasif Rezervler Çeke tabi Mevduat + $100 + $100 Sonuç: R  $100, MB  $100, Çek nakite çevrilirse C ↑, R→, MB↑

Döviz Piyasasında Açık Piyasa Satışı Bankaya APİ Aracılığıyla Döviz Satışı Bankacılık Sistemi MB Aktif Pasif Aktif Pasif FX + $100 FX - $100 Rezervler - $100 Rezervler -$100 Banka Dışı Kesime Döviz Satışı Banka Dışı Kesim MB Aktif Pasif Aktif Pasif FX + $100 FX - $100 Rezervler - $100 Çeke tabi Mevduat - $100 Bankacılık Sistemi Aktif Pasif Rezervler Çeke tabi Mevduat - $100 - $100 Sonuç: R  $100, MB  $100

Mevduattan Nakite Kayma MB APİ uygulamasa dahi , bireylerin mevduattan nakite kayması rezervleri etkileyecekir ama parasal taban üzerinde etkisi olmayacaktır. Banka Dışı Kesim MB Aktif Pasif Aktif Pasif Ç.T. Mevduat – $100 D. Nakit + $100 Nakit + $100 Rezervler – $100 Bankacılık Sistemi Aktif Pasif Rezervler – $100 Mevduat – $100 Sonuç: R  $100, MB sabit

Reeskont Kredileri TCMB bankaya reeskont kredisi kullandırdığında Bankacılık Sistemi MB Aktif Pasif Aktif Pasif Rezervler R.Kredileri R.Kredileri Rezervler + $100 + $100 + $100 + $100 Sonuç: R  $100, MB  $100 TCMB MB’yi R’den daha kolay kontrol eder.

Ardışık Mevduat Yaratılması: Tek Banka First Bank’dan $100 Açık Piyasa alımı First Bank Aktif Pasif M. Kıymetler – $100 Rezervler + $100 M. Kıymetler – $100 Ç.T.Mevduat + $100 Krediler + $100

Ardışık Mevduat Yaratılması: Tek Banka Bir banka,kredi açmadan önce sahip olduğu rezervlerden daha büyük miktarı güvenli olarak krediye dönüştüremez. Krediyi kullanan taraf çek yazarak bu parayı kullandığında 100 dolarlık rezerv bankadan çıkacaktır. Rezervler çekildikten sonraki T hesabı: First Bank Aktif Pasif M. Kıymetler – $100 Krediler + $100

Mevduat Yaratılması: Bankacılık Sistemi (r = 10%) First National tarafından açılan Kredi A Bankasına yatırılır... A Bankası Aktif Pasif Rezervler + $100 Mevduatlar + $100 A bu mevduatla gerekli rezervi tutarak kredi açar... A Bankası Rezervler + $10 Mevduatlar + $100 Krediler + $90 B Bankası Rezervler + $90 Mevduatlar + $90 B Bankası Rezervler + $ 9 Mevduatlar + $90 Krediler + $81

Mevduat Yaratılması

Bankacılık Sistemi: Toplam MB’nın $100’lık tahvil açık piyasa alımının sonucu Bankacılık Sistemi Aktif Pasif M. Kıymetler – $100 Mevduatlar + $1000 Rezervler + $100 Krediler + $1000 Bankalar fazla rezervleriyle kredi açmak yerine menkul kıymetlere yatırım yapsalar da menkul kıymeti aldıkları kişi bu parayı bankaya yatıracak ve toplam mevduat aynı oranda genişleyecektir.

Basit Mevduat Çarpanı 1 D =  R r

Basit Modelin Eleştirisi Basit Model: MB sadece gerekli rezerv oranını ayarlayarak toplam mevduat büyüklüğünü, D tümüyle kontrol altında tutar. Ne var ki, mevduat yaratılması süreci basit modelin gözardı ettiği aşağıdaki durumlarda sekteye uğrar . 1. Alınan kredi bankacılık sistemine girmeden nakit olarak tutulursa. Bu durumda B Bankasına mevduat yatırılmaz. O zaman D = 100, daha önce bulduğumuz 1000 değil. 2. Bankalar fazladan serbest rezerv elde tutarsa.

Sonuç MB (parasal taban) D (mevduat) ve M’yi (para arzı) etkileyen tek aktör değildir. D ve M aşağıdaki etkenler tarafından da belirlenmektedir: 1.Bireylerin elde ne kadar nakit C tutmak istediği. 2. Bankaların ne kadar rezerv R tutmak istedikleri. 3. Bireylerin kredi talebinin ne boyutta olduğu.