HAZIRLAYAN: KISMET YAŞAR 8-A 543 ÖĞRETMEN : SELMA ERASLAN KONU : CÜMLENİN ÖĞELERİ 2.05.2003

Bir duyguyu, bir düşünceyi, bir dileği anlatan sözlere cümle denir. CÜMLENİN ÖĞELERİ Cümle sözcüklerin bir araya gelmesiyle oluşur. Sözcüklerin her biri cümlede değişik görevler üstlenir. Buna cümlenin öğeleri denir. Cümlenin öğelerinin bulunduğu şema:

CÜMLENİN ÖĞELERİ Asıl Öğeler Yardımcı Öğeler yuklem / özne tümleç / nesne gizli ö. dolaylı t. / belirtili n. sözde ö. zarf t. / belirtisiz n.

Örnekler: O bu konuya çalışmış. yüklem(fiil) Bu romanın dili sadedir. Asıl Öğeler: Cümleyi oluşturan temel öğelerdir. Bunlar da ikiyi ayrılır. Yuklem: Cümlede asıl yargıyı oluşturan öğedir. Yuklem cümlenin en önemli öğesidir. Yuklemsiz cümle olmaz. (eksilti cümleler hariç) Örnekler: O bu konuya çalışmış. yüklem(fiil) Bu romanın dili sadedir. yüklem(adlaşmış sıfat) Bu arkadaşımdır. yüklem(ad) Bu kitaplar senindir. yüklem(zamir) Sınavımız yarındır. yüklem(zarf) O iyi insandır. yüklem(sıfat tamlaması) Gözleri ışıl ışıldı. yüklem(ikileme)

Özne: Bir cümlede yüklemin bildirdiği işi yapan öznedir Özne: Bir cümlede yüklemin bildirdiği işi yapan öznedir. Özne’yi bulmak için yükleme “ne,kim” soruları sorulur. Bu sorulara karşılık veren sözcük eğer cümlede yüklemin bildirdiği işi yapıyorsa özne görevindedir. Örnekler: Şiir bizi etkiledi. özne yüklem(ne) Arkadaşım bana yardım etti. özne yüklem(kim)

UYARI! “Ne” sorusuna cevap veren her sözcük özne değildir. Sözcüğün özne görevinde kullanılabilmesi için yüklemin bildirdiği işi yapması gerekir. Örnek: Kitap en iyi dosttur. / En iyi dost olan nedir? “Kitap” “Yargı”yı ortaya koyan kitap olduğu için kitap öznedir. Kitap aldım. / Ne aldım? “Kitap” Alma işini yapan kim? Ben (özne) burada kitap olma eylemini yapamadığı için özne değil nesnedir. Çünki o (kitap) işi yapamıyor, yapılan işten etkileniyor.

ÖZNE ÇEŞİTLERİ Gizli özne: Soruyu çabucak çözdü. Soruyu çözen kimdir? Cevebı verecek gerçek bir özne olmadığı için gizli öznedir. Sözde özne: Cam kırıldı. Kırılan nedir? Cam kırma işini yapamaz. Yani cam kendi kendini kıramadığı için bu sözde öznedir.

Yardımcı Öğeler: Nesne: Öznenin yaptığı yüklemin bildirdiği eylemden doğrudan doğruya etkilenen sözcük ya da sözcük öbeklerine denir. Örnekler: Ali top kaybetti. nesne Ali topunu kaybetti. Nesneler iki grupta incelenir;

Belirtisiz nesne: Öznenin yaptığı eylemden etkilenen öge, belirtme durum eki (-i) almamışsa ve genel bir varlık veya kavram durumundaysa bunlara belirtisiz nesne denir. Belirtisiz nesne, özneyle birlikte yükleme sorulan “kim, ne” sorularının cevabı olur. Her gün bir gazete okurum. Okunan nedir? Ne sorusuna cevap verdiği için gazete belirtisiz nesnedir. Belirtili nesne: Öznenin yaptığı eylemden etkilenen öge belirtme durum eki (-ı,-i,-u,-ü) alırsa daha belirgin olur. Bunlara belirtili nesne denir. Belirtili nesne, özneyle birlikte yükleme sorulan “kimi, neye” sorularının cevabıdır. O beni unutamaz. O kimi unutamaz? Kimi sorusuna cevap verdiği için beni belirtili nesnedir.

Tümleç: Cümlede yüklemi çeşitli yönlerden tamamlayan, ona açıklık kazandıran öğelere denir. Örnek: Denizde fırtına var. Tümleç Tümleçler 2’ye ayrılır;

Dolaylı tümleç: Yüklemi yer, yön ya da çıkış noktası açısından tamamlayan öğelere dolaylı tümleç denir. Dolaylı tümleci bulmak için yükleme “nereye, neye, nerede, nereden, kime, kimde, kimden” soruları yöneltilir. O tiyatroya gitti. Nereye gitti? Nereye sorusunu yanıtladığı için nereye dolaylı tümleçtir. Zarf tümleci: Yüklemi durum, zaman, ölçü, yön, açısından tamamlayan sözcüklere zarf tümleci denir. Zarf tümlecini bulmak için yükleme “ne zaman, niçin, niye, neden, nasıl, ne kadar” soruları sorulur. Bu işi yarın yapacağım. Ne zaman yapacağım? Ne zaman sorusunu yanıtladığı için yarın zarf tümlecidir.

ÖRNEKLER Yarın sana Enver Bey önemli bir eşya verecek. Z.t. D.t. Özne B’siz N. Yüklem Yıkılası Bağdat seni döverken şehitlere serdar oldu Genç Osman. Zarf tümleci D.t. Yüklem Özne Ben seni sana şikayet etmedim hiçbir zaman. Ö. B’li D.t. Yüklem Zarf tümleci Ele avuca sığmaz bir çocuk gibiydin sen küçükken. Yüklem Ö. Z.t. Eğerdim dalını böğürtlenin bastonla iyice. Yüklem B’li N. Z.t. Eski her zaman yeninin dostudur. Ö. Z.t. Yüklem Tutuştururdum sobayı sabahları kağıtlarla. Yüklem B’li Zarf tümleci Dinleyicilerden biri yerinden kalktı. Özne D.t. Y. Bugün epey yoruldum. Zarf t. Yüklem Sözünü bitirip yerine oturdu. Zarf t. D.t. Y.

11) Bugün zor konuşuyorsun. Z.t. Yüklem Uzun uzun anlattı. Z.t. Y. Artık havalar iyi gidiyor. Z.t. Özne Z.t. Y. Öğretmen konuşanlara öfkeyle baktı. Özne D.t. Z.t. Y. Aşağıdan sesler geliyor. Z.t. D.t. Y.

TEST ”Türk milletinin en önemli özelliği her zaman çalışmaktır.” cümlesinin öznesi aşağıdakilerden hangisidir? en önemli özelliği Türk milletinin en önemli özelliği her zaman özelliği

DOĞRU

YANLIŞ

2) Aşağıdaki cümlelerden hangisinin öğeleri doğru verilmiştir? Soruyu çözerken her an dikkatli ol. D.t. Z.t. Yüklem Şiirlerin dili bizi çok etkiledi. Özne N. Z.t. Y. Ahmet’in dayısı buraya yarın akşam gelecek. B’li N. B’siz Z.t. Y. O, mayısta sizi arayacak. B’li Z.t. Ö. Y.

3) “ Size sunduğum bu şiirler kalbimin en içten sesidir 3) “ Size sunduğum bu şiirler kalbimin en içten sesidir.” cümlesinin yüklemi aşağıdakilerden hangisidir? Sesidir Bu şiirler Kalbimin en içten sesidir En içten sesidir

4) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde özne-yüklem uyumsuzluğu vardır? Türküm diyen, vatanını sever. Ben ve kardeşim dik merdivenleri çıktım. Gözlerimiz yollarda kaldı. Otomobiller, uğultuyla geçiyordu.

5) “Ayşe’nin arkadaşı kitaplarını getirdi 5) “Ayşe’nin arkadaşı kitaplarını getirdi.” cümlesinin öğeleri hangi seçenekte doğru sırasıyla verilmiştir? Özne-tümleç-yüklem Tümleç-tümleç-yüklem Özne-yüklem-tümleç Tümleç-özne-yüklem

KAYNAKLAR : TÜRKÇE DİLBİLGİSİ :NEDİME SİVASLİOĞLU ÇÖZÜM KONU ANLATIMLI SORU BANKASI DERSANE DEFTERİ