SİNİR SİSTEMİ

Sinir sistemi, merkezi ve periferik olarak iki ana bölümden oluşmaktadır Merkezi sinir sistemi (MSS) beyin ve spinal kord’dan, periferik sinir sistemi (PSS) ise kraniyal ve spinal sinirlerden meydana gelir. Ortalama bir erişkinin beyni 1300-1400 gramdır Beyin ve spinal kord meninks denen üç zarla koruma altına alınmıştır. En dıştaki zar dura mater adını alır ve kafatası kemiklerinin iç yüzeyine tutunur. Ortadaki zar bağ dokusundan oluşan araknoid zardır. En içteki zar ise beyni tamamen saran ve besleyen pia materdir. Özelleşmiş hücre yapısı, zar özellikleri, uyarılabilirlik prensipleri, uyarının oluşum ve iletim özellikleri, bilinmesi gereken ana konulardır

Bir nöron, soma, dendrit ve akson denilen üç ana kısımdan oluşur Soma, çekirdek (nukleus) ve çekirdekçiği (nukleolus) içerirken, dendrit soma içerisinden çıkan çok sayıda sitoplazma dallanmalarıdır ve görevi diğer nöronlardan gelen uyarıları alıp, nöron gövdesine iletmektir. Akson, nöron gövdesinden çıkan ve son ucuna kadar dallanma göstermeyen sitoplazmik uzantı kısmıdır. Her nöronda bir tane bulunur. Gövdeden çıkan akson, sinir hücresinden gelen uyarıyı hedef nöron ve/veya dokuya taşımakla görevlidir. Böylece sinir hücresini diğer sinir hücreleri veya bir kas hücresi veya bir salgı bezi gibi iş yapan (efektör) hücrelerle bağlar ve gerekli uyarıyı tek yönlü olarak taşır. Dendritleri aracılığı ile diğer nöronlardan gelen uyarıları alan nöron için bu uyarılar ya inhibitör (baskılayıcı) ya da eksitatör (uyarıcı) niteliktedir.

SİNİR SİSTEMİ FONKSİYONLARININ GERÇEKLEŞTİĞİ DÜZEYLER

Omurilik düzeyi: Periferik ve merkezi sinir sistemi arasındaki köprüdür. Ayrıca refleks aktivitelerden sorumludur. Alt Beyin düzeyi: Beyin korteksi ile omurilik arasında yer alan yapılardır. Bilinçaltı fonksiyonları kontrol eder. Üst Beyin düzeyi: Beyin korteksinin fonksiyonlarıdır. Düşünme, bellek, konuşma, motor fonksiyon gibi yüksel nitelikli fonksiyonların oluşması ve entegrasyonundan sorumludur.

Nöronlar işlevlerine göre 3 grupta incelenirler; Duysal nöronlar iç veya dış ortamdan duyuların alınmasını sağlarlar; Motor nöronlar doku, organ ya da organ sistemlerinin işleyişinde MSS’de oluşan cevaba uygun olarak kaslarda kasılma ile gerekli değişikliklerin oluşmasına katkıda bulunurlar; Ara nöronlar (inter- nöronlar) ise duyu ve motor nöronlar arasında özellikle MSS’de yer alırlar ve assosiyasyon işlevini görürüler. MSS’de benzer fonksiyonları oluşturan nöronlar kümeler halinde bulunurlar; bu kümeler periferde ise gangliyon, merkezde ise nukleus (çekirdek) olarak adlandırılırlar.

KORTEKS YAPILARI Beyin birbirine simetrik iki ana hemisferden oluşmaktadır ve hemisferler de frontal, pariyetal, oksipital ve temporal olarak dört ana loba ayrılır. Beyin hemisferlerinden her biri vücudun zıt tarafını kontrol eder ve insanların % 90-95’inde sol hemisfer baskındır. Beyin korteksinin kalınlığının sadece 3 mm olmasına karşın, kıvrımlı yapısı sayesinde fonksiyonel alanı çok geniştir. Bu kıvrımlara girus, lobları ayıran derin yarıklara ise sulkus denir. Kortikal yapı hücresel olarak da 6 katmandan oluşur. Piramidal hücreler en üst tabakada yer alırlar ve ana fonksiyonel hücrelerdir.

OMURİLİK (MEDULLA SPİNALİS) Omurilik (medulla spinalis, spinal kord) omurgayı oluşturan omurlar içerisinde yer alan MSS’nin yapısıdır. Merkezinde yer alan kelebek şeklindeki gri madde, ara nöronlar, eferent nöronların hücre gövdeleri, aferent nöronların aksonlarından ve glia hücrelerinden oluşmuştur. Periferik sinirlerden omuriliğe gelen aferentler arka kök (dorsal kök) ile giriş yaparlar; ön kök (ventral kök) aracılığı ile ise eferent nöronlar omuriliği terk ederler. Omuriliğin hemen dışında bu kökler (dorsal ve ventral) birleşerek spinal siniri oluştururlar.

PERİFERİK SİNİR SİSTEMİ Somatik Sinir Sistemi, MSS’ye, duysal bilgi gönderen periferik sinirlerden ve iskelet kaslarını uyaran motor sinir liflerinden oluşur. Aferent (duysal) bölüm kas, eklemler, tendonlar ve duyu organlarından gelen uyarıları (denge, kas tonusu, ses, tat, koku vb.) alır, eferent (motor) bölüm ise bu uyarıları değerlendirerek iskelet kaslarına motor yanıtları taşır. Otonom sinir sisteminin somatik sinir sisteminden farkı, düz kasların, kalp kasının ve bazı bez yapılarının sinirsel kontrolünü sağlamalarıdır.

REFLEKS ARKI 1. Duyu organı (Reseptör): Refleksi tetikleyen bir uyaranı algılamak için uygun olan yapıdır. (Örneğin, derin tendon reseptörleri) 2. Duyu siniri (Aferent nöron): Reseptörlerden gelen sinyalleri merkezi sinir sisteminin medulla spinalis parçasına aktaran sinirlerdir. Bu sinirlerin gövdeleri omuriliğin arka-dış kısmındaki arka kök gangliyonunda bulunur ve uzantıları vücudun uzak bölgelerine (örneğin parmak uçlarımıza) kadar uzanır. 3. Merkezi işleme: Duyu sinirlerinin omuriliğin içlerine kadar giden uzantıları sayesinde reseptörün aldığı ve duysal sinirin getirdiği uyarı omurilikte işlenir. Burada, gelen duysal uyarının kaynağına göre doğuştan var olan bağlantılar aracılığı ile uygun cevap oluşturulur. 4. Motor sinirler (Eferent nöron): Omurilikteki işlemden sonra oluşan yanıt motor sinirler aracığı ile hedef organa ulaştırılır. Örneğin parmağımıza batan diken nedeni ile kolumuzu kasarak geri çekeriz. 5. Hedef organ (Efektör organ): Refleks hareketin omurilikte oluşan yanıtı motor sinirler ile ilgili kasa iletilir ki bu kas grubuna hedef organ denilir. Bazen hedef organ bir salgı bezi de olabilir ( örneğin tükürük bezleri ve refleks tükürük salgısı) .

SEREBELLUM Serebellumun fonksiyonu istemli motor hareketin korteks tarafından başlatılmasından itibaren bu hareketin dengeli ve eşgüdümlü (senkron) yapılmasıdır. Motor hareketin planlanması, uygulanması ve kontrolünden sorumlu olduğu kadar, yeni bir hareketin öğrenilmesindeki motor adaptasyondan (motor öğrenme) da sorumludur.

BAZAL GANGLİYONLAR En önemli fonksiyonu motor hareketin koordinasyonudur. İçerdiği yapılar, globus pallidus, kaudat nukleus, subtalamik nukleus, putamen ve substansiya nigradır.

TALAMUS (diensefalon) HİPOTALAMUS LİMBİK SİSTEM

BEYİN SAPI Bulbus (medulla oblongata): Pons: retiküler formasyon ve retiküler aktive edici sistem (ras):

OTONOM SİNİR SİSTEMİ Sempatik sinir sistemi (SS) ve parasempatik sinir sistemi (PS) olarak iki ana bölüme ayrılır Otonom sinir sistemindeki tüm pregangliyonik nöronlar ve parasempatik sistemin tüm postgangliyonik nöronları kolinerjiktir. Sempatik sistemin çoğu post-gangliyonik nöronları ise adrenerjiktir. (ter bezleri, piloerektör kaslar, bazı kan damarları -kasların- hariç). Bu nörotransmiterler hedef organdaki reseptörlerinin özelliklerine göre uyarıcı veya inhibe edici etki gösterirler.

BEYİN OMURİLİK SIVISI (Serebrospinal sıvı) İki lateral (yan) ventrikül diğer adları ile 1. ve 2.ventriküller, 3., 4. ventrikül ve medulla spinalisin santral kanalı ile birleşmektedir. Günde yaklaşık 650 ml BOS koroid pleksusta sentezlenmekte ve araknoid villuslar aracılığı ile drene olmaktadır. Açık-şeffaf renkli olan bu sıvı travmalarda bir su yastığı görevi yaparak beyni korur.

BOS’un görevleri: • Beyni travmalara karşı korumak, • Beyin beslenmesine katkıda bulunmak, • Bazı maddelerin beyinden uzaklaştırılmasını sağlamak, • Beyin kan akımı için boşluk oluşturmaktır.

KAN-BEYİN BARİYERİ Kan-beyin bariyeri ve kan-BOS bariyeri CO2, O2, su ve yağda eriyen maddeler haricindeki maddelerin beyne geçişini engellerler. Glikoz, aminoasitler gibi bazı özellikli maddeler kan-beyin bariyerini özel taşıyıcılar aracılığı ile geçebilirken, proteinlerin geçişi tamamen engellenmiştir.