KİŞİLİK BOZUKLUKLARI Prof. Dr. Mücahit Öztürk

KİŞİLİK Kişilik kavramı, bireyin kendine özgü olan ve başkalarından ayırt ettiren uyum özelliklerini içerir. Bu özellikler bireyin bilişsel (cognitive) değerlendirmelerine dayanarak iç ve dış dünyaya uyum için geliştirmiş olduğu duyuş, düşünüş ve davranış örüntülerini içerir. Kişilik insanın toplumda oynadığı çeşitli roller ve bu rollerin başkaları üzerinde bıraktığı etkilerin tümüdür.

Mizaç (huy) ; bireyin duygusal ve davranışsal özelliklerinin tümüdür. İnsanlar birçok farklı durumda belli şekillerde davranır ya da düşünürler. Karakter bireyin toplum değerlerine ahlak kurallarına ve toplum kültürüne uygun davranışlar gösterme özelliğidir. Kişiliğin öğrenmeyle kazanılan bir yönüdür.

Mizaç + Karakter= Kişilik Kişiliğin oluşumu: Doğum öncesi, doğum sonrası ve çocukluk çağındaki fiziksel, ruhsal koşullar. Olgunlaşma öğrenme ve toplumsallaşma etkenleriyle biçimlenir.

Kişilik ve kimlik kavramlarının sıklıkla birbirine karıştırılır Kişilik ve kimlik kavramlarının sıklıkla birbirine karıştırılır. Kişilik, bireye özgü, kalıcı özellikleri tanımlar, bireyin “nasıl bir kişi” olduğunu betimler. Kimlik ise bireyin kişisel, mesleksel, toplumsal konumunu yani bireyin “kim” olduğunu belirler. Kimlik duygusu bireyin özbenliğinde aynılık, süreklilik taşıyan, “ben kimim” sorusuna karşı bütün yanıtları içeren bilişsel-duygusal algılayıştır.

KİŞİLİK TÜRLERİ Beden yapısı ile kişilik yapısı arasında kesin bir bağ kanıtlanmamıştır. Psikolojik açıdan kişilik tipleri en başta psikanalitik çalışmalara konu olmuştur. Çocukluk çağında belirli psikoseksüel gelişme dönemlerinde saplanma (fixation) sonucu oluşan kişilik özellikleri a) oral, b) anal, c) genital kişilik türleri altında sınıflandırılmıştır.

Dışa-dönük (ekstrovert) İçe dönük (introvert) Ekstrovert kişi, introvert kişi Çağdaş psikiyatride artık kişilik tanımlamaları ve sınıflandırması daha çok gözlemlenebilen davranışlara göre yapılmaktadır. Artık bütün dünyada oldukça yaygın kullanılmakta olan ICD ya da DSM dizgeleri böyle beden yapıları ve kişilik türleri tanımlamamaktadır.

Kişilik Bozukluğu’nun Tanımı Kişilik bozukluğu tanısını koyabilmek için; aşağıdaki alanlarda sorun olması gerekir toplumsal uyum düzenli iş tutabilme ilişkilerinde süreklilik

Kişilik bozukluklarında sık görülen ortak özellikler: Benliğe yerleşmiş olan davranış örüntülerinin uyum amacı ile esneklik göstermeden sürdürülmesi; örneğin yapılan yanlışlıkların yinelenmesi, ders alınmaması. Belli bir toplum içinde uyumlu sayılabilmek için geçerli ölçülerden sapması, topluma aykırı davranışlar gösterebilmesi Çocukluktan ya da ilk ergenlik çağından beri süregelmesi Toplum içinde, iş yaşamında belirgin bozulmaya yol açması

Kişilik bozukluklarında sık görülen ortak özellikler: Genellikle benliğe uyumlu (ego-syntonic), yani benimsenmiş olması ve değiştirilmek istenmemesi: bazen de benlikçe benimsenmemiş, benliğe yabancı (ego-dystonic) olsa bile değiştirilememesi Genel olarak çevre ile çatışma ve sürtüşmeye yol açması; kendisini çevreye değil, çevresini kendisine uydurmaya çalışması Kişinin bilişsel yetilerinde, temel duygulanım ve düşünce yapısında belirgin bozukluk olmaması.

KİŞİLİĞİN MUAYENESİ Hastanın sorunları olduğunda kendi davranışlarını haklı çıkarmaya çalışması Kendi davranışlarından fazla yakınmaması (benliğe uyumluluk). Çevre ile çatışmaya ve sürtüşmeye sık girmesi İçine girdiği güç durumlardan ders almaması ve aynı davranışları yinelemesi Sorumluluktan kaçması, yakayı kurtarmayı bilmesi Antisosyal davranışlar gösterdiğinde suçluluk duygusunun olmayışı Alkol ve başka maddelere karşı düşkünlük Hastanın ses tonu, yüz anlatımları, duruşu da önemli ipuçları verir.

SIKLIK VE YAYGINLIK Gelişmiş sanayileşmiş toplumlarda yaygınlık oranı % 5-20 arasında değişmektedir. Erkeklerde kadınlara oranla en az 4-5 kat daha fazladır.

AYIRICI TANI A- Psikonevrozlar: Kişilik bozukluğu olanlarda bunaltı, çökkünlük, somatik yakınmalar, saplantılı düşünceler (obsesyon) ve başka nevrotik belirtiler görülebilir. En önemli ayırım kişilik bozukluğunda kişinin kendisinden değil çevresinden yakınması; kendisinin çevreye uyması değil, çevrenin kendisine uyması beklentisi olmasıdır Nevrotikler ise kendilerinden yakınırlar ve bu rahatsızlıktan kurtulmak isterler (otoplastik uyum).

AYIRICI TANI B- Psikozlar: Psikozlarda gerçeği değerlendirme yetisi bozulur. Düşünce, algı ve duygulanımda ağır bozukluklar, sapmalar olur. Kişilik bozukluklarında bunlar genellikle bulunmaz. Sınır (borderline), şizotipal ve paranoid kişilikte zaman zaman psikotik belirtiler ortaya çıkabilir. Bu olgularda kişilik bozukluğu ve psikoz tanısı birlikte konur.

AYIRICI TANI C- Organik ruhsal bozukluklarda görülen bilişsel yetilerde bozulma ve yıkım kişilik bozukluklarında olmaz. D- Kişilik bozukluğu süreğendir. A ve C kümesine giren olguların çoğunda ömür boyu sürer.

OLUŞ NEDENLERİ Kalıtım Yapısal Etkenler Çevresel Etkenler

KİŞİLİK BOZUKLUĞU TÜRLERİ Garip, sıradışı (eksantrik) özellikli olanları içeren Küme A: Paranoid, şizoid, şizotipal kişilik bozuklukları. Dramatik, coşkusal özellikleri olanları içeren Küme B: Antisosyal, sınır (borderline), histrionik, narsistik kişilik bozuklukları. Bunaltı, korku özellikli olanları içeren Küme C: Kaçınan (avoidant), bağımlı, obsesif-kompulsif, pasif-agresif kişilik bozuklukları

A Kümesi Kişilik Bozuklukları Paranoid Kişilik Bozukluğu Kuşkucu, alıngan, kuruntulu kişilerdir. Başkalarının tutum ve davranışlarından kendilerine bir kötülük gelebileceği kuşkusu ile aşırı dikkatli, tetikte ve savunucudurlar, çabuk alınırlar. Öncelikle cinsel konularda ve yakın ilişkilerde aşırı duyarlı, alıngan ve kuşkucudurlar. Başkalarına soğuk, yukardan bakan, çabuk eleştiren, eleştiri ve şaka kaldırmayan özellikleri belirgindir. Kendilerini haklı, üstün görürler.

A Kümesi Kişilik Bozuklukları Şizoid Kişilik Bozukluğu Yakın ilişkiler kurmaktan, topluma karışmaktan kaçınan, duygularını belli etmediği için soğuk görünen, içe-dönük kişilerdir. Kolay arkadaşlık kuramazlar, açılamazlar, yalnızlığı yeğlerler. Duygusal dalgalanma göstermezler, sevinçleri, üzüntüleri, öfkeleri dışarıdan kolay belli olmaz. İlgileri ve eylemleri kısıtlıdır; genellikle yalnız başına kalmayı yeğlerler. Kimileri sanata, entelektüel uğraşlara düşkün olabilir; kimilerinde de hem dış, hem iç-dünya kısır ve kısıtlıdır.

A Kümesi Kişilik Bozuklukları Şizotipal Kişilik Bozukluğu Düşünce ve davranışlarında garip, olağan-dışı özellikler taşıyan, zor ilişki kuran, eksantrik kişilerdir. Garip, büyüsel inanışlar (telepati, altıncı duyu sahibi olmak gibi). Alınganlık, kuşkuculuk ve üstüne alınma fikirleri sık görülür. Zaman zaman belirgin olmayan algı yanılsamaları (illüsion) olabilir. Tanıdık olmayan çevrelerde çabuk sıkılırlar.

B Kümesi Kişilik Bozuklukları Antisosyal Kişilik Bozukluğu Psikopatik, sosyopatik kişilik bozukluğu ile eşanlamlıdır. Birçok davranışları ile uzun süre toplumsal yasalara ters düşen, suç sayılan davranışlar gösteren kişiler bu tanı sınıfına girerler. Bunlar çocukluk çağında da yalancılık, hırsızlık, evden kaçma, kavgacılık davranışları göstermiş kişilerdir. Çocukluk çağında Davranım Bozukluğu (conduct disorder) tanısı alan bu kişilere 18 yaşından sonra Antisosyal Kişilik Bozukluğu tanısı konur. Yetişkin yaşta da süren antisosyal davranışlar nedeniyle bu kişiler sık sık karakollara düşerler, tutuklanırlar. Gördükleri cezalardan, deneyimlerden ders almazlar.

B Kümesi Kişilik Bozuklukları Antisosyal Kişilik Bozukluğu Kavgacılık, sahtecilik, hırsızlık, alkol ve başka psikoaktif maddelere, kumara düşkünlük, toplum içinde ve aile yaşamında çeşitli sorumsuz davranış örnekleri gösterirler. Sürekli ve tutarlı ilişki kuramazlar. Kurdukları ilişkilerde kısa sürede aldatıcı olurlar. Dürtülerini engelleyemezler. Denetimsiz, atak (impulsive), saldırgan davranış gösterirler. genellikle suçluluk duygusu duymazlar. Pişmanlıkları olsa bile yüzeysel ve geçicidir. Zeki ve yetenekli olsalar bile bir işte uzun süre kalamazlar.

B Kümesi Kişilik Bozuklukları Antisosyal Kişilik Bozukluğu Oluş Nedenleri: Çocuklukta minimal beyin disfonksiyonu, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu gösterenlerde antisosyal kişilik bozukluğu, genellikle alkolizme, kumara, suça yönelimli, aşırı dayak atan. Ağır cinsel sapıklık gösterenlerin çoğunda antisosyal kişilik bozukluğu vardır