TOPLUMUN ve BİREYİN BESLENME DURUMUNUN SAPTANMASI A. Dolaysız Yöntemler B. Dolaylı Yöntemler C. Gıda Tüketimi Düzeyinin Saptanması D. Ekolojik Faktörlerin Araştırılması

DOLAYSIZ YÖNTEMLER 1-Klinik belirtilerin saptanması ve değerlendirilmesi 2-Bioşimik testlerle bulguların saptanması ve değerlendirilmesi 3-Biofizik testlerle bulguların saptanması ve değerlendirilmesi 4-Antropometrik ölçümlerle bulguların saptanması ve değerlendirilmesi

1. Klinik Belirtiler Saçlar parlaklığın kaybolması, incelme, seyreklik, düzgün duruşun kaybı, kolay yolunma, depigmante, bayrak belirtisi Kuvaşiorkor Marasmus

Yüz cildi Yaygın pigment azalması, Dudak ve burun kıvrımlarında seboreik belirtiler, Ay yüz Riboflavin Kuvaşiorkor Anemi

Gözler Konjuktiva solukluğu, Anemi bitot lekesi, konjuktiva kuruluğu, korneada kuruluk (xeropthalmi), korneada yumuşama ve ülserasyon (keratomalaci), gece körlüğü Korneada arkus ksantolezma Anemi A vitamini hiperlipidemi

Dudaklar Dudak köşelerinde ülserasyon ve maserasyon (Angular gem), dudak köşelerinde nedbe ve çatlak (angular skar), dudak mukozasının renk ve yapısının bozulması (keylosis – perles) Riboflavin

Dil Dilde ödem, kırmızı çiğ et gibi dil, dil papillalarının atrofiye olması, magenta dili Riboflavin Folik asit Niasin

Yetersiz Flor kalsiyum C vit Dişler Diş minesinin kahverengileşmesi Çürük Eksik diş Dişeti Sünger gibi, Çabuk kanayan diş eti Florozis Aşırı şeker Yetersiz Flor kalsiyum C vit

Yüz-boyunbezeleri İyot Parotis bezi şişmesi, Açlık Tiroid bezi büyümesi İyot Açlık bulimia

Tırnak Deri altı dokusu Koiloniychia (kaşık tırnak) Demir eksikliği Kolay kırılan, çizgili Deri altı dokusu Buruşuk, elastikiyetini kaybetmiş deri, Tonus azalması, Deri altı yağ dokusunun artması Demir eksikliği Kuvaşiorkor Açlık Marasmus şişmanlık

Vücut derisi Avitamini Deri kuruluğu (xerosis), deride foliküllerin kabarması (foliküler hiperkeratosis), pellegra dermatiti (pigment artması, pullanma), dermatoz peteşi, purpura Avitamini Niasin kuvaşiorkor C vitamini

Kas-İskelet Sistemi Marasmus Kas erimesi, Açlık craniotabes, frontal ve parietal şişlik fontanel açıklığı tokmak diz veya eğri bacak epifiz genişlemesi kas ve periost kanamaları, kırıklar Marasmus Açlık Vitamin D Vitamin C osteoporoz

İç Organlar Hepatomegali, kuvaşiorkor Psikomotor değişiklikler (apati, irritabilite), mental konfüzyon, duyu kaybı, hareket güçlüğü, refleks tembelliği, taşikardi kuvaşiorkor Tiamin

2- Bioşimik Testler Biyokimyasal testler beslenme durumunu saptanmasında en objektif yöntemdir. Geçerliliği etkileyen etmenlerin varlığı nedeniyle bireyin değerlerinin yorumlanmasında dikkatli olunmalıdır. Sonuçlarda bireye bağı farklılıklar, bireyler arası farklılıklar ve laboratuar farkları olacağı unutulmamalıdır.

Besin öğesi test Protein Troksin bağlayıcı globülin, retinol bağlayıcı protein, transferrin, total protein, albümin, idrar kreatinin Lipidler Total kolesterol, HDL, LDL, trigliserid, lipoprotein Vitamin A Retinol, retinol bağlayıcı protein, karoten Vitamin D 25-OH-D3, 1.25-OH-D3, ALP, Vitamin E Hidrojen peroksit hemoliz testi, serum E vit düzeyi Vitamin K Plazma K vit., faktör 2-7-9-10, protrombin zamanı Tiamin Eritrosit transketolaz aktivitesi Riboflavin Plazma riboflavin, glutatyon redüktaz aktivitesi, idrar riboflavini Nikotinik asit İdrar N1-metil nikotinamid

Vit B6 Triptofan yükleme testi, plazma pridoksal fosfat, SGOT, SGPT Folik asid Kırmızı kan hücrelerinde folat, serum folat Vit B12 Serum B12, Schilling testi Pantotenik asit İdrarda pantotenik asid, Biotin İdrarda biotin Vit C Plazma askorbik asid, idrarda askorbik asid, lökosit-platelet askorbik asit düzeyi Demir K.İ de demir, transferrin sat.,TIBC, serum ferritin, serum demiri, hemoglobin, hematokrit, kanyayma,MCV İyot Serum iyot, iyot uptake, idrarda iyot Kalsiyum Serum kalsiyum, ALP Fosfor Serum fosfor, idrarda fosfor Çinko Serum çinko, idrarda çinko, saç çinko Magnezyum Serum magnezyum Bakır seruloplazmin

3. Biofizik Testler Beslenme durumunun saptanmasında biyofizik yöntemlerle dokuların fonksiyonel yetenekleri veya yapısal bozuklukları saptanır. Beslenme yetersizliğinde fizyolojik fonksiyonlarda bozulma görülür. Bu bozuklukların saptanması yetersizliğin iyi bir göstergesidir.

a) Radiografik incelemeler Kemik yaşı tesbiti, El bilek grafileri

b) Biofizik fonksiyon testleri: Karanlığa adaptasyon durumunun incelenmesi, Tat duyusunun kaybının incelenmesi, Sinirsel akamodasyonun incelenmesi, Kas – sinir koordinasyonunun incelenmesi, Kapiller frajilitenin ölçülmesi El kavrama gücünün ölçülmesi ile kas gücünün ölçülmesi

c) Sitolojik İncelemeler Epitel dokuların biopsi veya smear ile incelenmesi, Parankim dokuların biopsi ile incelenmesi, Kemik iliği incelemeleri, İmmunolojik fonksiyon testleri,

Diğer yöntemler Azot dengesinin saptanması Bilişsel yetenek testleri Enerji harcanmasının saptanması

4. Antropometrik Ölçümler: Fizik büyüme durumunun ölçülerek çeşitli standartlar ile karşılaştırılmasıdır. Çok yaygın olarak kullanılır. Başlıcaları; Boy uzunluğu – cm, Vücut ağırlığı – kg, Baş çevresi – cm, Üst kol çevresi – cm, Göğüs çevresi – cm, Cild kıvrım kalınlığı (skinfold) – mm

Ölçüleri doğru yapmak ve gerçek değerleri saptamak Antropometrik ölçümlerle elde edilen verilerden doğru yargılara varabilmek için şunlara dikkat edilmeli; Ölçüleri doğru yapmak ve gerçek değerleri saptamak Ölçülen kişinin yaşının doğru olarak bilinmesi (0-6 yaş grubunda çok önemli) Ülkeyi temsil edebilecek nitelikte standart büyüme cetvel ve grafikleri olmalıdır ?

Ağırlık-Boy Ölçümlerinin Değerlendirilmesi Yaşa Göre Ağırlık: Sürekli izlemlerde anlam taşır. Akut malnütrisyonu gösterir. Ortanca eksi iki standart sapmanın (<M – 2 SD) altındaki değerler veya Standartın % 80 ‘inin altındaki değerler malnütrisyonu gösterir.

Boya Göre Ağırlık: (Kavrukluk) Ortanca eksi iki standart sapmanın altındaki değerler (< M - 2SD) malnütrisyonu gösterir. Yaşın tam saptanamadığı durumlarda kullanılır.

Yaşa Göre Boy (Bodurluk): Büyümede duraklamanın göstergesi Kronik malnütrisyonla ilişkili olarak bodurluk gelişir. Ortanca eksi iki standart sapmanın altındaki değerler (< M - 2SD) veya Standartın % 90’ının altındaki değerler malnütrisyonu gösterir.

B.DOLAYLI YÖNTEMLER 1-Vital istatistik verilerinin incelenmesi 2-Medikal istatistik verilerinin incelenmesi

Hayati (Vital) Olaylara Ait İstatistikler Bebek ölüm hızının (özellikle 6 aydan sonra) sorunsuz toplulardaki BÖH ile karşılaştırılması Toddler – Oyun Çocuğu (1-4 yaş) ölüm hızının gelişmiş toplumlarla karşılaştırılması Wills – Waterlow İndeksi: Toddler Ö.H. / BÖH oranının gelişmiş ülkelerle karşılaştırılması Ölü doğum – düşük hızlarının saptanması Prematür doğum hızı – doğuştan sakatlık hızı Anne ölüm hızı  

Tıbbi (Medikal) Olaylara ait İstatistikler a)Bazı hastalıklara ait morbidite durumunun saptanması (ÜSYE, ishal, aktif tbc, siroz, enfeksiyon ve paraziter hastalıklarla ilgili prevelans, insidans oranları) b)Bu hastalıklardaki (özellikle enfeksiyonlar) mortalite ve fatalite hızlarının gelişmiş ülkelerle karşılaştırılması

C. GIDA TÜKETİMİ DÜZEYİNİN SAPTANMASI 1- Gıda Denge Cetvelleri 2- Ev halkı gıda tüketimi araştırmaları 3- Bireysel gıda tüketimi araştırmaları

1. Gıda Denge Cetvelleri Pek doğru sonuç vermez. Cetvelde yer alan yiyeceklerin yıllık üretim miktarları bulunur, nüfusa bölünür.

2. Ev Halkı Gıda Tüketim Araştırmaları a) Soruşturma: Anket uygulayarak yapılır. (24 saat, 3 gün, 7 gün) b) Tartı: Yenilenler evde ölçülür. Zor ve zaman alıcıdır. c)  Hesap Defteri: Ailedeki yetenekli kişiye belli sürede tüketilen yiyecekleri yazması söylenir.

3. Bireysel Gıda Tüketimi Araştırmaları: Çok zordur. Ancak yatılı okul-hastane gibi kurumlarda bebeklerde yapılabilir

D. EKOLOJİK FAKTÖRLERİN ARAŞTIRILMASI Tarım ve gıda üretimi ile ilgili faktörler Depolama, nakliye, saklama, gıda sanayii ile ilgili faktörler Gıda fiyatları, pazarlama, halkın ekonomik gücü ile ilgili faktörler Gıda tüketimi ile ilgili sosyo-kültürel faktörler, demografik yapı Beslenme ve gıdalar üzerinde etkisi olan enfeksiyon hastalıkları ve çevre koşulları ile ilgili faktörler

DOLAYSIZ YÖNTEMLERLE SAPTANAN BULGULARI TANIMADA PARAMETRELER I- Protein – Enerji Malnütrisyonu (PEM) a) Marasmus (Küçük çocuklarda): Büyüme geriliği, ağırlık azlığı, Deri altı yağ dokusu kaybı, Kas erimesi, Kolay yolunan, ince, seyrek saç,

b) Kuvaşiyorkor (Küçük çocuklarda), Ödem, Büyüme geriliği, Kas erimesi (gizli kalabilir), Depigmante, donuk, kolay yolunan saç, Saçta bayrak belirtisi, Ay yüz, Anemi, Hepatomegali, Dermatoz, Psikomotor değişiklikler, Hipoalbuminemi – amino asit imbalansı

c) Okul çocukları ve yetişkinlerde: Deri altı yağ dokusu kaybı, Ağırlık azlığı, Kas erimesi, Parotis bezi şişmesi

d)Aşırı Beslenme: Deri altı yağ dokusunun artması, Karın çevresinin göğüs çevresinden fazla olması, Boya göre ideal ağırlıktan %15 fazlalık BKİ>25, Deri kıvrım kalınlığının artması

II- A Vitamini Yetersizliği: Foliküler hiperkeratoz, Serumda A vit ve Karoten seviyesinin  Karanlığa adaptasyon bozukluğu, Gece körlüğü

Bitot lekesi, kornea Xerophtalmia

Keratomalacia (Korneada ülserasyon) Deri kuruluğu Xerosis

III- Thiamin yetersizliği a)Yaş Beriberi: Ödem, Kalp genişlemesi, taşikardi, Kas güçsüzlüğü, Kan pyruvate – laktat düzeyinin artması, İdrarla atılan thiamin düzeyinin azalması,

b) Kuru Beriberi: Polinevrit, Hissiyet kaybı, Parestezi, Hareket güçlüğü, Baldır kasının temasla ağrısı, Refleks kaybı, Kanda pruvat, laktat düzeyinin artması İdrarla atılan thiamin miktarının azalması

c) İnfantil Beriberi Konvülsiyon, Akut kalp genişlemesi, Ses kısılması, Ani ölüm

IV- Riboflavin Yetersizliği: (Angular gem), Keylosis, Magenta dili, Dil papilla atrofisi, Yüzde sebore,

Skrotal ve vulval dermatit, Korneal damarlaşma, İdrarla atılan B2 , Alyuvarlarda B2 , Yükleme testinde değişiklik

V- Niacin Yetersizliği – Pellegra: Pellegra dermatozu, Kırmızı – çiğ et gibi dil, Dil papilla atrofisi,

Dilde çatlaklar, İdrarla atılan N-metyl nikotinamid , İdrarla pyridone atılımında değişme,

VI-C Vitamininin Yetersizliği – Skorbüt: Süngerleşmiş kanayan diş eti, Peteşi, ekimoz, purpura, Foliküler hiperkeratoz, Kas içi periost kanama, Ağrılı epifiz genişlemesi, Serumda askorbik asit düzeyinin , Akyuvarlarda Vit C seviyesinin , İdrarla C Vit atımının değişmesi

VII- Folik Asit – B12 Yetersizliği Anemisi: Konjuktiva solukluğu, Hb miktarının azalması, Kan yayma preparatlarında megaloblastik değişiklikler, Serumda folik asit ve B12 düzeyinin 

VIII- D Vitamini Yetersizliği: a)Aktif Rickets: Ağrısız epifiz genişlemesi (6 aylıktan sonra), Kostalarda tesbih dizisi – Rosary, Craniotabes (4 aydan büyük çocuklarda), Bıngıldağın geç kapanması (18 aydan sonra), Kaslarda hipotoni, Serum alkalen fosfataz seviyesinin  Radyolojik bulgular (El bileği kemiğinin genişlemesi),

c) Osteomalacia (yetişkinlerde): b) İyileşmiş Rickets: Frontal ve parietal bölgede şişlik, X ve O bacak, Toraks deformiteleri c) Osteomalacia (yetişkinlerde): Yaygın iskelet, özellikle pelvis deformiteleri, Kemiklerde radyografik olarak Ca , kırıklar,

IX- Demir Yetersizliği Anemisi: Konjuktiva solukluğu, Koilonychia Dil papilla atrofileri, Dudak lezyonları, Hb  ; Gebe  <11 g, E <13 g , K  <12 g, Hct , Alyuvar şekil-cüsse bozukluğu - hipokromik, mikrositer, Serum Fe düzeyinde azalma, Serum transferin satürasyonu yüzdesinde değişiklik,

teekkürler