Modül 2: Su Bütçesi, Baskılar ve Etkiler, Önemli Su Yönetimi Konuları, İzleme, Karakterizasyon Raporu Hidromorfolojik kalite elemanları, değerlendirme ve sonuçlar Alexei Iarochevitch Antalya 15 Ocak 2015

İçerik:  Kalite elemanları  Değerlendirme araçları  3-basamaklı kodlama ve genel skorlama  Tuna hidromorfolojik değerlendirme (ICPDR Joint Danube Survey-3, 2013)

Biyolojik elemanları destekleyen kalite elemanları ‘ Destekleyen’den kastedilen, biyolojik toplulukların fiziksel ve kimyasal çevrelerinin birer ürünü olduğunu kabul ederek, belli bir ekolojik durumun biyolojik topluluğunu destekleyen fizikokimyasal ve hidromorfolojik elemanların değerleridir.

Hidromorfolojik parametreler  SÇD için tipe özgü ve referans temelli bir değerlendirme gereklidir.  Tüm ana parametreler için, tipolojiye göre türe özgü referans şartlar belirlenmelidir. (hidromorfolojik olanlar da dahil)  Bazı parametreler çeşitli geçmiş kaynaklara dayansa da (yatak formu, taşkın yatağı büyüklüğü, arazi kullanımı) diğer parametreler, yapay sahil malzemeleri gibi, sadece insan eliyle oluşturulan değişimlerin ‘var’ ya da ‘yok’ olma dereceleri olarak tanımlanır.

Ekolojik durumun sınıflandırılması için kalite elemanları Biyolojik elemanları destekleyen hidromorfolojik elemanları Nehirler  Hidrolojik rejim  su akışının miktar ve dinamikleri  yeraltı su kütleleri ile bağlantıları  Nehir sürekliliği  Morfolojik şartlar  nehir derinliği ve derinlik değişimleri  nehir yatağının yapı ve alt tabakaları  kıyı alan yapısı EU WFD, annex 5

Ekolojik durumun sınıflandırılması için kalite elemanları Biyolojik elemanları destekleyen hidromorfolojik elemanları Göller  Hidrolojik rejim  su akışının miktar ve dinamikleri  alıkonma süresi  yeraltı su kütleleri ile bağlantıları  Morfolojik şartlar  göl derinlik değişimleri  göl yatağının, boyut, yapı ve alt tabakaları  göl kıyısının yapısı EU WFD, annex 5

Ekolojik durumun sınıflandırılması için kalite elemanları Biyolojik elemanları destekleyen hidromorfolojik elemanları Geçiş suları  Morfolojik şatlar  derinlik değişimleri  göl yatağının boyut, yapı ve alt tabakaları  gelgit bölgesi yapısı  Gelgit rejimi  tatlısu akışı  dalga bakısı EU WFD, annex 5

Ekolojik durumun sınıflandırılması için kalite elemanları Biyolojik elemanları destekleyen hidromorfolojik elemanları Kıyı suları  Morfolojik şatlar  derinlik değişimleri  kıyı yatağının boyut, yapı ve alt tabakaları  gelgit bölgesi yapısı  Gelgit rejimi  tatlısu akışı  dalga bakısı EU WFD, annex 5

Değerlendirme araçları  EN Su Kalitesi – Nehirlerin hidromorfolojik özelliklerinin değerlendirilmesi için rehber standart  EN 15843:2010 Su Kalitesi – Nehir hidromorfolojisinindeki değişimlerin derecesini belirlemek üzere rehber standart  Länderarbeitsgemeinschaft Wasser (LAWA) (Hrsg.) Gewässerstrukturgütekartierung in der Bundesrepublik Deutschland – Verfahren für kleine bis mittelgroße Fließgewässer, Berlin.  Ulusal yöntemler (örn. Avusturya, Slovakya, Hidromorfolojik Kalite Elemanları yöntemleri)

“Fiziksel habitat değerlendirmesi” yöntemleri (hidromorfolojik kalite elemanları - HMKE)  AB’de en çok kullanılan yöntem  alanın genel tanımını, karakterini ve iç akıntılar ve komşu habitatların fiziki yapısının görsel değerlendirmesini içerir  yüksek durum/referans belirleme eğilimi sadece morfolojik özelliklerin varlığı ya da yokluğu durumundadır ve morfolojik birimlerin oluşması ve bakımı ile ilgili nehir süreklerini gözardı eder.  yöntemler morfolojik bozulmaların nedenlerini iyi belirlemek için yeterince kapsamlı değildir.  su kütlelerinin hidromorfolojik koşulların analizi ve karakterizasyonunu iyileştime ihtiyacını artırır.

EN Rehber standartlar (1)  Her iki standart da (2004 and 2010) hidroloji ve devamlılıktan çok morfoloji ve ölçmenin daha zor olduğu düşey devamlıklık yerine boylamsal devamlılığa üzerine odaklanır.  Nehir kanalları, kıyısı, civar habitat ve taşkın yataklarının hidromorfolojik kalite elemanları değişimi ğzerinde geniş yelpazade geniş kapsamlı bir karakterizasyona yönelik bir yöntem sunar

EN Rehber standartlar (2)  5 sınıfsal değerlendirme  Araştırmalar: tek araştırma: tüm ihlal tek bir araştırma birimi kapsamında değerlendirilir. blok araştırma: ihlal blok haline yürütülen bir seri araştırma kapsamında değerlendirilir.

Categories of features for quality assessment KategoriAna başlıkAlt başlık 1. Kanal geometrisi 1a Planform 1b Kanal kesiti (boyuna-kesit ve enine-kesit) 2. Alt katmanlar 2a Yapay maddelerin genişliği 2b ‘Doğal’ alt katman karışımı ve özellik bozulması 3. Kanal vejetasyonu ve organik birikinti 3a Sucul vejetasyon yapısı 3b Olası odunsu birikintinin genişliği 4. Erozyon/tortu özellikleri 5. Akış 5a Erişilebilir yapay kanal içi yapıların etkileri 5b Doğal akış karakterini etkileyen su toplama alanı çapında modifikasyonlar 6. Yapay oluşumlardan etkilenmiş nehir boyunca devamlılık 7. Kıyı yapısı ve modifikasyonlar 8. Kıyı ve civarındaki arazinin vejetasyon tipi/yapısı 9. Civar arazi kullanımı ve ilgili özellikler 10a. Mühendislik nedeniyle düzenli taşkına açık olmayan taşkın yatağı büyüklüğü 10b. Nehir kanalının lateral hareketi ile ilgili zorluklar

Değerlendirilen özelliklerPuanlama grubu A - KalitatifPuanlama grubu B - Kantitatif YönlendirmeYöntem/data kullanımı örnekleri 1. Kanal geometrisi 1a: Planform (ihlal-temelli) 1 = Doğala yakın planform. 3 = Kısmı planform değişimi. 5 Planform changed in majority of reach, orreach completely, or almost completely, straightened.  1 = %0-5 değişim planform ile ihlal uzunluğu 2 = > %5-15 değişim planform ile ihlal uzunluğu 3 = >%15-35 değişim planform ile ihlal uzunluğu 4 = >%35-75 değişim planform ile ihlal uzunluğu 5 = >%75 değişim planform ile ihlal uzunluğu. Eğer mümkünse, farklı kaynaklardan alınan tahminlerdense, kesin ya da kaydedilmiş miktarları kullanın. Bir nehrin yapay kıvrımları varsa fakat kendi doğal menderesini kaybettiyse 5 puan verin Eğer tamamen düzleşmişse    Mühendislik ya da benzeri nedenlerden değişimler olmuşsa geçmişteki durumla mevcut durumu karşılaştırmak için haritalara başvurun.(örgü yatağında azalma vb. de dahil) (1a/1b);  Mühendislik yapıları ve bakım çalışmaları kayıtları (1a/1b);  Lokal/yönetim personeli/uzman değerlendirmesi(1b);  Araştırma verisi (örn. derinleşme ya da kazımaya yönelik kanıtlar), inşa edilmiş yapılar (örn. deflektörler) (1b);  Genişlik/derinlik oranında bilinen değişimler (1b). 1b: Kanal kesiti (enine ve boyuna) (alan ve diğer verileri kullanın ve tüm ihlale ulaşmak için birleştirin) Eğer 1b için veri yoksa, Kanal geometrisi için puan kendiliğinden 1a’dır. İki faktörü ayrı tut; kötü durum seneryosunu alın 1 = Doğala yakın. Enine ve boyuna kesitte hiç değişiklik yok ya da çok az değişiklik var. 3 = Kısmen bozulmuş. Kanal aşağıdakilerden bir ya da birçoğu tarafından kısmen etiklenmiş: kazıma, takviye, menfez, banket ya da genişlik/derinlik oranında taraklama sonucu oluşan değişimler 5 = Büyük ölçüde bozulmuş. Kanal, aşağıdakilerden bir ya da birçoğu tarafından ağır bir şekilde etkilenmiş: kazıma, takviye, menfez, banket ya da genişlik/derinlik oranında oluşan değişimler 1 = %0-5 değişim planform ile ihlal uzunluğu 2 = > %5-15 değişim planform ile ihlal uzunluğu 3 = >%15-35 değişim planform ile ihlal uzunluğu 4 = >%35-75 değişim planform ile ihlal uzunluğu 5 = >%75 değişim planform ile ihlal uzunluğu

Değerlendirilen özelliklerPuanlama grubu A - KalitatifPuanlama grubu B - KantitatifYönlendirmeYöntem/data kullanımı örnekleri 5. Akış 5a: ihlal alanındaki yapay kanal-içi yapıların etkisi 1 = Akış karakteri erşim içindeki yapılar tarafından hiç etkilenmemiş ya da çok az etkilenmiş 3 = Akış karakteri kısmen bozulmuş 5 = Akış karakteri yoğun olarak bozulmuş Bu özellik yapay yapıların etkilerini (örn. dalgakıran ve bendler) ya da akış tipi çeşitliliği ve sediman taşınmasını kapsar. Deşarj bozulmalarının bağlantısını oluşturmak için hidrolojik data ihtiyacı Suyun en üst seviyede olduğu durumların etkileri farklılaşır (örn. suyun bırakılma zamanlaması, dip akışının miktarı gibi); bu da puanlamayı etkiler  Lokal/yönetim personeli/uzman değerlendirmesi (5a/5b);  Hidromorfolojik ve walk- over araştırmalar (5a);  Hava fotoğrafları (5a);  Su kaynağı ve su yönetimi için operasyonel kayıtlar vb. (5b). 5b: Su toplama alanı kapsamındaki modifikasyonların doğal akış karateri üzerine etkileri (örn. hidro-elektrik santralleri, su çekimleri vb. değerlendirilen ihlalin memba) 1 = Doğala yakın deşarj 3 = Kısmen bozulmuş deşarj 5 = Önemli ölçüde bozulmuş deşarj Değerlendirilen özelliklerPuanlama grubu A - KalitatifPuanlama grubu B - KantitatifYönlendirmeYöntem/data kullanımı örnekleri 6. Boylamsal devamlılık - canlıların göç faaliyetlerini ve sediman taşınmasını etkileyen yapay yapılar. Göç eden balıklar gibi hareket halinde olan canlıların ihlal içindeki hareketlerini ve sedimanın doğal olarak taşınmasını engelleyen set ve bendlerin ihlal-temelli ya da yerel etkisi. 1 = Hiç yapı yok 3 = Yapılar var fakat göç yolları üzerine ve sediman taşınmasına sadece çok az ya da kısmı etkileri var 5 = Yapılar tüm türlere ve sedimanlara genel olarak engel teşlik ediyor Not: bariyerler büyükse ve ihlal su tutma alanının mansap bölümündeyse membadaki birçok ihlali de etkileyebilir. Bazı durumlarda balık geçitleri yapılmış olsa da balıkların barajlardan geçişi engellenir. Barajda balık geçişine uygun geçitler var ise 3 puan verilmelidir. Tüm sediman baraj arkasında birikiyorsa balıkların geçişi mümkün olsa bile 5 puan verilmelidir.  Lokal/yönetim personeli/uzman değerlendirmesi;  Hidromorfolojik ve walk- over araştırmalar;  Hava fotoğrafları;  Balıkçılık personeli;  Yapıları değerlendirme üzere özel araştırmalar

Hidromorfolojik kalite elemanlarının 3-basamaklı kod sistemiyle puanlaması  1, 2, 4, 7, 8, 9, 10 puanlama kategorini tek bir puanlama morfolojisi oluşturmak için birleştirin (üç basamağın ilk). Puanlar yukarı ya da aşağı en yakın integrale yuvarlanmalıdır (.5 ile biten tüm değerler de yuvarlanmalıdır.)  Akış için kategori 5 puanı raporlanmalıdır. (üç basamağın ikincisi)  Boylamsal devamlılık için kategori 6 puanı raporlanmalıdır. (üç basamağın üçüncüsü). Örneğin, 111 kodu, en yüksek morfolojik kaliteye sahip, neredeyse doğal bir akışı olan ve mansap ve memba üzerinde sediman ve biota hareketini engelleyecek hiçbir yapının olmadığı bir nehiri temsil eder.

Tekil HMKE (HYMO) puanlaması (genel değerlendirme)  12 puanın ortalama özellikleri alınır (1, 2, 3a, 3b, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10a, 10b)  En yakın aşağı ya da yukarı integrale yuvarlanır. ‘.5’ ile biten puanlar yuvarlanmalıdır.

Beş sınıf Puan (Sınıf)İsimHarita rengi 1Doğala yakınMavi 2Çok az değiştirilmişYeşil 3Kısmen değiştirilmişSarı 4Önemli boyutta değiştirilmişTuruncu 5Çok ciddi boyutta değiştirilmişKırmızı

Üç sınıf Puan (Sınıf)İsimHarita rengi 1Doğala yakınMavi 3Çok az ile kısmen değiştirilmişSarı 5Önemli ile çok ciddi boyutta değiştirilmişKırmızı

ICPDR Ortak Tuna Araştırması –  Her 6 yılda bir tekrarlanır  Kelheim’dan deltaya kadar tüm Tuna’yı kapsar (yaklaşık 2,420 rkm): kanal, sağ/sol kıyı, sağ/sol taşkın yatağı  10 rkm segmentin devam eden boylamsal hidromorfolojik değerlendireme (JDS değerlendirmesinde kullanılan CEN yöntemi ‘aritmetik ortalama’ya dayanır, hem SÇD 3Basamaklı ve genel değerlendirmeyi kapsar.)

SÇD 3 Basamaklı devam eden araştımanın değerlendirme şeması CEN Standartları ParametreleriSÇD Parametreleri Morfoloji Kuş bakışı görüntü - iki boyutlu"kanal eğilimleri" Alt katmanlar (değişime uğramış doğal alt katman karışım ya da özellikleri) (bölüm türleri için referans şartlara bağlı olarak)"alt katman şartları" Erozyon/tortulanma özellikleri (bölüm türlerinin referans şartlarına bağlı olarak)"nehir derinliği ve genişlik değişkenliği" Yapay yatak maddelerinin erişiminin etki alanı (yatak uzunluğu %'si) Kıyı bölgesindeki toprak örtüsü (yatak tepeleri ve komşu dar bant) (yatak uzunluğu %'si)"Kıyı bölgesi yapısı" Kıyı bölgesi ötesindeki toprak örtüsü (bölüm türleri için referans şartlarına bağlı olarak) Nehir ve taşkın alanının yanal iletkenlik derecesi (hidromorfolojik araştırmalara dayalı olarak mühendislik aracılığıyla taşkın alanında düzenli olarak izin verilmeyen taşkınlar (bölüm türleri için referans şartlarına bağlı olarak) Nehir kanalı yanal hareket derecesi (yanal hareketin yapay olarak sınırlandığı yerdeki uzunluk %'si) Hidroloji Akış şartları üzerinde etkili yapay iç kanal yapı etkileri (su tutma, groin ve yansıtıcılar), rezidual su uzantıları değerlendirilmedi (Bad Abbach, Szigetkoz), yetersiz veri ya da ülkeler tarafından belirlenen dikkate değer olmayan veriler nedeniyle aşırı su tutma (hidropik) ve havza geneli deşarj rejimi sistematik olarak değerlendirilemedi."Su akışı miktar ve dinamikleri" Nehir devamlılığı Biyolojik ve sediment sürekliliği açısından nehir devamlılığı üzerindeki savak ve setlerin erişim tabanlı ve yerel etkileri "Antropojenik faaliyetlerle nehir devamlılığı bozulmamış, sucul organizmaların bozulmamış göçü mümkün ve bozulmamış sediment"

Tüm Tuna için Sonuçlar: Tüm Tuna için Sonuçlar: Genel olarak, (sınıf 3-5 üzerinde olan) özellikle ‘Morfolojik’ ama aynı zamanda ‘Hidrolojik’ bozulma tanımlanır. Boylamsal devamlılık 18 baraj ile kesilmiştir. İki tanesinin (Wien-Freudenau ve Melk) çalışır durumda olan balık geçitleri ve sediman beslemesi olduğu için CEN standardında ‘3’ puan verilir.

SÇD 3-basamaklı değerlendirmenin uzunlaması görselleştirilmiş hali

CEN-Genel değerlendirme

CEN genel değerlendirilmesinin uzunlamasına görselleştirilmiş hali

“Kanal” değerlendirmesi

“Kıyı” değerlendirmesi (sol ve sağ sahil şeridi)

“taşkın yatağı” değerlendirmesi (sol ve sağ taşkın yatağı)

Tuna SÇD-3Basamaklı değerlendirme

Hidromorfolajik kalite elemanları 2-sınıflı değerlendirme, Tisza Neihr Havzası Bölgesi, Ukrayna

Teşekkürler Bismil, GAP, 2010