Modül 2: Su Bütçesi, Baskı ve Etkiler, Önemli Su Yönetimi Konuları, İzleme, Karakterizasyon Raporu SÇD kapsamında yüzey suları üzerindeki baskı ve etkilerin analizi Michael Jackman

Yüzey Suları SÇD Ek II, Kısım 1 gözden geçirme sürecini tanımlamaktadır: 1. Yüzey su kütlesi türlerinin sınıflandırması; 2. Baskıların tanımlanması; 3. Etkilerin değerlendirilmesi.

Nehir Havzası Ön Değerlendirmesi Yapılacak ilk taramayla, tercihen memba ya da mansap kesim su kütlelerinde, su kütlesi üzerinde belirlenecek baskılar listesi ve etkilerin değerlendirmesi muhtemel sorunları belirleyecektir. Varolan bütün baskıların sebep olabileceği etkilerin değerlendirilmesi, su kütlesinin “iyi statü” hedefine ulaşıp ulaşmadığını daha iyi açıklayacak izleme noktalarının belirlenmesini sağlayacaktır. İzleme noktaları, iyi statüye ulaşmak amacıyla gerçekleştirilen önlemler programının geliştirilmesi için temel olacaktır.

Gerekli bilgi aşağıdakileri içermelidir; Önemli antropojenik baskıların tür ve büyüklüğü, baskıların sınıflandırılması: Noktasal kirlilik kaynağı; Yayılı kirlilik kaynağı; Su çekimi ya da su akışındaki düzenlemelerin akış rejimine etkileri ve, Morfolojik değişiklikler Bunların yanında arazi kullanımının da dikkate alınması gerekir. Örneğin, kentsel, sanayi, tarım, ormancılık vb. alanlar. Çünkü bu alanlar spesifik baskıların bulunduğu alanlardır.

İnsan etkileri analizi İzleme programı gözden geçirilmesi Hedefler Baskı ve etkilerin analizi Varolan bilgi ve veri Ekonomik analiz Tedbirler programı

Hedefler Sürecin temel aşamalarından biri çevresel hedeflerin belirlenmesidir. Çünkü baskı ve etkilerin gözden geçirilmesi belirlenmiş olan hedefe ulaşamayacak ya da ulaşamama riski olan su kütlelerini tanımlamalıdır. Hedefler, hem “iyi statü”ye ulaşmak için genel hedefe hem de buna ek olarak korunan alanlara uygulanan spesifik hedeflere bağlı olacaktır.

Hedefler Hedeflere ulaşılması için gerekli olan ve bir su kütlesine uygulanabilir çevresel şartlar su kütlesi türüne bağlıdır ve birtakım kaynaklardan elde edilir. Hedefler, varolan sabit sayısal limitler olabilirler ya da daha detaylı tanımlamalar gerektiren “iyi statü” kavramından üretilebilirler. Her baskı ve etki değerlendirmesi için, hiçbiri SÇD’de yer almamasına karşılık, genel kimyasal unsurlardan (örneğin, çözünmüş oksijen gibi) sayısal limitler oluşturmak gerekecektir.. Bu değerlerin yetkili kurumlarda görev yapan uzmanlarca belirlenmesi gerekecektir. Söz konusu belirlemede, uzun vadede gerçekleşme olasılığı olan değerlerin öngörülmeye çalışılması önerilmektedir.

Hedefler Statünün kötüleşmesini önlemelidir. Uzun vadede, hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığı su kütlelerinin kimyasal ve ekolojik durumları izlenerek değerlendirilecektir. Ön değerlendirmenin amacı, her nehir havzasına ilişkin önemli su yönetimi konularını anlamak ve bunların herbir su kütlesini nasıl etkilediğini görmektir. Bu ilk tarama adımı, daha sonra nehir havzası yönetim planının başka aşamalarında yapılacak tanım ve analizlerin ön çalışmasını teşkil eder. Aynı zamanda havza planı ve izleme programı için gerekli olabilecek bilgi ve veri eksikliklerinin belirlenmesini de sağlayacaktır.

Sürücü güçler ve baskıların belirlenmesi Potansiyel ciddi baskıların belirlenmesi Su kütlesi ve toplama analı belirlenmesi Etkilerin değerlendirilmesi İzleme verileri Hedefler Hedeflere ulaşmama ihtimalinin değerlendirilmesi Baskı ve etkilerin analizindeki kilit bileşenler. Arka planı mavi olup, sağ tarafta yer alan bileşenler analiz için temeldir ve rehberlikle detaylı olarak tanımlanırlar. Bununla birlikte, beyaz arka planı olup, sol tarafta yer alan bileşenler destekleyicidir ve rehberlikle kısaca tanımlanırlar

Tablo 2.2: Baskı ve etki analizlerinde kullanılan DPSIR çerçevesi Terim Tanım Sürücü çevresel bir etkisi olabilecek antropojenik bir faaliyet (örneğin, tarım, sanayi gibi) Baskı sürücünün doğrudan etkisi (örneğin, su akışını ya da su kimyasında bir değişime neden olabilecek bir etki) Durum hem doğal hem de antropojenik faktörler sonucu su kütlesinin durumu (örneğin, fiziksel, kimyasal ve biyolojik özellikler) Etki baskının çevresel etkisi (örneğin, ölen balıklar, değişen ekosistem) Tepki su kütlesi durumunun iyileştirilmesi için alınan tedbirler (örneğin, su çekiminin engellenmesi, nokta kaynak deşarjının limitlenmesi, tarım için iyi uygulamalar rehberlerinin geliştirilmesi gibi)

Değerlendirme Baskı ve etki değerlendirmesi adım adım bir süreçte yapılacaktır; Arazi kullanımı, etkileri dikkate alınmadan, baskıya sebep olan kentsel gelişim, sanayi, tarım ve diğer faaliyetler gibi “sürücü güçler” tanımlanır; Baskıların büyüklüğü ve su kütlesinin hassasiyetini de dikkate alarak, su kütlesi ve su kütlesi kullanımı üzerindeki baskılar olası etkilerle tanımlanır; Baskı sonucu oluşan etkinin değerlendirilmesi; ve Hedefe ulaşmama riskinin değerlendirilmesi.

Durum Artan Besin Sürücü Güç Nüfus Artışı Baskı Kanalizasyon Deşarjı Etki Alg ve Bitki Büyümesi Tepki Deşarj Kontrolü Şekil 2.3 DPSIR analitik çerçevesine bir örnek (bu sunum içinde anlatılan baskı ve etki analizi kapsamına tepkinin dahil olmadığına dikkate edin)

Baskı Örnekleri Baskı ve etki analizi hedefe ulaşamama riskini de değerlendirmelidir, bazı baskı örnekleri: Noktasal kaynak deşarjları, Yayılı kaynak deşarjları, Su çekimi, Akış regülasyonu, Morfolojik değişimler Yeraltı sularının yapay beslenmesi.

Tablo 3.1 Değerlendirilebilecek baskıların sürücü güçlerine ilişkin geniş bir sınıflandırma (bu liste Tablo 4.1’de tam bir baskılar listesine genişletilmektedir). NOKTASAL KAYNAK Kentsel deşarj (akıntılar dahil), tarımsal sızıntı, ormancılık, diğer akıntılar YAYILI KAYNAK Atık su, madencilik, sanayi, kontamine arazi, tarımsal nokta, atık yönetimi, akuakültür ÖZEL MADDELER KULLANILAN FAALİYETLER İmalat, her tür sanayi kullanımı ve emisyonu / tarım sektörleri SU ÇEKİMİ Akış azalımı MORFOLOJİK (bakınız SÇD CIS Rehber Doküman No:4 -HMWB) Akış düzenlemesi, nehir yönetimi, geçiş ve kıyı yönetimi, diğer morfolojik DİĞER ANTROPOJENİK çeşitli

Ciddi Baskıların Belirlenmesi Ciddi baskıların belirlenmesi bütünleşik bir yaklaşımla yapılabilir: izleme verilerinin değerlendirmesi, model kullanımı ve uzman değerlendirmesi. Böylesi baskılar ve çevresel hedeflere ulaşmama riski olan su kütleleri belirlenecek ve raporlanacaktır.

Ciddi Baskılar Bir su kütlesi üzerindeki baskının önemli olup olmadığının değerlendirilmesi, Su toplama alanı içindeki baskıların bilgileri, Su akışı konusunda bilgi, Kimyasal transferler konusundaki bilgi, ve Su kütlesinin hidro-biyolojik bileşenleri konusunda bilgilere bağlıdır.

Önemli Olmayan Baskılar Baskı ve etki değerlendirmesinin geliştirilmesi için gözlem verilerinin kullanımı. İzleme verileri halihazırda herhangi bir etki olmadığını gösterebilir. Bunun anlamı, ön değerlendirme aşamasında belirlenen hiçbir baskının ciddi olmadığı ya da baskı sonucu etkinin ortaya çıkmasına yetecek zamanın geçmediğidir.

Etkilerin değerlendirilmesi Bir su kütlesi üzerindeki etkilerin değerlendirilebilmesi için su kütlesinin kendisi ve/veya üzerindeki baskı hakkında sayısal bilgi gerekli olacaktır. Örneğin, bir nehir, göl ya da kıyı suyuna en basitinden bir atık deşarj bile varsa, bu durumda suyun kalitesinde yerel değişiklik olabilir, bu da geleneksel bir karışım modeliyle düzgünce hesaplanabilir. Etki değerlendirmesi için gözlem verilerinin kullanılması etkinin doğrudan değerlendirilebilmesine olanak sağlayabilir.

KİMYASAL VE FİZİKO-KİMYASAL KALİTE UNSURLARI İzleme Verileri KİMYASAL VE FİZİKO-KİMYASAL KALİTE UNSURLARI Şeffaflık Toplam askıda maddelerin konsantrasyonu, tuzluluk, seechi disc şeffaflığı (m) Termal şartlar Isı Oksijenasyon şartları Konsantrasyon İletkenlik İletkenlik, toplam çözünmüş madde konsantrasyonuna çevrilmiş Tuzluluk Besin statüsü Nitrojen ve fosfor konsantrasyonları, deniz koruma ışığında yükler

KİMYASAL VE FİZİKO-KİMYASAL KALİTE UNSURLARI (devam) İzleme Verileri KİMYASAL VE FİZİKO-KİMYASAL KALİTE UNSURLARI (devam) Asidifikasyon statüsü pH, alkalinite, asit nötrolizayon kapasitesi (ANC) Öncelikli maddeler konsantrasyon Diğer kirleticiler

Tablo 3.7 İzleme verileriyle belirlenebilecek ve durumdaki olası etki ve değişiklikler. BİYOLOJİK KALİTE UNSURLARI Makrofitler kompozisyon, bolluk Fitoplankton kompozisyon, bolluk, biyokütle Planktonik çiçeklenme frekans, yoğunluk Bentik omurgasızlar Balık kompozisyon, bolluk, yapı yaşı Ötrofikasyon klorofil konsantrasyonu

Kaynak ve yayılım Bir kirlenme baskısı su kütlesi ya da çevreye belli maddelerin boşaltımı sonucu oluşur ve statüde doğrudan bir bozulmaya sebep olur. Söz konusu doğrudan bir atık deşarjı ya da tarım faaliyetlerinden toprağa besin sızması gibi bir yan etki olabilir. Kirlenme baskısı, şehirleşme nedeniyle sediment değişimi, ormancılık ve bahar aylarında ekilen ürünlerin değişimi gibi arazi kullanımına bağlı sebeplerle de ortaya çıkabilir. Kirlenme baskılarının sınıflandırması, noktasal ve yayılı kaynaklar arasındaki farkı ortaya koymalıdır. Noktasal ve yayılı kaynaklar arasındaki fark her zaman net olmayabilir ve mekansal ölçekle yakından ilişkili olabilir, örneğin, kirlenmiş olan araziler, noktasal kaynak olarak da yayılı kaynak olarak da değerlendirilebilir.

Tablo 3.2 Yayılı kaynak baskı ve etkileri örnekleri Faaliyet veya Sürücü Güç Baskıya Sebep olan Geçiş Durumdaki olası değişim / etki Tarım Tarım kaynaklı besin girdisi • Yüzey akımı • Toprak erozyonu • Suni drenaj akışı • Filtreleme (örneğin, içe akış, kaynak suyu ve yer altı suyu) (aşırı gübreleme, hayvan gübresi ve mineralizasyon dahil) Bekinler ekosistemi değiştirir Yukarıda bahsedilen yollarla pestisit girdisi Toksisite, içme suyu kaynaklarının kontaminasyonu Toprak ve nehir yatağı erozyonu nedeniyle sediment kaybı Yatağın boğulması, omurgasız topluluklarda bozulma, üreme alanı kaybı Atmosfere sanayi deşarjı Nitrojen ve sülfur bileşenlerinin dekompozisyonu Yüzey ve yeraltı sularının asidifikasyonu, ötrofikasyon Ulaştırma Kirletici dökülmesi Su kütlelerinde nüfus artışı Buz çözücü olarak tuz kullanımı Klor konsantrasyonunun yükselmesi Herbesit kullanımı   Egzos Atmosferdeki asitlendirici kimyasallarda artış ve dolayısıyla birikim

Tablo 3.3 Noktasal kaynak baskı ve etkilerinin örnekleri Faaliyet veya Sürücü Güç Baskılar Durumdaki olası değişim / etki Sanayi (IPPC ve non-IPPC) Yüzey ve yer altı sularına atık deşarjı Toksik maddelerin farkıl etkileri vardır, askıda maddelerin artışı, organik maddeler oksijen rejimini etkiler, besinler ekosistemi değiştirir Kentsel faaliyetler Yukarıdaki gibi Düzenli depolama Sızıntıda kimyasal değişimler Hayvan gömülme alanları (örneğin, bir salgın sonrası) Kontamine sızıntı Onceki arazi kullanımı Kontamine arazi Çeşitli Termal güç kullanımı Soğutma suyu geri dönüşü termal rejimi değiştirebilir Yükselen ısı, azalan çözünmüş oksijen, biyokimyasal süreç oranlarında değişim Soğutma suyundaki biyositler Sucul fauna üzerinde farklı toksik etki Su altı kazısı Sediment deşarjı Yatağın bozulması, omurgasızlarda bozulma Katman yok olması Habitat kaybı Balık çiftlikleri Besleme, ilaçlama, kaçma Besinler, hastalıklar, veterinerlik ürünleri, suni balık nüfusu, besin ağında değişim

Tablo 3.5 Hidro-morfolojik baskı ve etkilerinin örnekleri Su altı kazısı/tarama Sediment depoziti Yatağın bozulması, omurgasız topluluklarında değişim Katman yok olması Habitat kaybı Su seviyesi değişimi Su tablasında değişim, sulak alan kaybı, yumurtlama alanı kaybı Fiziksel engeller (baraj gibi) Akış özelliklerinde varyasyon (örneğin, hacim, hız, derinlik) , engelin hem memba hem de mansap ynünde Değişen akış rejimi ve habitat Kanal modifikasyonu (düzeltirme gibi) Akış özelliklerinde varyasyon (örneğin, hacim, hız, derinlik)

Tablo 3.6 Biyolojik baskı ve etkilerinin örnekleri Faaliyet veya Sürücü Güç Baskı Durumdaki olası değişiklik veya etki Balıkçılık Balık faunasında azalma, özellikle göçmen ve amfibiotik balıklarda Balık stoklama Yaban popülasyonda genetik kontaminasyon Yabancı tür istilası Yerel türlerle rekabet Nüfusların değişimi, habitat bozulması, besin rekabeti

Modelleme yaklaşımları Modelleme yaklaşımları etkilerin hesaplanmasına olanak verdikleri için bir su kütlesinden elde edilen izleme verilerini destekleyici olarak algılanmalıdırlar. Böylesi nehir modellerine ilişkin bir kısıt, genellikle yayılı kaynak girdilerini ayrık noktasal kaynak olarak temsil etmesidir, bu nedenle modelin kullanılması için bu konuların belirlenmesi gerekmektedir.

Ciddi etkiler Gözlem verilerinin etkiye işaret ettiği yerlerde, baskı ve etki analizi için söz konusu etkinin doğası hakkında bilgi de kullanılmalıdır. Üç durum söz konusudur: 1. Etkinin kimyasal ya da fiziko-kimyasal parametreler açısından belli bir eşiği aştığı sayısallaştırılarak değerlendirildiği geleneksel yaklaşım – uygulaması göreceli olarak daha kolay, bilinen faaliyetler ve ilgili baskıları içeren basit bir kavramsal model kullanılır – sonuç aslında bellidir, ancak değerlendirmenin doğrulanması için kullanılır. 2. Etki, biyolojik etkileri açısından sayısallaştırılır, ancak fiziko-kimyasal veya hidromorfolojik baskılar hakkında da bilgi mevcuttur. Çalışma detaylı biyolojik araştırma ile geliştirilmelidir. 3. Bu iki durumun arasında, olası fiziko-kimyasal veya hidromorfolojik etkilerin en azından kısmen anlaşıldığı, biyolojik etki yer alabilir. Böylesi durumlarda analiz, süreç doğrulaması için daha az güçlü veriyle de olsa, 1.maddede anlatıldığı biçimde gerçekleştirilir.

Kirleticilerin Belirlenmesi Baskı ve etkilerin analizi, izleme ile takip edilen ve önlemler programlarını yönlendiren kirleticilerin belirlenmesinin ilk adımını teşkil eder. Sonrasında, olası maddelerin listesini yönetilebilir sayıda maddeye indirecek, tekrar eden bir yaklaşım geliştirilmelidir.

Seçilecek belli kirleticiler listesinin hazırlanması Başlangıç Noktası ‘Kirleticiler’’ = Ek VIII SÇD Veri toplanması Tarama Su kütlelerine boşaltılıyor olabilecek deşarjların tespit edilmesi Su kütlelerindeki ortalama konsantrasyonların hesaplanması İlgililik testi Hesaplanan ortalama konsantrasyonların karşılaştırmasının yapılması Değerlendirme güvenlilirliğinin incelenmesi Güvenlik ağı Uygun tedbirlerin gerekliği olduğu kirleticiler listesinin hazırlanması Sonuç Seçilecek belli kirleticiler listesinin hazırlanması

Hedeflerin anlaşılması Uygun ve başarılı baskılar ve etki analizi Su kütlesi ve toplama alanı hakkında bilgi Doğru kavramsal model Uygun ve başarılı bir etki analizi için gerekli olan üç ön-şart

Referanslar: Etki analizi için kullanılabilecek araç ve bilgisayar modelleri çoktur ve raporlama formatları da aşağıda yer alan kaynakta bulunabilir: SU ÇERÇEVE DİREKTİFİ (2000/60/EC) İÇİN ORTAK UYGULAMA STRATEJİSİ (CIS) Rehber Belge No 3 Baskı ve Etkilerin Analizi

Paydaş katılımı Paydaş katılımı büyük önem taşır: • üzerinde anlaşılan bir süreç geliştirmek sonuçların geçerliliğini güçlendirecek ve takibi kolaylaştıracaktır; • Paydaşlar önemli bir bilgi kaynağı olabilirler ve baskı-etki analizleri için gerekli doğrudan kullanım uzmanlığına sahip olabilirler; • Anketler, insanların çevresel gelişmeler ve su kalitesine ne kadar değer verdiklerini ve bu iyileşme için ne kadar bedel ödemeye hazır olduklarını anlamak için faydalı bir yöntem olabilir; • Halkın katılımı ve katılım aracılığıyla geliştirlecek ortaklık ağları, Nehir Havzası’na ilişkin sahiplenme duygularını güçlendirebilir.

Yüzey suları için temel çalışmaların özeti Nehir havzası için veri toplanması - Nehir havzası bölgesinde varolan veritabanı ve veri yönetim sistemlerine erişilmesi ya da bunun geliştirilmesi ve varolan izleme verileri. Su kütlesine özgü temel bilgi • Su kütlesinin su toplama alanındaki sürücü güçler hakkında bilgi toplanması; • Ek II, 1.4’de listelenen baskıları özellikle dikkate alarak, sürücü güçler tarafından oluşan baskıların belirlenmesi; • Su kütlesine özgü veri: sayısal hidromorfolojik, fiziksel, kimyasal ve biyolojik veri; • Su kütlesine bağlı ve su kütlesinin bağlı olduğu diğer su kütleleri ve onların havzalarının belirlenmesi; • Yabancı kuruluşlar dahil, su kütlesinin memba ve mansapındaki veri yöneticileri arasında bağlantı kurulmasını sağlama.

Varolan ek bilgi ve analiz: • Varolan su izleme, statü, yönetim planı gibi analizlerin gözden geçirilmesi; • Avrupa ve ulusal mevzuat çerçevesinde derlenmiş varolan bilginin derlenmesi (Madde 6, koruma alanlarının kullanım kaydı); • Varolan yöntemlerin gerekli değerlendirme için uygunluğunun gözden geçirilmesi.

Hedefler (Madde 4): • Su kütlesi için geçerli olacak hedeflerin belirlenmesi. • Varolan izleme verilerinin (biyolojik, fiziko-kimyasal ve hidromorfolojik), çevresel ya da benzer hedeflere karşı değerlendirilmesi; • Analog toplama yaklaşımının faydasının değerlendirilmesi.

Baskılar ve etki analizi • Su kütlesinin özellikleri, toplama alanı, faaliyetler, sürücü güçler,baskılar ve hedefler hakkında kavramsal bilgi geliştirme; • Kavramsal bilgi ve varolan veri ışığında uygun araçların seçilmesi; • Su kütlesi hassasiyeti ve belirlenen baskıdan etkilenen bağlı su kütlelerinin değerlendirilmesi ve su kütlesinin hedefe ulaşmama riski olup olmadığına bakılması; • Su kütlesi toplama alanı içinde baskı ve etki değişkenliğinin değerlendirilmesi – değişkenlik, pratik bir önlemler programı açısından su kütlesinin alt bölümlere ayrılması gerekeceğine işaret edebilir; • Değişkenliğin, kaynak verileri ya da yöntem nedeniyle ortaya çıkmadığından emin olunması;

Çıktılar: • Baskı ve etki analiz raporu • “Risk altında” su kütleleri için ilk liste • Analiz sonuçlarının izleme programı gelişimi için kullanılması * Buradan da bir önlemler programının oluşturulması

Analiz gelişimi Faaliyetlerdeki değişim ve eğilimlerle birlikte baskıların gelecekte nasıl olabileceğine dair öngörüler ışığında analizler geliştirilebilir • Bir başarısızlık söz konusuysa, uygun muafiyetler düşünülebilir, örneğin, ciddi biçimde değişime uğramış su kütlesi & geçici bozulma • Önceki adımların tümü gözden geçirilebilir: (i) daha fazla veya daha iyi veri temin edilebilir, (ii) yeni değerlendirme araçları kullanılabilir, (iii) tecrübe ve uzmanlık geliştirilebilir.

Baskı & etkilerin değerlendirilmesi, doğru izleme çalışmaları sonucu elde edilecek gelişmiş veriler ışığında adım adım ilerleyecek bir süreçtir. Dolayısıyla, izleme ve verilerin kalitesi ne kadar iyi olursa, tedbir optimizasyonu için yapılacak değerlendirme de o kadar iyi olacaktır. Bunun anlamı da etkili yatırım gerekliliğidir – Türkiye için son derece kritik! Dinlediğiniz için teşekkür ederim.