KELİME TÜRLERİ: İSİMLER

KELİME TÜRLERİ Morfemler, kelimelerin “yapı malzemesi”dir. Anlamlı morfemler (kökler) hariç, görevli morfemler (ekler) anlam taşımazlar. Kelimeler; bir veya birden fazla morfemden oluşan, kendi anlamlı veya görevi olan, daha doğrusu cümlede anlam kazanabilen veya diğer sentaktik unsurların anlam kazanmalarına yardımcı olan en küçük bağımsız birimlerdir.

KELİME TÜRLERİ Kelimeler kök halinde olan veya belirli kurallara göre türetilmiş unsurlardır. Aynı dili konuşan insanlar arasında iletişimi sağlar. Bazı kelimeler cümlede kendi başına kullanılabilirler, bazıları çekim veya yapım eki almıştır, bazıları hem cümlede hem de cümle dışında aynı anlamı taşır, bazıları ise cümle dışında anlamlarını kaybederler.

KELİME TÜRLERİ Bazı kelimeler diğer kelimelerin özelliklerini belirtir, bazıları iş, hareket, oluş veya kılış bildirir, bazıları bir nesne veya kavramı karşılarlar, bazıları ise cümlede bir kişi, nesne veya bir kavram yerine kullanılırlar. Aslına bakılırsa, Türkçede iki temel kelime türü vardır: isimler ve fiiller. İsim kökleri nesne ve kavramları karşılarlar. Fiil kökleri ise iş, hareket, oluş veya kılış bildirirler.

KELİME TÜRLERİ İsim soylu kelimeler, sentaktik ilişkilere göre isimler, sıfatlar, zamirler ve zarflar olabilir. Bazen aynı bir isim cümlede farklı görevlerde bulunabilir: “yavaş” – kendi başına isimdir. Yavaş adam geldi. – sıfat. O, yavaş çalışıyor. – zarf. Türkçede kelimelerin türlerini tespit etmek için, bunların cümledeki yerleri çok önemlidir.

KELİME TÜRLERİ Kelime türlerini üç gruba ayırmak mümkündür: I. Anlamlı kelimeler; II. Görevli kelimeler; III. Anlamlı-görevli kelimeler.

I. ANLAMLI KELİMELER Anlamlı kelimelerin kendi başına anlamları vardır. Bu kelimeler iki gruba ayrılır: - İsim soylu anlamlı kelimeler; - Fiil soylu anlamlı kelimeler.

I.1. İSİM SOYLU ANLAMLI KELİMELER Türkçede isim soylu anlamlı kelimeler dörde ayrılır: A) İsimler; B) Sıfatlar; C) Zamirler; Ç) Zarflar. Bu yarıyıl, bunlar teker teker ele alınacaktır.

A) İSİMLER (ADLAR) İsimler; canlı veya cansız tüm varlıkların, uzaydaki tüm nesnelerin, insanların hayal gücünün ürünü olan tüm somut ve soyut nesnelerin isimlerini karşılar. Türkçede isimler, farklı sentaktik bağlamlarda bazen farklı görevler üstlenebilirler. Bundan dolayı, burada verilecek olan bazı isimler öteki kelime türlerinde de verilecektir. İsimler temel kelimelerdir. Küçük çocuklar ilk önce isimleri öğrenir.

İSİMLERİN SINIFLANDIRILMASI Kökenlerine göre isimler şöyle olabilir: 1. Türk kökenli isimler: alın, ana, aş, baba, boyun, göz, gün, kız, oğul, su, yüz, vb. 2. Yabancı kökenli isimler: ajanda, cam, jandarma, muhabbet, telefon, zabıta, zor, vb. 3. Karma kökenli isimler – Bu kelimelerin bir kısmı yabancı, bir kısmı da (genelde ek) Türk kökenlidir: sinema+cı, selâm+lık, telefon+cu, vb.

İSİMLERİN SINIFLANDIRILMASI Yapılarına göre isimler şöyle ayrılır: 1. Basit isimler – Kök halinde olan isimlerdir: ayak, baş, burun, dün, el, gece, göz, gün, güzel, kol, kulak, ot, saç, suç, vb. 2. Türemiş isimler – İsim yapım ekleriyle türetilen isimlerdir: göz+lük, ye-mek, koş-u, ek-mek, vb. 3. Birleşik isimler – En az iki unsurun birleşmesiyle oluşan isimlerdir: bilgi + sayar > bilgisayar, cuma + ertesi > cumartesi, kahve + altı > kahvaltı, bay + kuş > baykuş, kırk + ayak > kırkayak, açık + göz > açıkgöz, koca + eli > Kocaeli, kaya + han > Kayahan, ağa + bey > ağabey (> abi), biçer + döver > biçerdöver, vb. 4. Kalıplaşmış isimler – Zamanla kendi esas görevini yitirmiş ve kalıplaşarak isim olarak kullanılan isimlerdir: ikiz, yediz, taşra, ondalık, bildik, ermiş, yazar, yiyecek, yemek, vb.

İSİMLERİN SINIFLANDIRILMASI Özelliklerine göre isimler şöyle ayrılır: 1. Varlıkların niteliklerine göre: a) Somut isimler – Duyu organlarıyla algılanabilen ve doğada madde olarak var olan somut nesne ve varlıkların isimleridir: ağaç, bardak, bilgisayar, çocuk, masa, yıldız, yağmur, vb. b) Soyut isimler – Duyu organlarıyla algılanamayan ve doğada madde olarak var olmayan, sadece insan zihninde var olan soyut kavram, nesne ve varlıkların isimleridir: hayal, hatıra, korku, melek, peri, rüya, sevinç, vb.

İSİMLERİN SINIFLANDIRILMASI 2. Varlıklara verilişlerine göre: a) Özel isimler – Sadece tek bir kavram, varlık veya nesneyi karşılayan isimlerdir. Büyük harfle başlarlar. İsim birden fazla kelimeden oluşmuşsa, o zaman bütün kelimeler büyük harfle başlar. - Şahıs isimleri: Ali, Beyhan, Goran, Gökhan, Mariya, Orhan, vb. - Hayvan isimleri: Minnoş, Nazlı, Pamuk, Reks, Tekir, vb.

İSİMLERİN SINIFLANDIRILMASI Millet, devlet, topluluk, kabile vb. isimleri: Almanya, Fransa, Makedon, Türk, Yunan, vb. Kıta, yer, dağ, ırmak, göl, deniz, okyanus vb. isimleri: Avrupa, Şar Dağı, Matka, Vardar, Adriyatik Denizi, Atlantik Okyanusu, vb. Dil, din, mezhep vb. isimleri: Makedonca, Türkçe, Hıristiyan, Müslüman, Ortodoks, Yahudi, Katolik, Bektaşi, Sünni, vb. Kurum, dernek, okul, üniversite vb. isimleri: Çevrecilik Derneği, Dış İşleri Bakanlığı, Filoloji Fakültesi, „Tefeyyüz“ İlkokulu, vb.

İSİMLERİN SINIFLANDIRILMASI Gemi, uçak, tren, dini bina, şato, otel vb. isimleri: Titanik, Orient Express, Sultan Murat Camisi, „Aziz Spas“ Kilisesi, Topkapı Sarayı, Hilton Oteli, vb. Gazete, dergi, ansiklopedi, kitap vb. basın isimleri: Benim Adım Kırmızı, Köprü, Türk Dili, Utrinski Vesnik, Yeni Balkan, Wikipedia, vb.

İSİMLERİN SINIFLANDIRILMASI b) Cins isimler – Sayıca birden fazla ve aynı cinsten olan nesne ve varlıkları karşılayan isimlerdir. Kendi aralarında tamamen aynı veya benzer olabilirler. Küçük harfle yazılırlar: ağaç, bilgisayar, göz, masa, pencere, sandalye, vb. Dikkat: Cins isimlere özel bir isim verildiğinde, özel isim olur. Örneğin, Atatürk Salonu (aslında salon).

İSİMLERİN SINIFLANDIRILMASI 3. İş, hareket, oluş ve kılış isimleri – Bunlar, aslında, fiillerin isimleridir. Şu üş ekle elde edilirler: a) /-mAk/: bil-mek, çal-mak, çiz-mek, düşün-mek, evlen-mek, kazan-mak, koş-mak, kullan-mak, kurtul-mak, patla-mak, sev-mek, söyle-mek, ver-mek, yap-mak, yaz-mak, ye-mek, vb. b) /-mA/: acı-ma, al-ma, çalış-ma, değerlendir-me, del-me, dinle-me, doğur-ma, döv-me, em-me, git-me, görüş-me, gülümse-me, konuş-ma, öp-me, sat-ma, sor-ma, tat-ma, tartış-ma, uzan-ma, ver-me, vb. c) /-İş/: al-ış, anla-(y)ış, ara-(y)ış, ba-kış, bekle-(y)iş, bul-uş, çık-ış, davran-ış, de-(y)iş, dön-üş, dur-uş, gel-iş, gör-üş, gülümse-(y)iş, işle-(y)iş, kalk-ış, koş-uş, oku-(y)uş, ol-uş, otur-uş, sat-ış, söyle-(y)iş, sun-uş, var-ış, ver-iş, yapıl-ış, yaratıl-ış, yürü-(y)üş, vb.

İSİMLERİN SINIFLANDIRILMASI 4. Yüklem olabilen isimler - Hint-Avrupa dillerinden farklı olarak, Türkçede yüklem olabilen iki isim vardır: “var” ve “yok”. Kendilerinden önce isim unsurları gelebilir ve isim grupları kurabilirler. Fakat, cümlede yüklem de olabilirler: Yolculuğun da, bilirsin, binbir tehlikesi var. İyi değilim, cesaretim yok.

BUGÜNLÜK BU KADAR.