DİKKAT EKSİKLİĞİ NEDİR ? (DEHB) Çoçuk Hastalıkları Uzmanı Dr.ÖmerARTAR Gemlik Devlet Hastanesi

Genetik faktörler ile çevresel uyarıların bileşkesidir. DEHB genetik ve kalıtsal bir zemin üzerinde gelişen biyolojik nedenli bir bozukluktur. Genetik faktörler ile çevresel uyarıların bileşkesidir.

EYVAH...... DÜZ DUVARA TIRMANIYOR!!

DEHB yalnızca dikkat ve hareketlilik sorunu değildir DEHB yalnızca dikkat ve hareketlilik sorunu değildir.Ayrıca öz denetim, öz düzenleme sorunu da var olup bu çocuklarda zaman kavramı ile ilgili ağır bozukluklar da vardır.

Yaramazlık – hareketlilik – dikkatsizlik bir hastalık haline gelip gelmediğinde ölçütler:

Aile içi ilişkileri bozması. Bulguların uzun zamandır var olması,7 yaşından önce başlaması ve 6 aydan uzun sürmesi Aile içi ilişkileri bozması. Okul yaşamında zorluklar ortaya çıkarması. Akademik ve psikososyal başarının düşmesi ve bu belirtilerin başka bir hastalığa bağlı olmaması. düşmesi.B

TEMEL BULGULAR Davranışsal – zihinsel – duygusal ve sosyal alanda pek çok belirtisi vardır.Duygulanımları oynaktır.Çevresel olaylar karşısında aşırı – patlayıcı – gergin reaksiyonlar gösterebilirler.Ufak şeyler karşısında aşırı mutlu yada aşırı mutsuz ve umutsuz olabilirler.Temel belirti aşırı hareketlilik,dikkatsizlik ve dürtüselliktir.

AŞIRI HAREKETLİLİK Yaşamın ilk yıllarında hatta anne karnından itibaren vardır. Sürekli koştururlar ve laf dinlemezler, buna bağlı olarak da sürekli düşerler, çarparlar etrafa bakmadan aniden yola fırlayabilirler.Böylelikle trafik kazaları vb. sıkça olur. Ders sırasında yerinde duramaz, sıraların arasında dolaşırlar. Yalnızken sorunlar daha azdır. Sınıfta – kampta – sinema – tiyatroda sorunlar artar.

DİKKAT EKSİKLİĞİ (1) Dikkatleri çok dağınıktır ve dış uyarılardan çok çabuk etkilenirler. Dikkati toplama - sürdürme – gerektiğinde başka yöne kaydırma becerileri sınırlıdır. Okulda ve ders çalışırken dikkat sorunları daha da artar.Zamanı kullanma konusunda beceriksizdirler bu nedenle planlama yapmaları sıkıntılıdır.

DİKKAT EKSİKLİĞİ (2) Aşırı hareketlilik olmadan da olabilir.Bu çocuklar hayal dünyasında yaşıyor gibidir ve sürekli dalıp giderler. Sık sık eşyalarını unuturlar yada kaybederler.

DÜRTÜSELLİK(1) Aklına geleni hemen yapma, isteklerini erteleyememe, sırasını bekleyememe konuşmaların arasına girme, sonucunu düşünmeden davranma gibi bulgulardır. Bu özelliklerden dolayı kolay ilişki kurarlar, liderlik özellikleri iyidir.Ancak çabuk öfkelenip sık sık kavga ederler. Grup oyun yada etkinliklerine girişleri de çıkışları da kolaydır. Öfkelerini bastırdıklarında grup lideri olabilirler.

DÜRTÜSELLİK(2) Karıştırıcı yada elleklik özellikleri fazladır.Arkadaşlarının kafalarına vurma, çekmece kurcalama, kızların saçını çekme, eteklerini kaldırma gibi özellikleri vardır. Ergenlik döneminde uygunsuz cinsel temaslar ve bazı zararlı bağımlılıklara eğilimde bu yüzden fazladır.

TİPLENDİRME 1 DEHB – Bileşik Tip Büyük çoğunluk bu gruptadır. Huzursuzluk – davranışsal ve duygusal engellenme eşiğinde düşme ve farklı düzeylerde dikkat sorunları vardır.

TİPLENDİRME 2 DEHB – Dikkatsizliğin Önde Geldiği Tip Altı ayı aşan dikkatsizlik vardır. Esas sorun okulda yaşanır. Rüyada gibi unutkan çocuklardır. Kızlarda daha sıktır.

TİPLENDİRME 3 DEHB – Hiperaktivite Önde Geldiği Tip Hiperaktivite ve dürtüsellik 6 yı aşkın süredir vardır. Dikkatsizlik yok denecek kadar az. Engellenme eşiği daha düşüktür. Erkeklerde daha sıktır.

DEĞERLENDİRME ÖYKÜ – ANAMNEZ FİZİK – MUAYENE SORU LİSTELERİ BİLGİ FORMLARI LABARATUVAR İNCELEMELERİ

NEDENLERİ 1 Genetik 4p 16.1 – 5p 15.3 – 6p 13. kromozom bozuklukları Ailelerde psikiyatrik hastalık ve madde bağımlılıklarında artış. Tek yumurta ikizlerinden birinde varsa, %70 ikincisinde de olması.

NEDENLERİ 2 Beyinde Yapısal Değişiklikler Beyin hücreleri daha azdır. Özellikle ön beyinde beyaz cevherde azalma vardır. Nadiren kafa travması ve düşmelerden sonra şikayetler başlayabilir.

NEDENLERİ 3 Beyin İşlevleri ile İlgili Değişiklikler Nörotransmitter farklılıkları: Özellikle ön beyinde dopamin sisteminde bozukluklar vardır. Bu bölgelerde kanlanma ve şeker tüketimi azalmıştır.(Dolayısı ile bu bölgeler daha az çalışmaktadır)

NEDENLERİ 4 Aile Tutumları ile İlgili Nedenler Aşırı hoşgörülü yada aşırı kuralcı aile Erken bebeklik döneminde yetersiz anne bebek ilişkisi Ana baba geçimsizliği Parçalanmış aile

NEDENLERİ 5 Diyet ve Alerji Esansiyel yağ asitlerinin yetersiz tüketimi (omega3-omega6) Alerjik çocuklarda DEHB oran biraz daha fazladır.

NEDENLERİ 6 Çevresel Toksinler Prematürite düşük doğum ağırlığı Doğum komplikasyonları SSS enfeksiyonları Gebelik sırasında annenin alkol, sigara kullanması. Genetik hastalıklar( Fragil x,Turner ,Williams)

DEHB ye EŞLİK EDEN ve KARIŞAN DURUMLAR Zıtlaşma DEHB ve davranım bozukluğu DEHB ve öğrenim güçlüğü DEHB ve zeka geriliği DEHB ve depresyon DEHB ve bipolar bozukluk DEHB ve anksiyete (kaygı) bozukluğu DEHB ve tik bozukluğu DEHB ve gelişimsel koordinasyon bozukluğu DEHB ve epilepsi DEHB ve alkol madde bağımlılığı

DEHB ve DİĞER KLİNİK DURUMLAR Menenjit-Ensefalit Kafa Travması Kemoterapi Sonrası Hipertiroidi Demir Eksikliği Anemisi gibi durumlar DEHB Belirtileri Ortaya Çıkarabilir

ZITLAŞMA DAVRANIŞ BOZUKLUĞU Öfke patlamaları sıktır Yasaklanmış şeyleri inadına yapar İsteyerek başkalarını kızdırırlar Alıngan-çabuk kırılan tiplerdir Kızgın-gücenik ve içerlenmiş ayrıca kincidirler DAVRANIŞ BOZUKLUĞU İnsanlara-Hayvanlara-Eşyalara zara verme Kavgacı-Döğüşcü-Çeteci-Acımasız-Kabadayı Yangın çıkaran-Kundaklayan-Hırsızlık yapan Dolandırıcı-Hırsız-Yalancı

ÖĞRENME GÜÇLÜĞÜ ZEKA GERİLİĞİ DEHB nin yaklaşık yarısında öğrenme güçlüğü vardır Matematik-Okuma-Yazmasından birinde yada hepsinde Sağ-sol kavramları zor gelişir El-Göz koordinasyonu (Ayakkabı-Kravat bağlama)zordur Bireysel eğitim(özel eğitim)ihtiyaçları vardır ZEKA GERİLİĞİ DEHB her zeka grubunda görülebilir.Ancak zeka geriliği olanlarda DEHB daha sıktır Özel Eğitim gereklidir

DEPRESYON Çökkünlük-İlgisizlik-Suçluluk-Değersizlik düşünceleri-Ölüm düşünceleri sıktır Öfke patlamaları olur DEHB ile birlikte olabileceği gibi,birbiriyle benzerliklerinden dolayı karışabilir Uykusuzluk-Duygularda oynaklık-İntihar ve Dikkat azalması-öfke gibi belirtiler iki durumda da olur Başlama yaşı ve biçim ayrımı da zordur.Depresyon daha çok ergenlik yaşlarında başlar

GELİŞİMSEL KOORDİNASYON BOZUKLUĞU Becerisizlik-Hantallık-Sakarlık Ancak zihinsel sorunları yoktur Fizik tedavi uygulamaları gereklidir EPİLEPSİ Nöbete neden olan epileptik dalgalar çocuklarda davranışsal sorunlara neden olabilir.Mutlaka DEHB tanısı koymadan EEG çekilir.Epilepsi olmadığı ekarte edilmelidir.

YAŞLARA GÖRE DEHB BELİRTİLERİ 1 Okul Öncesi Dönemi DEHB Anne karnından itibaren kendini belli eder. Bebeklik döneminde huzursuzluk, kolik, uyku sorunları sıktır. Oyun çocukluğu döneminde aşırı hareketli, yaramaz, sürekli koşturan ve kendilerine zarar veren çocuklardır. Saldırgan davranışlar, öfke nöbetleri sıktır. Oyun ve oyuncaklardan çabuk sıkılırlar.

YAŞLARA GÖRE DEHB BELİRTİLERİ 2 Okul Dönemi DEHB Dikkat eksikliği daha net fark edilir. Derslere karşı isteksizdirler. Evde ve derste zor otururlar ve çabuk sıkılırlar. Söz almadan konuşur, arkadaşlarının dikkatini dağıtırlar. İlkokul dörtten sonra ciddi başarısızlıklar baş gösterir. Kaygı bozuklukları da sık olduğundan okula gitmek zordur. Anneden ayrılamama ve ayrılık anksiyetesi belirgindir.

YAŞLARA GÖRE DEHB BELİRTİLERİ 2 Ergenlik ve DEHB En zor dönemdir. Dürtü denetim sorunları daha ön plandadır. ( madde bağımlılığı – uygunsuz cinsel temas – depresyon – intihara eğilim – öfke patlamaları ) Okul başarısı giderek düşer. Sosyal arkadaş gruplarından koparak tehlikeli marjinal gruplara dahil olur. Zamanı iyi ayarlayamaz. Ev ve okuldaki programlara uyamazlar. Sorumsuzluk – okuldan kaçma – parasal konularda yalan söyleme cinsel aşırılık ve hastalıklara eğilim

YAŞLARA GÖRE DEHB BELİRTİLERİ 2 Erişkin Dönemi ve DEHB Duygulanımları aşırı değişkendir. Bir anda çok mutlu yada aşırı kederli olabilir. Unutkandırlar. Plan ve iş organizasyonları zayıftır. İşlerinde çok çabuk sıkılırlar. Öfke patlamaları sıktır. Hobileri ve ilgi alanları sürekli değişiktir. Antisosyal kişilik bozukluğu – suça karışma – alkol ve madde bağımlılığı sıktır.

TEDAVİ 1 İlaç Tedavisi MSS uyarıcılar Diğer ilaçlar Metilfenidat (Ritalin – Concerta ) Diğer ilaçlar Antipsikotik ( Risperidan) Antidepresan ( İmipramin ) Antiepileptikler.

TEDAVİ 2 İlaç Dışı Tedavi 1 Psikososyal Eğitim Aile Eğitimi ve Aile Tedavisi Etkili iletişim İyi ve kötü davranışlar. Ödüller Cezalar Okul ve Öğretmen Tedavi Desteği Dikkat ve davranış için uygun sınıf içi uygulamalar. Dikkatsizlik için uygun önlemleri alma Hareketlilik için uygun önlemleri alma Çocukla Bireysel Terapi

Aile Eğitimi ve Aile Tedavisi Etkili İletişim İletişimin en önemli unsuru dinlemektir. Konuşurken yüzüne bakın onunda size bakmasını sağlayın. Öfke patlaması sırasında olaylara çözüm aramayı erteleyin. İyi Kötü Davranışlar Olumlu davranışları arttırmak. Olumsuz davranışları azaltmak Gereksiz ve kararsız hayırlardan kaçının. Kurallar koyun baştan belli edin.

Aile Eğitimi ve Aile Tedavisi Ödüller Ödüller için pazarlık yada vaat de bulunmayın. Rüşvete alıştırmayın. Maddi değeri büyük ödül almayın. Sözünüze sadık olun. Cezalar Çocuk tam olarak ne için ceza aldığını bilmelidir. Cezanın amacını çocuğa bildirin. Ceza bittikten sonra ceza nedenini tartışmayın. Cezalar gerçekçi olmalıdır. Mola yöntemi en iyi ceza yöntemidir.

Okul ve Öğretmenin Tedavideki Yeri Doktor ve öğretmen bilgi alışverişinde olmalı. Öğretmen durumu bir bozukluk olarak görmeli, şımarıklık – yaramazlık olarak değerlendirmemeli. Olayın bir zeka sorunu olmadığını bilmeli. Çocuklara sınıf önünde hakaret edilmemeli. Her seferinde tek bir görev verilmeli. Dikkat süreleri ile ilişkili olarak çalışma süreleri küçük parçalara bölünebilir. Sınavlarda ek süreler verilebilir. Dikkatini dağıtmasına izin vermeyin ve dış uyarılardan uzak kalmasını sağlayın. Olumlu ilişkiler kurun – empati yapın kendinizi yada kendi çocuğunuzu onun yerine koyun.

Davranış Kontrolü İçin Uygun Sınıf İçi Uygulamalar Olumlu öğretmenöğrenci ilişkisi kurulmalı Öğretmen çocuğu değil yaptığı hatayı tenkit etmeli Çocuk değil hatalı davranış cezalandırılmalı Çocuğa empati yapması için fırsat verilmeli Eleştirinin yanında mutlaka pratik bir çözüm üretilmeli Özür dilemesi, yada hatasını telafi etmesi için şans verilmeli

Hareketlilik İçin Alınacak Önlemler Çocuğun hareket ihtiyacını olumlu yönde kullanın Uygun davranışları mutlaka farkedin ve ödüllendirin ‘Zaten böyle olması gerekiyordu’ diye düşünmeyin Sözel uyarı yanında defterine yazı ile de mesajlar yazın böylelikle uyarı hatırlamasını sağlayın Sürekli uyarıda bulunup bıktırmayın ufak tefek şeyleri görmezden gelin Aç olmadığından emin olun açlık bu çocuklarda şikayetleri daha da kuvvetlendirir

DEHB HAKKINDA ENÇOK SORULAN SORULAR Hiperaktif çocuğun IQ su yüksek midir ? Özel eğitim alması gerekli mi ? Beyinlerinde şeker az mı ? Bu yüzden mi çok şeker yiyorlar ? Beceriksizlik DEHB ile birlikte midir ? Sürekli unutkanlıkları normal mi ? Çok şımartmışsın diyorlar doğru mu ? Kardeşini aşırı kıskanıyor DEHB ile ilgili mi ? İleride başarılı bir insan olabilir mi ? DEHB kaç yaşına dek sürer ? Kullandığı ilaç bağımlılık yapar mı ?

DİKKATİNİZDEN DOLAYI ? TEŞEKKÜRLER Dr.Ömer ARTAR