Türkiye’de Sigara Fiyatları ve Tüketim İlişkisi Zeynep Önder Bilkent Üniversitesi İşletme Bölümü Toraks Derneği Tütün Kontrol Uzmanlığı Kursu 7 Mayıs 2003

Ana Başlıklar Türkiye’de sigara tüketimi ve sigara fiyatları Sigara Fiyatları ve Tüketim Arasındaki İlişki: Talebin Fiyat Esnekliği 1960-2000 zaman serileri (toplam) 1994 DİE Tüketim harcamaları anketi (hanehalkı) Sigara fiyatları artırılsa, tüketim nasıl değişir? (Simülasyon sonuçları)

1990-1999 Yılları Arasında Sigara Tüketim Artışı En Fazla Olan Ülkeler Yurt İçi Tüketim 1990 (milyon ton) 1999 Yüzde Değişim Pakistan 31,934 54,500 70.66% Bulgaristan 12,200 19,000 55.74% Türkiye 73,270 111,500 52.18% Endonezya 140,936 207,685 47.36% Hollanda 23,251 30,124 29.56% Toplam 4,538,890 4,351,770 -4.12% Kaynak: USDA.

Türkiye’deki Sigara Tüketimi, 1960-2000

Tiplerine Göre Sigara Tüketimi Toplam Tüketim (milyon Adet) Yetişkin Başına Tüketim (20’lik paket) Yıl Yabancı Yerli Filtreli Yerli Filtresiz Toplam 1987 859 66.184 7.083 1,27 97,90 10,48 109,65 1990 793 58.964 4.091 1,08 80,27 5,57 86,92 1995 17.812 73.627 5.061 22,38 92,51 6,36 121,25 2000 37.535 77.097 903 43,75 89,85 1,05 134,65 Kaynak : DİE ve TEKEL Yıllık Raporları.

Reel Sigara Fiyatları ve Sigaradan Alınan Vergiler (2000 senesi fiyatlarına göre)

Reel Fiyat Önemli. Rakamlara bakınca sigara fiyatları artmış Reel Fiyat Önemli! Rakamlara bakınca sigara fiyatları artmış. Peki, ya reel fiyatlar? From a public health perspective, it is changes in real prices (adjusting for inflation) that affect consumption levels, rather than changes in nominal prices. In Turkey, real prices decreased from 1994 to 95, were stable (with price adjustments approximately keeping pace with the high inflation rate) from 1995-99, and then increased between 1999-2000. This softening of real cigarette prices in the years immediately after the entry of private producers would account for some of the increase in consumption from 94.6 billion sticks in 1994 to 96.5 billion sticks in 1995. However since real prices were stable between 1995 and 1999, other factors must be responsible for the increase in consumption during this period. When the real price increased in 1999, the increase in cigarette consumption stopped, and remained at 114 billion sticks in 2000 as well. Kaynak: TEKEL, USDA, Onder 2002, ve Dünya Bankası hesaplaması

Tiplerine Göre Sigara Fiyatları (2000 fiyatlarına göre)

Dünya Bankası Sınıflamasına Göre Ülkelerdeki Ortalama Sigara Fiyatları ve Vergiler (ABD$) Vergi Vergi Oranı Yüksek Gelirli Ülkeler 3,23 2,26 % 68.6 Orta Yüksek Gelirli Ülkeler 0,81 0,43 % 51.9 Orta Düşük Gelirli Ülkeler 0,34 0,17 % 49.9 Düşük Gelirli Ülkeler 0,15 % 45.6 Türkiye 0,51 0,22 % 42 Türkiye, 1960-2000 0,35 0,18 % 49.2 Kaynak: Jha ve Chaloupka (2000).

Fiyatlar Neden Düşük? Türkiye’de fiyat kontrolü ve sigara fiyatlarına etkisi, 1999 -118.223 -48.873 48.596 -37.325 Paket başı Kar/Zarar 200.000 275.000 650.000 325.000 Perakende Satış Fiyatı 318.223 323.873 601.404 362.325 Üretim Maliyeti +Vergiler Birinci 68mm paket Maltepe 85mm Tekel2000 100mm Samsun 100mm Marka/ Fiyat How does TEKEL keep its brand prices lower than the competitors’ prices? We do not have data on TEKEL’s operating costs, but a comparison of TEKEL prices in 1999 with the available data on cost of production suggests that some of TEKEL’s most popular brands are sold at below the cost of production (including taxes). Although we do not have enough data, we can speculate why this might happen. To reduce the competition pressure, not to affect CPI so the efforts for controlling inflation be achieved, due to higher market share especially among middle and low income smokers, govt. did not want to put burden on them for political reasons. Tekel might cover the loss making products by pricing other brands higher. We do not know whether TEKEL makes profit or loss overall, but we know that TEKEL gets govt funds to use to subsidize tobacco farmers, and we don’t know whether some of those funds are also use to subsidize cigarette production. Kaynak: Yürekli (2002).

Daha yüksek vergi daha pahalı demek mi Daha yüksek vergi daha pahalı demek mi? Türkiye’de vergi oranı yüksek, ama ortalama paket fiyatı Avrupa’nın en ucuzu When we examined the average cigarette price and tax per pack in countries who control their cigarette consumption increase, we see that these countries have the highest average price per pack of cigarettes in the globe. Close to US$ 7 in Norway to US$ 5.5/pack in UK and US$ 4 per pack in Ireland, Sweden and Denmark. Southern part of Europe, Spain, Portugal and Italy have the lowest price per pack in Europe although tax per pack is higher.

Yüksek tüketim, yüksek vergi oranı, düşük fiyat SONUÇ: Avrupa’ya göre düşük vergi geliri Kaynak: Yürekli (2002).

Fiyat ve Gelir Esnekliği Fiyat Esnekliği: Sigara fiyatı artırıldığında sigaraya olan talebin nasıl değiştiğini gösterir. Genellikle sıfır ile –1 arasında değişir. Gelir Esnekliği: Kişilerin gelirleri arttığında sigaraya olan talebin nasıl değiştiğini gösterir. Sıfırdan büyük ya da küçük olabilir.

Zaman Serisi Kullanarak Fiyat Esnekliğinin Hesaplanması 1960-2000 yıllarındaki toplam veriler kullanıldı. Regresyon Modeli: log(Tt) = b0 + b1*log(Ft) + b2*log(Gt)+ b3*Regülasyont + b4*Trentt + et Tt – t yılında yetişkin başına tüketilen sigara paketi sayısı Ft – t yılındaki ağırlıklı ortalama reel sigara fiyatı Gt – t yılındaki yetişkin başına düşen reel gelir

1960-2000 Yılları İncelendiğinde Talep Modelinden Çıkan Sonuçlar log(Tt) = 0,09 –0,19*log(Ft) + 0,23*log(Gt)+ 0,07*Regülasyont + 0,00*Trentt + et Fiyat Esnekliği: (-0,19) Türkiye’deki sigara fiyatlarının % 100 arttığı düşünüldüğünde, sigaraya olan talep % 19 azalmaktadır. (Diğer ülkeler ile karşılaştırıldığında oldukça düşüktür.) Gelir Esnekliği: (0,23) Kişi başına düşen gelir % 100 arttığında, sigaraya olan talep % 23 artmaktadır. (İstatistiksel olarak anlamlı bulundu.).

Fiyat Esnekliği Diğer ülkeler ile karşılaştırıldığında Türkiye’de oldukça düşük: Yüksek gelirli ülkeler: -0,25 - -0,50 Orta ve düşük gelirli ülkeler: -0,50 - -1,00 Papua Yeni Guinea: -0,70 Güney Afrika: -0,59 Tansel (1993) 1960-1988: -0,21

1994 DİE Hanehalkı Tüketim Harcamaları Anketi Verileri Kullanılarak Sigara Talebinin İncelenmesi Türkiye’nin 7 bölgesinde oturan 26,186 hanehalkı incelendi. Hanehalkları gelirlerine göre beş gruba ayrıldı. Hem bütün örnek, hem de beş-gelir grubu ayrı ayrı incelendi. Herbir gelir grubunda 5,232 hanehalkı yer almaktadır. Hanehalkının aylık sigara harcaması varsa, o aile sigara içici olarak tanımlandı.

Sigara İçme Oranları (%) Gelir Grupları Sigaralar Bütün Hanehalkları En Düşük 2 3 4 En Yüksek Filtreli Yerli 52,55 47,98 59,80 62,42 64,35 63,05 Filtresiz Yerli 3,73 7,25 4,97 3,71 2,29 1,22 Yabancı 7,42 1,47 3,15 4,93 9,14 18,43 Hepsi 63,70 52,04 62,59 65,14 68,15 70,34

Eğitim Durumuna Göre Sigara İçme Oranı (1994). Eğitim seviyesi arttıkça, sigara kullanım oranı önce artmakta, daha sonra azalmaktadır.

Yetişkin Başına Aylık Tüketim (paket) Gelir Grupları Bütün Hanehalkları En Düşük 2 3 4 En Yüksek Filtreli Yerli 7,89 7,94 7,82 7,86 8,02 Filtresiz Yerli 7,61 9,76 6,90 5,48 4,42 Yabancı 4,67 3,75 2,91 4,51 5,45 Hepsi 8,39 8,78 8,17 8,21 8,69

Hanehalkının İçtiği Sigara Fiyatları Gelir yükseldikçe, daha pahalı sigaralar içiliyor. Fakat içilen sigaraların fiyatları, gelir durumuna göre çok farklılık göstermemektedir.

Gelir Gruplarına Göre Sigara Harcamalarının Yeri

Aylık Sigara Harcamaları ile Alınabilecekler, 1994 2.25 kg et 12 litre süt 20 kilo portakal 106 yumurta 1.5 Çocuk paltosu 7 Çocuk pantolonu veya 8.8 Okul önlüğü Yıllık sigara harcamaları ile 1.1 ton linyit kömürü

Ekonometri Modeli Birinci Aşama: Logit Modeli Hanehalkının Sigara İçme Olasılığı  P( Sigara İçme ) = f (log F, Log G, Eğitim, İşsizlik, Beyaz/Mavi-Yakalı, Cinsiyet, Yaş, Hanehalkındaki yetişkin sayısı, Kent/Kırsal, Coğrafi Bölge) İkinci Aşama: Regresyon Modeli İçilen sigara Miktarı log(Hanehalkında İçilen Sigara Paketi) = f(log(F), log(G), Eğtim, İşsizlik, Beyaz/Mavi-Yakalı, Cinsiyet, Yaş, Hanehalkındaki yetişkin sayısı, Kent/Kırsal, Coğrafi Bölge)

Sigara İçme Olasılık Modelinin Sonuçları: Sigara fiyatı yükseldikçe, hanehalklarının sigara içme olasılıkları azalıyor. Hanehalkının gelir seviyesi yükseldikçe, sigara içme olasılığı artıyor. Hanehalkı reisi üniversite mezunu olanların sigara içme olasılığı ilkokul mezunlarına göre daha azdır. Kentte yaşayanların sigara içme olasılığı kırsal kesimde yaşayanlara göre daha fazladır. Hanehalkı reisi beyaz-yakalı olanların sigara içme olasılığı mavi-yakalı reisli hanehalklarına göre daha azdır. Hanehalkının reisi işsiz ise, sigara içme olasılığı daha azdır.

İçilen Sigara Miktarı Modelinin Sonuçları: Fiyat arttıkça, hanehalkında içilen paket sayısı azalmaktadır. (-0,386) Hanehalkının geliri yükseldikçe, içilen paket sayısı artmaktadır. (0,146) Hanehalkı reisi üniversite mezunu ise, daha az miktarda sigara içilmektedir. (İlkokul mezununa göre % 6.6 daha az) Hanehalkı reisi erkek ise, daha fazla sigara içilmektedir. (% 30,41 daha fazla) Hanehalkı reisinin yaşı 20-59 arasında ise, 60 ve daha yukarıda olanlara göre daha fazla. Marmara Bölgesine göre İç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde oturanlar daha fazla sigara tüketmektedirler.

Toplam Fiyat Esnekliği (%) Hanehalkı En Düşük 2 3 4 En Yüksek Sigara İçme Olasılığının Fiyat Esnekliği -2.7 -12.3 -32.3 -10.9 -2.4 14.6 Talebin Şartlı Fiyat Esnekliği -38.6 -34.4 -57.5 -44.9 -40.8 -30.4 Toplam Fiyat Esnekliği -41.3 -46.7 -89.8 -55.8 -43.2 -15.8 Sigara fiyatlarının artması, hanehalklarının sigara içme olasılığını çok fazla düşürmemesine rağmen, tüketilen sigara miktarını azaltmaktadır. Bu durum özellikle düşük gelir gruplarında gözlenmektedir.

Toplam Gelir Esnekliği Gelir arttıkça, sigara içme olasılığı azalmasına rağmen, içilen sigara sayısı artmaktadır.

Sigara Fiyatındaki Artışın Sigara İçme Olasılığına Etkisi Mevcut Durum % 10 % 25 % 50 % 100 Tahmini Sigara İçme Olasılığı (%) 68.45 68.29 68.09 67.79 67.32 Tahmini Sigara İçen Hanehalkı 17,910 17,870 17,816 17,738 17,614 Sigarayı Bırakan Hanehalkı 40 95 172 296 Sigara İçen Hanehalkı Sayısındaki Yüzde Azalma -0.23 -0.53 -0.96 -1.65 Sigara fiyatı % 100 artırıldığında, örnekteki hanehalklarının % 1.65’in sigarayı bıraktığı hesaplandı.

Sigaradan Alınan Vergilerin Yükselmesinin Hükümetin Gelirlerine Olan Etkisi Hükümet sigaradan alınan toplam vergi miktarını %100 artıracak olursa, simulasyon sonuçlarına göre, hükümetin sigaradan topladığı gelirler % 41.21 artıyor.

Sigaradan Alınan Vergilerin Gelir Gruplarına Göre Dağılımı Ödenen Vergi (Milyar TL) (Milyon ABD $) Pay (%) En Düşük 2,128 57 10.2  2 2,692 72 14.0 3 3,626 97 18.1 4 4,484 120 22.9 En Yüksek 7,597 203 34.7 Toplam 20,527 548 100 Toplam Vergi Gelirleri, 1994 587,760 15,690 3.49

Vergi Oranındaki Yükselme Değişik Gelir Grubundaki Hanehalkları Vergilerdeki Değişiklikten Etkilenmesi Gelir Grubu Vergi Oranındaki Yükselme % 10 % 25 % 50 % 100 1 % 14 2 % 13 % 12 % 11 % 9 3 % 19 % 18 % 17 4 % 21 5 % 33 % 34 % 36 % 38 En az düşük gelir grupları, en çok yüksek gelir grupları etkilenmektedir.

Tüketim Vergisindeki Değişim Vergi Değişikliğinin Sigara Tüketimine ve Hükümet Gelirlerine Olan Etkisi (Zaman Serisi) Tüketim Vergisindeki Değişim Mevcut Durum % 10 % 25 % 50 Sigara Fiyatı (000 TL) 505 Tüketim/ yetişkin (paket) 135 132 129 123 KDV (%) 17 Tüketim Vergisi 55 60.5 67.75 82.50 Fiyattaki Değişim(%) 5.50 13.75 27.50 Tüketimdeki Değişim (%) -1.50 -3.90 -7.80 Bir Kişinin Yıllık Tükettiği Sigaradan Elde Edilen Vergi Gelirleri (Milyon TL) KDV’den 12 13 14 Tüketim Vergisinden 31 34 37 43 Toplam 46 50 57 Hükümet gelirlerindeki Değişim(%) 7.08 17.19 32.67

Vergiden Elde Edilen Gelirlerdeki Yüzde Değişme: Tüketim Vergisindeki Değişim (%) % 10 % 25 % 50 Kaçakçılık Göz Önüne Alınmadan 7.08 17.19 32.67 Kaçakçılığı Düşünerek 5.49 12.72 22.12

Sonuç Türkiye’de sigaranın fiyat esnekliği diğer ülkelere oranla daha düşüktür. 1960-2000 : – 0,19 Yapılan analizler, sigara fiyatlarının yükselmesi kişilerin sigarayı bırakmalarını çok fazla sağlayamasa da, içilen sigara miktarında azalma olacağını göstermiştir. 1994 DİE Hanehalkı Tüketim Harcamaları Anketi sonuçları kullanılarak yapılan analizlere göre, sigara fiyatları % 100 artırılırsa, toplam sigara tüketimi % 41,3 azalacağı bulunmuştur. Bunun % 2,7 si sigara içenlerin sigarayı bırakmasından dolayıdır. Hükümet gelirlerini sigaradan alınan vergileri yükselterek artırabilir. Simülasyon sonuçlarına göre, vergiler % 100 artırılsa, hükümetin sigaradan topladığı vergi gelirlerini % 41 artırılabilir. 1960-2000 senelerine bakılarak yapılan analizlerde, sigaranın üzerindeki vergiler % 50 artırıldığında, hükümet gelirlerini % 22.1 arttığı görüldü. Artış miktarının fazla olması Türkiye’deki sigara talebinin fiyat esnekliğinin düşük olmasından kaynaklanmaktadır.