BÖLÜM 13 Okul Öncesi Dönem Çocuklarında Sosyal ve Duygusal Gelişim

Okul Öncesi Dönem Çocuklarında Sosyal ve Duygusal Gelişim Okul Öncesi Dönemde Duygusal Büyüme • Girişimciliğe Karşı Suçluluk • Sosyal Girişimcilik • Girişimcilik ve Benlik-Kavramı • Girişimcilik ve Kültür Sosyal Yeterlilik • Akran Statüsü: Popüler, Reddedilmiş ve İhmal Edilmiş Çocuklar •Arkadaşlık • Sosyal Katılım • Olumlu ve Olumsuz Sosyal Davranışlar Kültür ve Sosyal Yetkinlik • Kültür ve Prososyal Davranışlar • Oyun • Akranlara Ulaşmak • Arkadaşlık ve Utangaçlık • Sert Oyun ve Takılma • Sosyal Etkileşim ve İkinci Dil Kazanımı • Akran Kabulü ve Kültür Sosyal Yetkinlikte Değişkenliğin Diğer Kaynakları • Fakirlik ve Ailevi Stresörler • Kardeşler • Çocuk Bakımı • Cinsiyet ve Sosyal Gelişim Sınıf Uyarlamaları: Sosyal Yetkinlik ve Özel İhtiyaç Özet

Rehber Sorular ( Konu sonunda cevaplandırması gereken sorular ) 1. Girişimcilik nedir ve okul öncesi yıllarında kültür ve benlik kavramı ile nasıl bir ilişkisi vardır? 2. Sosyal yeterlilik nedir ve popüler, reddedilmiş ve ihmal edilmiş akran statüsünün özellikleri nelerdir? 3. Arkadaşlık okul öncesi dönemdeki çocukların sosyal gelişimlerini nasıl etkiler? 4. Okul öncesi yıllarında sosyal katılımın beş aşaması nelerdir? 5. Olumlu ve olumsuz sosyal davranışların nasıl kazanıldığına dair en önemli teoriler nelerdir? 6. Fedakarlık ve empati nasıl öğrenilir? 7. Saldırganlık nasıl öğrenilir ve okul öncesi yıllarında gözlemlenen saldırganlık davranışları nelerdir? 8. Okul öncesi dönemde sosyal yeterlik, sosyal davranışlar ve akran ilişkileri kültür tarafından nasıl etkilenir? 9. Yoksulluk, kardeşlerle ilişki, çocuk bakımı ve cinsiyet sosyal gelişimi ne şekilde etkiler? 10. Sınıfta yapılan ne tür uyarlamalar özel gereksinimleri olan çocukların akranlarıyla olumlu ilişkiler kurmasına ve sosyal beceri kazanmasına yardımcı olur?

Bu bölümde 2 ve 5 yaşları arasındaki çocukların sosyal ve duygusal büyümesi irdelenmiştir. Okul öncesi yıllarında birçok çocuk oldukça kendinden emin, özgür ve sosyal olacaktır. Diğer çocuklarla ve yetişkinlerle etkileşime girme yetisi ve isteğine sahip olacaklardır. Akranlarını ikna edebilirler, oyunlara kendilerini kabul ettirebilirler veya devam eden etkinliklere katılabilirler ve anlaşmazlıkları çözebilirler.

OKUL ÖNCESİ DÖNEMDE DUYGUSAL BÜYÜME Erken çocukluk insanın kendisine, başkalarına ve tüm dünyaya karşı olumlu duyguların oluşumunun gerçekleştiği önemli bir dönemdir. Erken çocuklukta duygusal emareler sosyal ilişkiler üzerinde güçlü bir etkiye sahiptir.

Girişimciliğe Karşı Suçluluk Erik Erikson (1963, 1982) öğretmenlere, ruh sağlığı profesyonellerine ve ailelere çocukların duygusal gelişimi hakkında rehberlik etmiştir. Erikson’a göre, duygusal açıdan sağlıklı okul öncesi dönemdeki çocuklar harekete geçmek ve kendilerini kanıtlamak isterler. Onlar yaratmak, icat etmek, taklit etmek, risk almak, arkadaşlarıyla canlı ve yaratıcı faaliyetlere girmek isterler. Girişimcilik : Erikson’un çocukların kendilerini gösterdikleri, yaratıcı girişimlerde bulundukları, risk aldıkları arkadaşlarına el uzattıkları genellikle okul öncesi dönemde edinilen duygusal durum için kullandığı terim. Girişimciliği engellenmiş olan çocuklar tersi olan bir duygusal durumu yaşayacaklardır: suçluluk

Sosyal Girişimcilik Gelişen bir çocukta girişimciliğin kendini göstermesinin bir yolu akranlarıyla enerjik etkileşim içine girmesiyle olur. Birçok okul öncesi çocuğu sosyal girişimcilik sergiler: başkalarına ulaşarak, sosyal ilişkiler kurarak ve sosyal davranışlarını uygulamayı deneyerek. Sosyal Girişimcilik: Başkalarına elini uzatmak, sosyal ilişki kurmak, yeni sosyal davranışları denemek için okul öncesi dönemde yaygın olan istek.

Girişimcilik ve Benlik–Kavramı Benlik–kavramı benliğin kendilik teorisidir. Erikson’a göre, olumlu benlik–kavramı okul öncesi yıllarındaki girişimcilik duygusu ile ilintilidir. Oyunda veya işte yaratıcı çabaları olan bir çocuk veya akranlarıyla aktif olarak meşgul olan bir çocuk başarılı hissedecektir. O, önemli şeyler yapma veya başarma sürecidir. Benlik Kavramı: Özellikleri ile ilgili algı, cinsiyet, etnik aidiyetini içeren kişinin kendine genel bakışı. Çocuklar benlik kavramını kazanırken “ben kimim?” sorusuna cevap ararlar.

SOSYAL YETERLİLİK Sosyal yeterlilik, terimi insan gelişiminin birbiriyle içi içe olan iki yönünü ifade eder: başkaları tarafından sevilmek ve sosyal ortamlarda etkili etkileşim kurmak. Erken yaşlarda çocuklardaki olumlu akran ilişkileri ve sosyal beceriler sonraki yaşamda genel mutluluk ve ruh sağlığının önemli göstergelerindendir Sosyal Yeterlilik: Kişinin başkaları tarafından sevilme ve sosyal ortamlarda etkili etkileşim kurmayı öğrenme derecesi.

Akran Statüsü: Popüler, Reddedilmiş ve İhmal Edilmiş Çocuklar Bazı okul öncesi dönem çocukları arkadaş edinmekte ve oyun arkadaşları tarafından kabul edilmede ve saygı görmede oldukça başarılı iken, bazıları ise akranlarıyla etkileşim kurmakta çok zor zaman geçirirler. Popüler Olan Çocuklar Popüler sosyometrik düzeye sahip çocuklar akranları tarafından çok sevilir ve çok sayıda arkadaşa sahip olurlar. Sosyometrik mülakatlarda bu çocuklar, arkadaşları tarafından, genellikle istenen oyun arkadaşı olarak adlandırılırlar.

Popüler Çocukların Özellikleri Tablo 13-1 Popüler Çocukların Özellikleri

Reddedilmiş Çocuklar Reddedilmiş sosyometrik düzey çocukları akranları tarafından aktif bir şekilde reddedilen çocuklardır. Sosyometrik mülakatlarda akranları tarafından istenmeyen oyun arkadaşı olarak adlandırılırlar. Tablo13-2 Reddedilmiş Çocukların Özellikleri

İhmal Edilmiş Çocuklar İhmal edilmiş sosyometrik düzeyin çocukları akranları tarafından çoğunlukla ihmal edilir, hatta bazen bakıcıları veya öğretmenleri tarafından ihmal edilirler. Bu çocuklardan sosyometrik mülakatlarda çok nadir bahsedilir. "sanki onlar yokmuş gibi". Tablo 13-3 İhmal Edilmiş Çocukların Özellikleri

İhmal edilmiş çocuklar genellikle içe kapanık ve sosyal ortamlarda endişelidirler.

Arkadaşlık Birçok okul öncesi çocuğu en az bir yakın akranıyla arkadaşlık eder. Uzun süreli arkadaşlık sürdürebilen çocuklar sosyal açıdan çok daha becerikli olurlar. Bir arkadaşlık, çocuğu, reddedilmiş veya akranları tarafından ihmal edilmiş olmanın olumsuz etkilerinden koruyabilir. Arkadaşlık, anaokulunda sosyal beceri müdahalesi için çok yararlıdır. Araştırmalar, arkadaşlığın çocuklara eşsiz sosyal olanaklar sağladığını göstermektedir.

Parten’in bu konudaki ‘basamaklar’ ını incelemekte fayda var. Sosyal Katılım Birçok okul öncesi dönem çocuğu, sınıfta statüleri fark etmeksizin akranlarıyla oyun oynarlar. Fakat sosyal katılım düzeyleri, çocuğun oyun sırasında akranlarının arasına katılma derecesi ciddi anlamda değişkenlik gösterir. Parten’in bu konudaki ‘basamaklar’ ını incelemekte fayda var. Tablo 13-4 Parten’in Sosyal Katılım Basamakları

Çatışma Ve Tartışmalar Zorbalık Olumlu ve Olumsuz Sosyal Davranışlar ilmeyeceğini, arkadaş edinip edinmeyeceğini ve oyun aktivitelerine ne kadar dolu dolu katılacağını belirleyecektir. Genellikle nazik ve iyilik yapan çocuklar daha fazla arkadaş edinecek ve çok sevilecek; etkileşimlerinde antisosyal olan çocuklar bunu yapamayacak. Fedakarlık Ve Empati Saldırganlık Atılganlık Sözlü Saldırganlık Çatışma Ve Tartışmalar Zorbalık

KÜLTÜR VE SOSYAL YETKİNLİK Kültür çocukların etkileşimlerini, iletişim modellerini ve oyun ilgilerini etkiler. Kültürün eşsiz gelenekleri veya kişilerarası özelliklerini anlamayanlar tarafından bazı kültürel grupların çocuklarının etkileşimleri yanlış yorumlanabilir. Ogbu ‘ya göre sosyal davranışlardaki değişkenlik, ailenin dini inançları veya bayramları kadar çocuğun kültürel mirasının da bir parçasıdır.

Peki bizim kültürümüzde çocuklar oyun aktivitelerinde nasıl davranır ! Kültür ve Prososyal Davranışlar Fedakarlık davranışları ve empati gibi prososyal davranışlar kültürel gruplar arasında önemli farklılıklar gösterir. Oyun Oyun aktivitelerinde de kültürel farklılıklar vardır. Çin kökenli Amerikalı çocuklar çok nadir oyun başlatırlar ve oyun etkileşimlerine çok nadir oyun nesnelerini dahil ederler. Tersine, İrlanda kökenli Amerikalı çocuklar daha sık akranların oyunlarını yönlendirirler ve düzenli olarak ticari oyuncaklarla oynamayı tercih ederler. Afrikalı veya Afrika kökenli Amerikalı çocuklar çok daha sık iş birlikçi oyun oynarlar. Peki bizim kültürümüzde çocuklar oyun aktivitelerinde nasıl davranır !

Akranlara Ulaşmak Önceki bölümler boyunca okul öncesi dönemdeki çocukların akranlarıyla oyun oynamaya erişimlerinin olduğunu var saydık. Halbuki dünyada bazı ülkelerde yapılan çalışmalar akranların var olup olmadığıyla ilgili değişkenlik olduğunu göstermiştir On bir farklı toplumda yaşayan ailelerle yapılan çalışmada B. B. Whiting and Edwards (1988), dünyaki birçok çocuğunun ailesine yakın oturduğu ve ebeveynleri veya kardeşleriyle oyun oynadığını saptamıştır.

ŞEKİL 13-1 Whiting ve Edwards ‘ ın çocukların akranlarıyla geçirdiği zaman yüzdeleri

Arkadaşlık ve Utangaçlık Arkadaşlık kültürden kültüre değişen sosyal davranışların diğer bir boyutudur. Erikson (1963), duygusal açıdan sağlıklı olan okul öncesi dönemdeki çocukları dışa dönük ve enerjik olarak tanımlamıştır. Parten (1932), okul öncesi çocuklarının kendileriyle yaşıt olan akranlarıyla daha sık etkileşime girdiklerini öne sürmüştür. Sosyal Etkileşim ve İkinci Dil Kazanımı Okul öncesi akran gruplarında sosyal etkileşimi etkileyen etmenlerden biri dil çeşitliliğidir. Okulda veya yaşadığı mahalledeki akranlarının çoğunluğunun kullandığı dili konuşmayan çocuklar sosyal etkileşimlerinde de kısıtlandırılmış olurlar.

SOSYAL YETKİNLİKTE DEĞİŞKENLİĞİN DİĞERKAYNAKLARI Çocukların akranlarıyla olan ilişkileri birçok etmenden etkilenir. Aile etmenleri, çocuk bakımı, cinsiyet ve engellilik durumu sosyal becerilerin kazanımı ve arkadaş edinmeyi etkileyebilir. Fakirlik ve Ailevi Stresörler Fakirlik içinde yaşayan çocuklar duygusal zorluklar da yaşarlar, dolayısıyla, akranlarıyla ilişkilerinde de başarılı olamazlar. Fakirlik stresi altında ezilen ebeveynler çocuklarıyla ilişkilerinde daha az etkin, daha fazla cezacı ve daha az sıcaktır.

Tarihsel olarak yeterince temsil edilmemiş grupların anaokulu çağındaki çocukları onların Avrupa kökenli Amerikalı akranları tarafından reddediliyor mu? Araştırma sonuçları değişkenlik gösteriyor.

Kardeşler Kardeşler olumlu sosyal gelişime katkı sağlarlar; fakat birçok araştırma kardeşler arasındaki sorunlara odaklanmaktadır. Kardeş kavgası, erkek veya kız kardeşin doğumuyla ilgili yaşanan travma ve saldırganlık popüler alan yazında ve çalışmalarda sıkça vurgulanan konulardır. Çocuk Bakımı Çocuk bakımı ve sosyal gelişim arasındaki ilişki çok net değildir. Ulusal Çocuk Sağlığı ve İnsan Gelişimi Enstitüsü (NICHD) tarafından yürütülen büyük, boylamsal bir araştırmada çocuk bakım sonuçları karmaşık olarak ortaya çıkmıştır.

Cinsiyet ve Sosyal Gelişim Erkekler ve kızlar sosyal etkileşimlerinde ve oyunlarında çok farklı olabilirler. Tüm sosyoekonomik grupların çocukları, oyunlarında cinsiyet farklılıkları gösterirler. Birçok çocuk cinsiyete uygun oyuncaklarla oynar; erkekler kamyonla ve kızlar bebeklerle oynar Cinsel-tipleme Veya Sterotipik (Kalıplaşmış)-cinsiyet Davranışı: Erkek ve kız çocukların, oyuncak ve oyun arkadaşı tercihleri, etkinlik derecesi, oyunun sertliği ve yetişkin isteklerine boyun eğmeyi içeren kültürlerinin katı cinsiyet beklentilerini gösterdikleri davranışlar.

SİNİF UYARLAMALARİ: Sosyal Yetkinlik Ve Özel İhtiyaç Bir dizi araştırma özel gereksinimleri olan çocukların büyük olasılıkla akranları tarafından reddedileceğini belirtmektedir. Aslında bazı araştırmacılar akran reddinin ve onun sebeplerinin– özellikle düşmanca tavır, saldırgan davranışın—engelin ta kendisi olduğuna inanırlar. Otizm gibi bozuklukları anaokulu çocuklarının anlaması oldukça güçtür. Otizmli çocuklar akranlarının reddine sebep olan iletişim ve davranışlarında farklılık gösterir.

Öğretmenler ve bakıcılar, özel gereksinimleri olan çocuklara yardım etmek için sınıf aktivitelerini ve etkileşimlerini nasıl uyarlamalılar? Bunun için sunulan öneriler şunlardır : Sosyal katılımı artırmak için müdahaleler ? Sosyal katılımı artırmak için sınıf uyarlamaları ? Sosyal katılımı artıran oyun materyalleri ? Bir diğerinin davranışlarını anlaması için çocuklara rehberlik etmek ? Belli sosyal becerileri ve dili öğretmek için müdahaleler ?

ÖZET Çocukların sosyal kelimeleri okulöncesi yıllarında çoğalır. Okulöncesi dönem çocukları enerjik ve yaratıcı oyunlara, araştırmaya ve kendini ifade etmeye yol açan girişimci ruhu kazanabilirler. Onlar, akranlarıyla ve yeni yetişkinlerle iletişim kurma isteği gibi sosyal girişimci ruhu da edinirler. Bazı çocuklar akranları tarafından çok sevilerek popüler hâle gelirler. Bazıları görmezden gelinir veya akranları tarafından reddedilir. Birçok çocuk, akranlarıyla yakın arkadaşlıklar kurar ve yeni sosyal yetiler kazanırlar. Çoğu çocuk sosyal katılım aşamalarından geçer–2 yaşında iken uğraşışız davranıştan izleyici davranışa, anaokulunun ilerleyen yıllarında ise iş birlikçi oyuna kadar. Bazı çocuklar olumlu sosyal yetiler ve özellikler kazanır- fedakarlık ve empati dahil. Diğerleri, saldırganlık gibi antisosyal davranışlar sergilerler. Çocukların neden bu sosyal özelliklerini kazandıklarına dair çeşitli açıklamalar vardır. Çocuklar az ya da çok olgun olsun, çevrelerindeki davranışları taklit ederler, sosyal ortamları anlamalarını etkileyen bilişsel yetilere veya sınırlılıklara sahiptirler. Sosyal davranışlar ve akran kabulü kültürden etkilenir. Farklı kültürel geçmişleri olan çocuklar farklı sosyal yaşantılara ve farklı oyun stillerine sahiptir. Bazı çocuklar reddedilir çünkü başka kültürel gruplardan akranlar onların etkileşimlerini yanlış yorumlar. Yoksulluk, ailevi özellikler, kardeşler, çocuk bakımı ve cinsiyet de sosyal gelişimi etkiler. Özel gereksinimleri olan çocukların sosyal davranışlarının ve akran kabulünün desteklenmesi için sınıf uyarlamalarına ihtiyaç vardır.