KAYAÇLARIN MİNERALOJİK VE KİMYASAL BİLEŞİMİNE ETKİ EDEN BOZUNMALAR

KAYAÇLARIN MİNERALOJİK VE KİMYASAL BİLEŞİMİNE ETKİ EDEN BOZUNMALAR Magmatik kayaçların incelenmesinde; bozunma geçirmemiş, taze kayaç örneklerinin alınması gerekir. Ancak, bazı durumlarda bu oldukça zor olmaktadır. Alterasyon süreçlerinin yoğun olarak yaşandığı bölgelerde, taze kayaç örneği bulmak mümkün olmayabilir. Bazı kayaçların kimyasal bileşimlerinde, dolayısıyla mineralojik bileşimlerinde, magmatik kökenli çözelti ve gazların ya da yüzeyden türeyen çözeltilerin etkisi ile değişiklikler olur. Bu şekilde ortaya çıkan değişikliklerin tümünü kapsayan sürece “bozunma” veya “alterasyon” denir.

Kuvars ve diğer bazı tali bileşenler her hangi bir değişim göstermez. Atmosferik koşullar altında gelişen bozunma sonucu, kayaçlarda düşük sıcaklık ve basınç altında duraylı olan sulu silikatlar, metalhidroksit ve oksitleri ve ince taneli kuvars, karbonat, ender olarak sülfat mineralleri gibi mineraller ortaya çıkar; kayaç taze görünümünü kaybeder; mat renkler kazanır. Alkali feldispatlar > serisit, kil mineralleri, karbonat ve kuvarsa dönüşür; Anortitçe zengin plajiyoklaslar > serisitleşir, kil minerallerine, karbonat ve kuvarsa; Feldispatoyidler > kil minerallerine, karbonat ve ender olarak zeolitlere; Ferromagnezyen mineraller > kil minerallerine, hidroksit, karbonat minerallerine dönüşür. Kuvars ve diğer bazı tali bileşenler her hangi bir değişim göstermez.

Derinden türeyen çözelti ve gazların etkisi ile gelişen ve “anşimetamorfizma” veya “hidrotermal alterasyon” da denilen bozunma ise, daha karmaşık bir durum gösterir. Bu tip bozunmanın en önemli türleri şunlardır; Albitleşme: Na bakımından zengin çözeltilerin, daha önce oluşmuş minerallere, özellikle K-feldispat ve plajiyoklazlara etkisi sonucu ortaya çıkan önemli ve yaygın bir bozunma türüdür. Alkali feldispatlarda görülen bir kısım pertitlerin oluşumu ve bazaltik bileşimde bir volkanik kayaç türü olan spilitlerin oluşumu bu süreç ile açıklanmaktadır.

Albitleşme

Albitleşme

Albitleşme

Albitleşme

2. Alünitleşme: Epitermal damarlar çevresinde bulunan ince taneli magmatik kayaçlarda gelişen ve K-feldispatın sülfatlı çözeltiler etkisi ile alünit mineraline dönüşümünü sağlayan bir süreçtir.

Alünitleşme

3. Arjilitleşme: Bazı damarların çevre kayaçlarda bulunan feldispatların çözeltiler etkisi ile nakrit, dickit gibi kil minerallerine dönüşmesini sağlayan ve yüzey koşulları altında gelişen “kaolinleşme” sürecinden ayrı tutulması gereken bir süreçtir.

Arjilitleşme

4. Karbonatlaşma: Karbonat minerallerinin oluşumu ile sonuçlanan bir süreçtir.

Karbonatlaşma

5. Kloritleşme: Kayaçlarda bulunan genellikle alüminyumlu ferromagnezyen silikatlarının klorite dönüşmesine veya kayaçta klorit oluşumuna neden olan, genellikle ortaç-bazik bileşimdeki afanitik kayaçlarda gelişen bir bozunma türüdür.

Kloritleşme

Epidotlaşma: Kökeni epitermal olan ve epidot (veya zoisit) oluşumu ile veya kayaçlarda bulunan alüminyumlu ferromagnezyen silikatlarının epidota dönüşümü ile sonuçlanan bir süreçtir. Çoğunlukla kloritleşme ile birlikte gelişir.

Epidotlaşma

7. Grayzenleşme: Granitik masiflerin kenar bölgelerinde, ayrıca kırık ve çatlaklardan itibaren veya granitik kütlede apofizler şeklinde gelişen bir alterasyon türüdür. Kayaçta feldispatların tamamen muskovit (veya lepidolit) minerallerine dönüştüğü, kayacın florit, topaz, turmalin, rutil, kassiterit, bazen volframit ve bol miktarda kuvars içerdiği gözlenir.

Grayzenleşme

8. Propilitleşme: Genellikle dasit ve andezitlerde gelişen hidrotermal kökenli bir değişimi ifade eder. Bu süreç sonucunda, klorit, karbonat, epidot ve zoisit, serisit ve sülfür mineralleri (pirit) oluşur ve kayaç yeşil bir renk alır.

9. Sosuritleşme: Genellikle gabro ve bazalt gibi kayaçlarda bulunan anortitçe zengin plajiyoklasların , albit veya oligoklaz, zoisit veya epidot, kalsit, serisit ve zeolit minerallerinden ibaret çok küçük taneli bir agregaya dönüşüm sürecidir.

10. Serisitleşme: Bu süreç sonucu kayaçtaki feldispatların kısmen veya tamamen serisit minerallerine dönüştüğü gözlenir.

Serisitleşme

11. Uralitleşme: Piroksen minerallerinin kenarlarından veya dilinim yüzeylerinden itibaren kısmen veya tamamen tremolit/aktinolit türü, çok ince taneli, prizmatik, iğnemsi-lifsi minerallere dönüşümü sürecidir.

Uralitleşme

12. Serpantinleşme: Alüminyum içermeyen ferromagnezyen minerallerin (olivin, piroksen gibi) serpantin minerallerinden ibaret bir agregata dönmesini sağlayan süreçtir. Bu arada talk mineralleride oluşabilir. Serpantinleşme ile mineraller bir ağ gibi kuşatılır. Kırık ve çatlak düzeylerinden itibaren gelişen serpantinleşme kayaca elek dokusu ya da ağsı doku kazandırır.

Serpantinleşme

Serpantinleşme

Serpantinleşme

13. Silisleşme: Kayaçların hidrotermal kökenli veya artık magmatik çözeltilerle silis getirimi ile gerçekleşen bir süreçtir. Bazı volkanik kayaçların boşlukları ve kırık – çatlakları ikincil kuvars, kalsedon veya opal gibi silis mineralleri ile dolduğu yaygın olarak gözlenir.

Silisleşme

Silisleşme

14. Zeolitleşme: Kayaçta bulunan başlıca feldispatoyid ve anortitçe zengin plajiyoklasların zeolit minerallerinden ibaret bir agregata dönüşmesini veya boşluklarda zeolit minerallerinin oluşumunu sağlayan bir süreçtir.

Zeolitleşme

15. Killeşme Kayaçta bulunan alkali feldispat ve plajiyoklaz minerallerinden itibaren kil minerallerinin oluşumu sürecidir.

Killeşme

16. Opasitleşme Kayaçta bulunan olivin, piroksen, amfibol ve mika grubu mafik minerallerin içerdikleri FeO türü oluşumları, ortam koşullarının değişmesi ile dışarı atması şeklinde gelişir. Bu şekilde mineral içerisinde opak özellikli oluşumlar gözlenir; sürecin devam etmesi ile mineral tamamen opak minerale dönüşür.

Opasitleşme