SES BİLGİSİ

İnsanlar arasında iletişim kurmayı sağlayan, insanların duygu, düşünce ve isteklerini anlatmak amacıyla kullandıkları işaretlere dil denir. Söylenebilen ve işitilebilen en basit dil birimine ses denir. Sesleri yazıda göstermeye yarayan işaretlere de harf denir. ÜNLÜLER Dilimizdeki harfler sesli ( ünlü ), sessiz ( ünsüz ) olmak üzere ikiye ayrılır. Ünlü harfler çıkışları sırasında dilin, dudakların ve ağzın durumuna göre gruplandırılır. DÜZ YUVARLAK GENİŞ DAR KALIN a ı o u İNCE e i ö ü

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU KALIN a ı o u İNCE e i ö ü Sesli harflerin kalınlık – incelik bakımından uyumudur. Bu uyuma göre bir sözcüğün ilk hecesindeki sesli harf kalınsa ondan sonra gelen sesli harf de kalın; ince ise ondan sonraki sesli harf de ince olmalıdır. KALIN a ı o u İNCE e i ö ü öğretmenler sanatçı sonsuzluk i i i i k k k k k k Büyük ünlü uyumuna uyar öykücüler iskeleden oyuncu i i i i i i i i k k k Büyük ünlü uyumuna uyar

kalemlik mahalle tarihimiz k i i k k i k i i i Büyük ünlü uyumuna uymaz gerdanlık kitapçı dünya i k k i k k i k Büyük ünlü uyumuna uymaz Büyük Ünlü Uyumuyla İlgili Özellikler: 1- Aslı Türkçe olup zamanla ses değişikliğine uğrayan bazı sözcükler büyük ünlü uyumuna aykırı olabilir. elma ( alma ) anne ( ana ) hangi ( kangı ) kardeş ( karındaş ) ateş ( ataş ) kale ( kal’a)

2- Tek heceli kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz. tek Türk ilk çok az sert ak baş al ev dört film ben gül… 3- Birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz. gecekondu çekyat hanımeli Kadıköy denizaltı sabretmek Çanakkale yazabilmek 4- Türkçede eklerin sahip oldukları ünlü harfler, eklendikleri sözcüğün son ünlüsüne uyar. Bu özellik büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler için de geçerlidir. dünya – lar babam – lar ince – lik Kibar – lık çiçek – çi oku – muş

Ek Uymaz Uyar -ki akşamki bendeki -ken koşarken severken -yor geliyor 5- Türkçede tek şekilli yani sadece kalın ya da sadece ince olarak kullanılan ekler, bazen büyük ünlü uyumunu bozabilir. Ek Uymaz Uyar -ki akşamki bendeki -ken koşarken severken -yor geliyor kalıyor -gil amcamgil teyzemgil -mtırak yeşilimtırak sarımtırak -daş gönüldaş vatandaş -leyin sabahleyin geceleyin

A) Sabahtan beridir ince bir yağmur ( 1998 –DPY ) Aşağıdakilerin hangisinde büyük sesli uyumu kuralına uymayan bir kelime vardır? A) Sabahtan beridir ince bir yağmur B) Yağıyor soğuk bir sesle karışık C) Kafesler kapanmış, sokaklar çamur D) Dışarda ne bir ses, ne de bir ışık

ÜNLÜ ( ORTA HECE ) DÜŞMESİ Kimi iki heceli sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerindeki dar ünlünün düşmesine ünlü düşmesi denir. Değişik şekillerde ünlü düşmesi olabilir 1- Vücutla ilgili terimlerde görülebilir: alın ı – alnı burun u – burnu boyun u – boynu ağız ı – ağzı 2-Yapım eki alan bazı sözcüklerde görülebilir: yanıl – ış - yanlış ayır- ım - ayrım sıyır- ık - sıyrık sarı – ar - sarar-

3- Arapçadan dilimize girmiş bazı sözcükler ünlüyle başlayan ek aldıklarında veya “etmek, olmak, eylemek” gibi yardımcı fiillerle birleştiklerinde görülebilir: akıl – ı - aklı sabır + etmek – sabretmek kahır + olmak – kahrolmak seyir + etmek – seyretmek 4- Bazı sözcükler birleşirken iki sözcüğün arasında kalan hece veya ünlü düşebilir: kayın + ana – kaynana sütlü + aş – sütlaç ne + için – niçin cuma + ertesi – cumartesi 5- Konuşma dilinde veya şiirde vezin gereği düşme görülebilir: ne + oldu – n’oldu karacaoğlan – karac’oğlan ne + ettin – n’ettin

A) Şehrimizde olağanüstü bir kış oldu. ( 2006 – DPY ) “İki heceli bazı sözcükler ünlüyle başlayan ek aldıklarında, ikinci hecedeki ünlü düşer.” Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bu kurala uyulmamıştır? A) Şehrimizde olağanüstü bir kış oldu. B) Ağızdan ağıza ilginç bir haber yayıldı. C) Herkesin zihninde güzel günler canlandı. D) Hep birlikte nehri gezmeye gittiler.

ÜNLÜ DARALMASI Son hecesinde “-a,-e” düz-geniş ünlüleri bulunan bir sözcük “yor” ekini aldığında “-a,-e” ünlüleri daralarak “-ı,-i,-u,-ü”ye dönüşmesine ünlü daralması denir. bekle – yor - bekliyor anla – yor - anlıyor sevme – yor - sevmiyor söyle – yor - söylüyor kokla – yor - kokluyor de – yor - diyor ye – yor - yiyor sakla – yor - saklıyor görme – yor - görmüyor ütüle – yor - ütülüyor

ÜNLÜ TÜREMESİ Tek heceli bazı sözcüklere küçültme eki getirildiğinde ünlü türemesi oluşur. az – cık - azıcık bir – cik - biricik genç – cik - gencecik dar – cık - daracık gül – cük - gülücük Pekiştirilmiş sözcüklerde de görülebilir: sağlam - sapasağlam yalnız - yapayalnız gündüz - güpegündüz

ÜNSÜZLER ÜNSÜZ YUMUŞAMASI SÜREKSİZ SÜREKLİ SERT p , ç , t, k Ses yolundan engele uğrayarak çıkan 21 sestir. Ünsüzler söyleyiş özelliklerine göre gruplara ayrılır: SÜREKSİZ SÜREKLİ SERT p , ç , t, k f, h, s, ş YUMUŞAK b, c, d, g ğ, j, l, m, n, r, v , y, z ÜNSÜZ YUMUŞAMASI Süreksiz sert sessizle ( p,ç,t,k) biten kelimelere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde süreksiz sert sessizler ( p – b , ç – c, t – d , k – g ğ) yumuşar. Buna ünsüz yumuşaması denir. dolap – dolabı p – b ağaç – ağacı ç – c kağıt – kağıdı t – d çiçek – çiçeği k – ğ renk – rengi k – g

Ünsüz Yumuşamasıyla İlgili Bazı Özellikler: grup – grubu p – b araç – aracı ç – c yiğit – yiğidi t – d tarak – tarağı k – ğ ahenk – ahengi k – g Ünsüz Yumuşamasıyla İlgili Bazı Özellikler: 1- Tek heceli bazı sözcüklerde yumuşama olmaz. saç – ı - saçı sap – ı - sapı tek – i - teki süt – ü - sütü 2- Yabancı kökenli sözcüklerin bazıları yumuşamaz. saat – i - saati hukuk – u - hukuku cumhuriyet – e - cumhuriyete millet – i - milleti 3- Özel isimlerde yumuşama yazıda gösterilmez. Ufuk – u - Ufuk’u Sinop – u - Sinop’u Zonguldak – a - Zonguldak’a Ahmet – i - Ahmet’i

A) Sanat B) Sınıf C) Nefes D) Bardak ( 2004 – DPY ) Aşağıdaki sözcüklerden hangisi ünlüyle başlayan bir ek alırsa, sözcüğün sonundaki ünsüz yumuşar? A) Sanat B) Sınıf C) Nefes D) Bardak

ÜNSÜZ BENZEŞMESİ ( SERTLEŞMESİ ) Sert ünsüzle biten ( f,s,t,k,ç,ş,h,p) biten sözcüklere “c,d,g” yumuşak ünsüzüyle başlayan bir ek getirildiğinde “c,d,g” yumuşak ünsüzleri sertleşerek “ç,t,k” olur. Buna ünsüz benzeşmesi denir. FıSTıKÇı ŞaHaP’tan sonra yine FıSTıKÇı ŞaHaP gelir. ayak – da - ayakta diş – den - dişten as – gı - askı bas – gın - baskın millet – ce - milletçe süt – cü - sütçü 1923 – de - 1923’te dost – ca - dostça 13:45 – de - 13:45’te raf – dan - raftan değiş – gen - değişken sonuç – da - sonuçta

A) Sütçünün oğlu bugün geç kaldı. ( 2002 – DPY ) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sert ünsüzlerin benzeşmesini örnekleyen bir sözcük yoktur? A) Sütçünün oğlu bugün geç kaldı. B) Saat üçten sonra çarşıda buluşacağız. C) Pencereden bakarken onun geldiğini gördü. D) Bu çocuğun eli iş yapmaya yatkın.

ÜNSÜZ DÜŞMESİ Türeme ve birleşme sırasında sözcükler ünsüz kaybına uğrayabilir. Buna ünsüz düşmesi denir. sıcak – cık - sıcacık minik – cik - minicik ufak – cık - ufacık alçak – cık - alçacık küçük – cük - küçücük yüksek – l - yükselmek küçük – l - küçülmek üst- teğmen - üsteğmen ast – teğmen - asteğmen

ÜNSÜZ TÜREMESİ Bazı tek heceli sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında veya ünlü ile başlayan bir sözcükle birleştiklerinde bunların sonundaki ünsüzler ikizleşir. Buna ünsüz türemesi denir. hak – ımız - hakkımız şık – ı - şıkkı af + etmek - affetmek hal + olmak - hallolmak hal + etmek - halletmek red – etmek - reddetmek his + etmek - hissetmek zan + etmek - zannetmek

KAYNAŞTIRMA Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmez. Bu nedenle ünlü ile biten sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde iki ünlü arasına “y,s,ş,n” ünsüzlerinden biri getirilir. Bu seslere kaynaştırma harfleri denir. masa – a - masaya su – u - suyu tepe – e - tepeye oku – acak - okuyacak başla – an - başlayan kapı – ı - kapısı anne – i - annesi kedi – i - kedisi okuma – ı - okuması anlama – ı - anlaması yedi – er - yedişer iki – er - ikişer altı – ar - altışar elli – er - ellişer yirmi – er - yirmişer o – u - onu kardeşi – e - kardeşine gözü – e - gözüne aklı – a - aklına gönlü – ü - gönlünü

A) Ütüyü B) Bacası C) Kapının D) Kardeşi ( 2000 – DPY ) Aşağıdaki sözcüklerin hangisinde kaynaştırma sesi yoktur? A) Ütüyü B) Bacası C) Kapının D) Kardeşi

ULAMA Arap atı gibi o da sonradan açılır. Ünsüzle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir sözcük geldiğinde ünsüzün ünlüye bağlanarak okunmasına ulama denir. Arap atı gibi o da sonradan açılır. Sönmeden yurdunun üstünde tüten en son ocak. Bir ay sonra buluşmak üzere ayrıldılar. Yiğitlere serdar oldu Genç Osman. Vezirlik isterse üç tuğ vereyim. NOT: Noktalama işaretleri ulamayı engeller. Artık, onu savunma. Annem, önce derslerine çalış, dedi.

A) Birkaç günde dağın zirvesine ulaştık. ( 2002 – DPY ) Aşağıdaki sözcüklerin hangisinde ulama vardır? A) Birkaç günde dağın zirvesine ulaştık. B) Dostlarınıza gereğinden fazla güvenmeyiniz. C) Türk Edebiyatı dergisini zevkle okuyorum. D) Gemi fırtınası beşik gibi sallanıyor.

VURGU Bir sözcükte bir hecenin; bir cümlede ise bir sözcüğün diğerlerine göre daha kuvvetli ve baskılı okunmasına vurgu denir. İki çeşit vurgu vardır: SÖZCÜK VURGUSU 1- Türkçe kelimelerde vurgu genellikle son hecededir. Tek heceli sözcüklerde ise vurgu olmaz. küçük, yumurta, defter, baba 2- Pekiştirilmiş sözcüklerde, ünlemlerde,hitaplarda, iki heceli yer adlarında vurgu ilk hecededir. bembeyaz, kıpkırmızı, eyvah, arkadaş , Bursa 3- Olumsuzluk eki “-ma, -me” ve soru edatı “mı, mi, mu, mü” vurguyu kendinden önceyi heceye atar. okuma, anlatma, geldin mi, uyudu mu ?

CÜMLE VURGUSU Cümlede vurgu yüklemden önceki kelimenin üzerindedir. Öğretmen seni okulda çok aradı. yüklem Ailemle tatile yarın gideceğiz. yüklem Anne, Ahmet gelmiş. yüklem Onu bu saatlerde evde bulamazsın. yüklem Uzun yıllardır öğretmenimi görmedim. yüklem

Kavakların doruğuna bakarken Beni sarhoş eder o genişlik Düşünün aylardan nisan Sabah kalkıp bakıyorsunuz Ortalık günlük güneşlik T. Apaydın ( 2006- DPY ) Bu dizelerde aşağıdakilerden hangisi yoktur? A) Büyük ünlü ( kalınlık-incelik) uyumuna uymayan sözcük B) Ulama C) Ünsüz benzeşmesi D) Sert ünsüz yumuşaması

YANLIŞ

TEBRİKLER

SBS'DE BAŞARILAR