1 YEREL YÖNETİM SİSTEMİNİN MEVCUT YAPISI,YEREL YÖNETİMLERİN HALİHAZIRDAKİ GELİR KAYNAKLARI VE BU KAPSAMDAKİ DÜZENLEMELER & YEREL YÖNETİMLERİN GELİRLERİNİN ARTIRILMASINA YÖNELİK YAKIN ZAMANDAKİ ÇALIŞMALAR VE BU ÇALIŞMALARA İHTİYAÇ DUYULMASININ NEDENLERİ Dr. İlker GÜNDÜZÖZ EYLÜL 2010 ANKARA

2 MAHALLİ İDARELERLE İLGİLİ İSTATİSTİKLER

3  İl özel idareleri (81),  Belediyeler (2.951), BŞB (16), BŞB ilçe belediyeleri (143), İl belediyeleri (65), İlçe belediyeleri (749), Belde belediyeleri (1.983).  Köyler (34.406). MAHALLİ İDARELER HAKKINDA SAYISAL BİLGİLER

4 BELEDİYE BÜYÜKLÜKLERİ NÜFUS TOPLAM GRUP NÜFUSU BŞBİL BŞ İLÇE İLÇEBELDE

5 MAHALLİ İDARE GELİRLERİ

6  Vergi dışı gelirler; Harcamalara katılma payı, Belediye mülk gelirleri, kiralar, Faaliyet gelirleri, Tarifelere bağlı gelirler, Para cezaları, Bağışlar, Diğer gelirler. MAHALLİ İDARELERİN GELİRLERİ

7 ÖZ GELİR KAVRAMI  2464 sayılı Belediye Gelirleri Kanunu ve 1319 sayılı Emlak Vergisi Kanunu ile belirlenen mahalli idarelerin özgelirleri; mahalli vergi ve harçlar, harcamalara katılma payları, taşınır ve taşınmaz malların kira, satış ve başka suretle değerlendirilmesinden elde edilen gelirler, her türlü girişim, iştirak ve faaliyetler karşılığı elde edilen gelirler, ücrete tabi işlerden alınan ücretler ve üretilen madenlerden verilen pay gibi gelirlerden oluşmaktadır.  Ayrıca, 5393 sayılı Belediye Kanununun ‘Belediyenin Gelirleri’ başlıklı 59 uncu maddesinde, taşınır ve taşınmaz malların kira, satış ve başka suretle değerlendirilmesinden elde edilen gelirler ile her türlü girişim, iştirak ve faaliyetler karşılığı elde edilen gelirler belediyelerin özgelirleri arasında sayılmıştır.

8 Türü Belediyeler Belediye Bağlı İdareleri İl Özel İdareleri Mahalli İdare Birlikleri Toplam Mahalli İdarelerin Türlerine Göre Gelirleri ( ) (1.000 TL) Kaynak: Muhasebat Genel Müdürlüğü, http://

9 Türü Vergi Gelirleri Teşebbüs ve Mülkiyet Gelirleri Alınan Bağış ve Yardımlar ile Özel Gelirler Faizler, Paylar ve Cezalar Sermaye Gelirleri Alacaklardan Tahsilâtlar Toplam Gelirler Gelir Kalemlerine Göre Mahalli İdarelerin Gelirleri ( ) (1.000 TL) Kaynak: Muhasebat Genel Müdürlüğü, http://

10 Türü Vergi Gelirleri Toplam Gelir % Vergi Gelirleri Toplam Gelir % Belediyeler , ,53 Belediye Bağlı İdareleri İl Özel İdareleri , ,55 Mahalli İdare Birlikleri ,50 Toplam , ,83 Mahalli İdarelerin Türlerine Göre Vergi Gelirleri ve Toplam Gelirler ( ) (1.000 TL) Kaynak: Muhasebat Genel Müdürlüğü, http://

11 Türü G.B.V.G. Alınan Paylar Toplam Gelir % G.B.V.G. Alınan Paylar Toplam Gelir % Belediyeler , ,76 Belediye Bağlı İdareleri , ,28 İl Özel İdareleri , ,04 Mahalli İdare Birlikleri ,04 Toplam , ,44 Mahalli İdarelerin Türlerine Göre Genel Bütçe Vergi Gelirlerinden Alınan Paylar ve Toplam Gelirler ( ) (1.000 TL) Kaynak: Muhasebat Genel Müdürlüğü, http://

12  Mahalli idare harcamalarının GSYİH’ya oranı Türkiye’de % 4,8; AB ortalaması % 12,2’dir.  Mahalli idare gelirlerinin GSYİH’ya oranı Türkiye’de % 4,05; AB ortalaması ise % 11,30’dur.  Mahalli idarelerde toplam gelirler içindeki merkezi yönetimden aktarılan payların oranı 2008 yılı itibariyle % 37,2; 2009 yılı itibariyle % 36,4’dür.  2009 yılı itibariyle Bu pay belediyelerde % 49,8; belediye bağlı kuruluşlarında % 5,3; il özel idarelerinde ise % 25,0’dir. İSTATİSTİKLER

13 Mahalli idare harcamalarının GSYİH’ya oranı ile mahalli idare gelirlerinin GSYİH’ya oranı için Türkiye ile AB ortalaması mukayesesinde dikkat edilmesi gereken hususlar şunlardır;  Ülkeden ülkeye değişen mahalli idarelere ait görev sayı ve nitelik farkları göz önünde bulundurulmalıdır.  Bazı AB ülkelerinde sağlık ve eğitim hizmetleri ve bunla ilgili harcamalar da mahalli idare harcamaları içinde yer almaktadır. Türkiye’de ise bu harcamalar esas itibariyle merkezi hükümet tarafından yapılmaktadır. Örneğin bu harcamalar mahalli idare harcaması içinde yer almış olsa idi; (7.5 milyar TL Milli Eğitim Bakanlığı bütçesi ile 28.2 milyar TL Sağlık Bakanlığı bütçesi toplam 36 milyar TL olduğu değerlendirildiğinde) Türkiye için % 4,8 olan bu oran % 9’a ulaşacaktı. İSTATİSTİKLER

14 TÜRKİYE VE AB’DE MAHALLİ İDARELERİN GELİRLERİNİN GSYİH İÇİNDEKİ PAYI Kaynak: Local Finance in Europe An Overwiev 2000/2005

15 PAY DAĞITIM SİSTEMİ

16  İl özel idareleri ve belediyelere genel bütçe vergi gelirleri tahsilâtı toplamı üzerinden pay verilmekte,  Genel bütçe vergi gelirleri tahsilâtı toplamının; Nüfus esasına göre: yüzde 6’sı belediyelere, yüzde 1,20’si il özel idarelerine ayrılmakta idi.  Büyükşehir belediyelerine, Büyükşehir ilçe ve alt kademe belediyelerinden %35, Büyükşehir sınırlarında toplanan genel bütçe vergi gelirlerinin %5’i, aktarılmakta idi sayılı KANUN DÖNEMİNDE PAYLARIN HESAPLANMASI

17  İl özel idareleri ve belediyelere genel bütçe vergi gelirleri tahsilâtı toplamı üzerinden pay verilir.  Genel bütçe vergi gelirleri tahsilâtı toplamının; yüzde 2,85’i büyükşehir dışındaki belediyelere, yüzde 2,50’si büyükşehir ilçe belediyelerine, yüzde 1,15’i il özel idarelerine ayrılmaktadır sayılı KANUNDA PAYLARIN HESAPLANMASI

18  Büyükşehir belediye sınırları içinde yapılan genel bütçe vergi gelirleri tahsilâtı toplamının yüzde 5’i,  Genel bütçe vergi gelirleri tahsilâtı toplamı üzerinden büyükşehir ilçe belediyelerine ayrılan payların yüzde 30’u, büyükşehir belediye payı olarak ayrılır sayılı KANUNDA BÜYÜKŞEHİR PAYLARININ DAĞITILMASI

19 İl özel idare payının;  Yüzde 50’lik kısmı illerin nüfusuna,  Yüzde 10’luk kısmı illerin yüzölçümüne,  Yüzde 10’luk kısmı illerin köy sayısına,  Yüzde 15’lik kısmı illerin kırsal alan nüfusuna,  Yüzde 15’lik kısmı illerin gelişmişlik endeksine, göre İller Bankası tarafından dağıtılır.  Köy sayısı, İçişleri Bakanlığı tarafından her yılın ocak ayından geçerli olmak üzere İller Bankasına bildirilir sayılı KANUNDA PAYLARIN HESAPLANMASI İL ÖZEL İDARE

20  Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı tarafından tespit edilen en son endeks esas alınır.  Bu endeksin kullanımında iller gelişmişlik katsayılarına göre en az gelişmiş ilden en çok gelişmiş ile doğru ve eşit sayıda ili içeren beş gruba ayrılır.  İllerin eşit sayıda beş gruba ayrılmasında eşitliği bozan il son gruba ilave edilir.  Toplam miktarın yüzde 23’ü birinci gruba, yüzde 21’i ikinci gruba, yüzde 20’si üçüncü gruba, yüzde 19’u dördüncü gruba ve yüzde 17’si beşinci gruba tahsis edilir.  Bu tahsisat, her grup içinde, gruba giren illerin nüfuslarına göre dağıtılır sayılı KANUNDA PAYLARIN HESAPLANMASI İL ÖZEL İDARE

21  Bakanlar Kurulu, belirtilen oranları iki katına kadar artırmaya veya kanuni haddine kadar indirmeye yetkilidir.  Genel bütçe vergi gelirlerinden belediye ve il özel idarelerine ayrılan payların dağıtımına esas belediye ve il nüfusları, Her yılın ocak ayından geçerli olmak üzere, İçişleri Bakanlığı tarafından, TÜİK’den alınmak suretiyle, İller Bankası ve Maliye Bakanlığına bildirilir sayılı KANUNDA PAYLARIN HESAPLANMASI

22 İL-İLÇE-BELDE BELEDİYELERİNİN PAY DAĞITIMINA İLİŞKİN ESASLAR

23 % 2,85 oranındaki belediye payının;  yüzde 80’lik kısmı belediyelerin nüfusuna,  yüzde 20’lik kısmı gelişmişlik endeksine göre, İller Bankası tarafından belediyelere dağıtılır. BELEDİYE PAYLARININ TAHSİSİNE İLİŞKİN ESASLAR

24 GELİŞMİŞLİK ENDEKSİ

25 GELİŞMİŞLİK ENDEKSİ 25 Gelişmişlik endeksine göre dağıtılacak miktar için;  Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı tarafından tespit edilen en son veriler esas alınır.  İlçeler gelişmişlik katsayılarına göre en az gelişmiş ilçeden en çok gelişmiş ilçeye doğru ve eşit sayıda ilçeyi içeren beş gruba ayrılır.  Eşitliği bozan ilçe son gruba ilave edilir.  Belde belediyelerine bağlı bulundukları ilçenin endeks değeri uygulanır.

26  Gelişmişlik endeksine göre dağıtılacak miktarın;  Yüzde 23’ü birinci gruba, (en az gelişmiş)  Yüzde 21’i ikinci gruba,  Yüzde 20’si üçüncü gruba,  Yüzde 19’u dördüncü gruba,  Yüzde 17’si beşinci gruba, (en çok gelişmiş) tahsis edilir.  Bu tahsisat, her grup içinde, gruba giren belediyelerin nüfuslarına göre dağıtılır. GELİŞMİŞLİK ENDEKSİ

27 SORUNLAR

28  DPT yalnız ilçe gelişmişlik endeksi belirlemekte; 5779 sayılı Kanun da bundan hareketle beldeleri ilçeye tabi kılmaktadır. Belde belediyeleri ilçe belediyeleri eşit dağıldıktan sonra sisteme dâhil edildiğinden grupların eşitliği bozulmaktadır.  İlçe ve beldeler gelişmişlik endeksine göre beş eşit gruba ayrılırken gruplar arası nüfusların farklı olacağı hesaba katılmamıştır, (birinci grupta kişibaşına 102,73 TL ödenek, beşinci grupta 11,37 TL ödenek verilmektedir.) SORUNLAR GELİŞMİŞLİK ENDEKSİ

29 İL-İLÇE-BELDE KİŞİ BAŞI PAY (GELİŞMİŞLİK ENDEKSİ) NÜFUSKİŞİ BAŞI MEVCUT 1. GRUP ,00102,73 2. GRUP ,0081,46 3. GRUP ,0065,75 4. GRUP ,0034,91 5. GRUP ,0011,37

30 ÖNERİLER

31  Pay dağıtım sisteminde il-ilçe belediyeleri 2009 yılı tahakkukları esas alındığında % 2,85’in % 2,21’ini; belde belediyeleri ise % 0,64’ünü almıştır. Bu eksende ayrı ayrı bir pay dağıtım sistemi kurulabilir.  Gruplar eşit nüfuslara bölünebilir.  Gruplar için katsayı modeli getirilebilir. ÖNERİLER GELİŞMİŞLİK ENDEKSİ BAZLI

32 ÇEŞİTLİ ALTERNATİFLERE GÖRE GELİŞMİŞLİK ENDEKSİ ESASLI İLÇE PAYLARI KİŞİBAŞI ALTERNATİF GRUPLAR Mevcut102,7381,4665,7534,9111,37 İlçe-belde ayrı 112,3397,6975,2843,409,59 İlçe nüfus 5 eşit grup 39,5835,9734,1432,5930,24 İlçe-belde nüfus eşit 5 grup 33,6637,4429,6640,4938,86 Katsayı46,8742,9739,0635,1631,25

33 DENKLEŞTİRME ÖDENEĞİ

34 DENKLEŞTİRME ÖDENEĞİ (2009) (altı aylık) NÜFUS GRUBU BELEDİYE SAYISI MEVCUT UYGULAMA (2009) 0 – 5.000’ E KADAR TL (%60) – ARASI TL (%40)

35 SORUNLAR

36  Mevcut uygulamada sorunun kaynağı 5 bin nüfusun altındaki belediye sayısının diğer gruba oranla daha fazla olmasıdır,  10 bin nüfusun altındaki belediyelerin % 14’ü 5-10 bin nüfus aralığındaki belediyelerden oluşmasına rağmen toplam denkleştirme ödeneğinin %40’ını almaktadır. SORUNLAR DENKLEŞTİRME ÖDENEĞİ

37 SORUNLAR DENKLEŞTİRME ÖDENEĞİ  Denkleştirme ödeneği alan iki grup arasında makas çok açıktır, dört katı aşan bir fark oluşmuştur, İlBelediyeNüfusÖdenek ElazığKeban , ElazığBaskil 5,21272,171.23

38 ÖNERİLER

39 ÖNERİLER DENKLEŞTİRME ÖDENEĞİ MADDE …- (1) 02/07/2008 tarihli ve 5779 sayılı İl Özel İdarelerine ve Belediyelere Genel Bütçe Vergi Gelirlerinden Pay Verilmesi Hakkında Kanunun “Denkleştirme ödeneği” başlıklı 6 ncı maddesinin birinci fıkrasının son cümlesi aşağıdaki şeklinde değiştirilmiştir. “Nüfusu ’e kadar olan belediyelere, bu ödeneğin yüzde 50’si eşit şekilde, yüzde 50’si (veya başka bir oranda) ise nüfus esasına göre dağıtılır.”

40 ÖZ GELİRLERİN ARTIRILMASINA YÖNELİK ÖNERİLER

41  İMAR PLANI DEĞİŞİKLİĞİ HARCI  DEĞER ARTIŞ VERGİSİ  İL ÖZEL İDARELERİNİN GELİRLERİNİN ARTIRILMASI (2464 sayılı Belediye Gelirleri Kanunu il özel idarelerine teşmil edilebilir.) ÖZ GELİRLERİN ARTIRILMASINA YÖNELİK ÖNERİLER

42