ÇOCUKLARDA ŞEKİL VE KAVRAM GELİŞİMİ

ÇOCUKTA ŞEKİL GELİŞİMİ Çocukların şekil gelişimi 3 temel dönem doğrultusunda incelenmektedir: 1) Anlamsız, basit karalamalar dönemi 2) Belirgin şekiller dönemi 3) Anlamlı şekiller dönemi

Çocukların basit karalamalara ilişkin resimleri 2 yaşlarına doğru başlar. 2–3 yaşlarında ise belirgin şekillerin oluştuğu görülür. 3–4 yaşlarında. Anlamlı şekiller ortaya çıkar. 4 yaşına doğru çocuklar insan, hayvan, bina vb. resimlerini çizerek yeni bir aşamaya ulaşırlar.

Anlamlı şekiller, ‘bileşimler’ ve ‘kümeler’ olarak gelişimlerini sürdürürler. 1) Bileşimler: İki şekilden oluşan çalışmalardır. (örneğin dikdörtgenin içine ya da dışına çizilen daire vb.) araştırmalar bazı bileşimlerin çocuklar tarafından daha sık oluşturulduğunu ortaya koymaktadır. ( örneğin daire içinde çapraz ile oval veya dikdörtgen şekiller).

2) Kümeler: Üç ya da daha fazla şekilden oluşan çalışmalardır 2) Kümeler: Üç ya da daha fazla şekilden oluşan çalışmalardır. 3-4 yaşlarında çocuklar karmaşık ve sonsuz sayıda kümeleri geliştirmeye başlarlar. Çizimlerde kendine özgü, kişisel bir stilin oluşmaya başladığı dikkati çeker. Anne- baba veya öğretmen bir resmin sahibini diğerinden kolaylıkla ayırt edebilir.

Anlamlı şekiller aşamasında ‘mandala’, ‘güneş’ ve ‘radyal’ olarak nitelendirilen orantılı ve dengeli çizgilerin oluştuğu görülür. Mandala: Daire anlamına gelmektedir. Çocuklar tarafından yapılan mandala daire içinde çaprazlarla bölünen dairelerden oluşmaktadır. Mandala çocuğun sanatsal gelişiminde soyuttan somuta geçişin ifadesidir.

Güneş: Basit bir şekilden oluşan güneş resmi ancak 3 yaş dolaylarındaki çocuklar tarafından çizilebilir. Çocuk önce çeşitli çizgi ve işaretlerden oluşan oval güneşler çizer. 4 yaşlarına doğru eklediği yüz, kol ve bacaklar gibi ayrıntılarla ‘güneş insan’ı oluşturmaya başlar. Mandala ve güneş çocuğun ilk insan resmini gerçekleştirmesinde birer dürtü, uyarıcı olma işlevin görürler.

Radyal (merkezden yayılan çizgiler): Radyal merkez olarak kabul edilen, bir noktadan ya da alandan yayılan çizgiler olarak nitelendirilir. Sağ elini kullanan bir çocuk, sağ dirseğini kaldırarak resim kağıdının ol köşesine doğru ‘radyal’ çizgiler çizer. Kağıdın sağ tarafına benzer şekilleri çizerken dirseğini vücuduna doğru yaklaştırır.

ÇOCUK RESİMLERİNİN GELİŞİM AŞAMALARI 1) Karalama dönemi (2-4 yaş) 2) Şema öncesi dönem (4-7 yaş) 3) Şematik dönem (7-9 yaş) 4) Gerçekçilik dönemi (9-12 yaş) 5) Görünürde doğalcılık dönemi (12-14 yaş)

Karalama Dönemi: Normal bir gelişim sürecini izleyen her çocuğun içgüdüsel olarak gerçekleştirdiği ilk eylemler rast gele, belirsiz, bilinçli olmayan kontrolsüz karalamalar şeklindedir. Bu karalamalar sınırlılık- mekan kavramı olmaksızın yüzeyin her tarafını gelişigüzel kaplamaktadır.

Şema Öncesi Dönem: Çizgilerinde semboller şemalara dönüştürülerek anlam zenginleştirilmiştir. Ev; ağaç ve insan resimleri şemalarla anlatılır. Mekan düşüncesi henüz gelişmediğinden eşyalar yüzeysel olarak yana yatık olup görünmeyen tarafları gösterilir. Örneğin bir masanın dört ayağının bir arada çizilmesi gibi. Çizdikleri çizgiler büyük ölçüde gerçekleri yansıtmasına rağmen gördüklerinden daha çok düşündüklerini çizmeye eğilimlidirler. İnsan figürü çizimlerinde giysi ve cinsiyet özellikleri belirginleşir.

Şematik Dönem: Dekoratif süsleme ve renk kullanımı etkindir, özel durumların dışında genellikle canlı renkler tercih edilir. Çizim ve boyamada önemli parçaların abartılarak gösterilmesi, önemsizlerin ise yok edilmesi fark edilir. Resimde planlama, kompozisyon duygusu belirgindir. Mekan kavramı gelişmiştir.

Gerçekçilik Dönemi: Geometrik çizgilerden uzaklaşılmıştır. Resimlerde katı gerçekçilik egemendir. İnsan figürlerinde önemli gelişme cinsiyet ayırımları ile resimlerine yansır. Renk kavramının geliştiği renkleri anlamına ve amaçlarına uygun olarak tercih ettikleri görülür.

Doğalcılık Dönemi: Çizim ve boyama işlemlerinde daha dikkatlidirler. Odaklaştığı konularda kendi çabalarıyla başarılı olabilirler. Genellikle bu döneme kadar insan giysileri, cinsiyet ayırımında önemli bir belirtgeç olarak görülüyordu. Oysa ki mantık döneminde giysiler önemli bir aksesuar olarak dikkati çeker. Örneğin bir hareket sonucunda giysi kıvrımları görülebilir. Işık, renk, gölge ve oran gibi faktörler üzerinde çok fazla dururlar.imgesel ve taklit çizimlere eğilim gösterirler.

YAŞ GRUPLARINA GÖRE KAVRAM GELİŞİMİ

Kavram Benzer özelliklere sahip olay, fikir ve nesneler grubuna verilen ortak isim  Özel isimler dışında kalan kelimeler kavramdır * Örn, ağaç - çok sayıda nesneyi temsil eder - toprağa kök salma - dik durma - gövdesi - dalları ve yaprakları olma Kız, kitap, ev birer kavramdır

Kavramların yararları  Çevrenin karmaşıklığını azaltır  Nesnelerin tanınmasını kolaylaştırır  Nesne/ olaylarla her karşılaşmada yeniden öğrenme gereğini azaltır  Etkinlikleri planlama ve onlara yön vermeye yardım eder  Nesne/ olay sınıflarını ilişkilendirme ve sıralandırmaya yardımcı olur  Düşünmeyi kolaylaştırma ve kesinleştirmeyi sağlar  Sağlıklı iletişim için gereklidir

Kavram öğrenme  Bilişsel gelişimin en önemli konularından biridir  Yaşamın ilk günlerinden başlar  Her çocuk algıladığı uyaranların benzer yönlerini görmeye, seçmeye ve kavramsal olarak birleştirmeye çalışır  Bu uğraşılar çocuğun çevresi ile etkileşiminde büyük kolaylık sağlar

ÇOCUKTA KAVRAM GELİŞİMİ  Çocuğun algısallıkla egemen dünyası zamanla yetişkinin kavramsal dünyasına dönüşür  Çocukta algısal uyarıcıları düzenleme yeteneği gelişir  Düzenlemenin yolu, uyarıcıları çeşitli sınıf/ takımlara ayırmaktır  Sınıf A’ nın Sınıf B’ den ayrı olduğunu anlayabilmesi için Sınıf A kavramı oluşmuş olmalıdır

ÇOCUKTA KAVRAM GELİŞİMİ  Örn, çocuk ilk önce hayvanlar sınıfını, nesneler sınıfına ayırır * Daha sonra değişik hayvanlar arasında ayırımlar yapar * En sonunda bir hayvan örneğin köpek türlerini köpek sınıfının altsınıfları olarak seçebilir

ÇOCUKTA KAVRAM GELİŞİMİ Kavramlarda örgütlenme  Yatay: Yaklaşık olarak, benzer/ eş içerikli kavramları kapsar. Kedi, köpek, at vb. Dikey:Gitgide artan içerikli aşamalı kavramları kapsar Çomar, köpek, hayvan vb. Aşamalı olan dikey örgütlenmede mantıksal sıraya dayalı bir soyutlama görülür

Yatay örgütlenme  İlk kavramları yatay örgütlüdür  Kısıtlı deneyim ve söz dağarcığını yansıtır  hav hav/ köpek gibi kavramlar yalnızca köpeklere değil kedi, tavşan,hayvan resimleri gibi çeşitli nesnelere de uygulanır  Algının kesinleşmesi, artan ve çeşitlenen deneyimler ve gelişen söz dağarcığı ile çocuğun kavramları farklılaşmaya başlar ve daha kesin olarak ayırt edebilir

Yatay örgütlenme  2-3 yaşta köpek ve at, kız ve erkek, birbirlerinden farklılaşmıştır  Ancak hala somutturlar, gerçek nesnelere ve bu nesnelerin dış özelliklerine bağlıdır  Kavramları betimleyemez ve kıyaslayamaz Kavramların özelliklerini düşünüp, onlar hakkında konuşabildiği zaman, gerçek kavram edinir  Gerçek kavram okul öncesi yılların sonlarına doğru başlar

Dikey örgütlenme  Üst-düzey kavramları içerir  Kavramları, daha soyut ortak öğeleri ile tanımaya dayanır  Genellikle okul yıllarına kadar başarılamaz  Örn, elma ve şeftali ne bakımdan birbirine benzer? sorusu ancak normal 7 yaş çocuğu tarafından yanıtlanabilir

Dikey örgütlenme (6 yaşına kadar)  Çocuk kavramları kendi deneyim ve etkinlikleri ile belirler  Buna bağlı olarak tutarsızdır  Kesin değildir  Basittir  Nesnenin algısal özellikleri ile yakından ilişkilidir  Kavramlar okul çağı süresince ve yetişkinliğe dek farklılaşır/mantıksal olur

Dikey örgütlenme (2-6 yaş)  Çocuğun dili  Oyun anlayışı  Dünya görüşü  Kural anlayışı gelişirken Kavramların gelişiminde de birtakım özellikler göze çarpar Örneğin, sayıları ezber yoluyla öğrenebilir. 10’a, 20’ye,100’e kadar sayabilir

Dikey örgütlenme (2-6 yaş)  Sınıflama ve gruplama yapamaz  Çiçekler grubu olup, gelinciğin, papatyanın bu grubun birer parçası olduğunu,  Hayvanlar grubu olup, kedinin köpeğin bu grubun birer parçası olduklarını kavrayamaz

Çocuk geliştikçe  Sayı,zaman,büyük-küçük, kendisi ve başkalarına ilişkin kavramlarında değişiklikler olur  Kavramlarının gelişimi okul başarısının en açık belirtilerinden biridir  Akademik becerilere (matematik, okuma-yazma gibi) temel oluşturur  Okulöncesi yıllarda gelişen kavramlar ve öğrenme biçimleri önemlidir

1. KAVRAMLARIN ÖZELLİKLERİ Aynı- Farklı Kavramları Şekil,renk,büyüklük, sınıf/ işlev açısından a. Verilen bir örneğin aynısını çeşitli resimler arasından seçme b.Verilen resimler arasından farklı olanı ayırma c.Verilen bir çift resmin benzer ya da farklı olduğunu belirtme d.Çift olarak verilen resmin aynı ve farklı olanları ayırma

Büyüklük İlişkisi a.Verilen nesne büyüklüğünde başka bir nesne bulma b.Verilen nesneden farklı büyüklükte bir nesne bulma c.Değişik büyüklükte bir dizi nesne ve onların bir parçası verildiğinde, nesne ve parçasını eşleştirebilme d.Değişik büyüklükte bir dizi nesne verildiğinde, belirtilen büyüklüğe uygun olanı bulma e.Verilen değişik büyüklükte bir dizi nesneyi büyüklük sıralarına göre dizme f.Verilen değişik büyüklükte bir dizi nesneyi bir dizidekilerle eşleştirme

TEMEL KAVRAMLAR Şekil kavramı  3-6 yaşlar arasında gelişim gösterir  Şekilleri ayıredetme, yani farklı olarak algılama, şekil kavramı geliştiği anlamına gelmez  Çeşitli nesneler arasında yuvarlak olanları bir tarafa ayırması istendiğinde bunu başarır  Ör. top, portakal vb. nesneleri diğerlerinden ayırabilirse şekil kavramı edinmiş olur

Büyüklük kavramı  2-6 yaşta gelişme gösterse de, yetişkinler gibi kavram edinilmez  Bazı adlandırmalar (büyük, küçük vb.) oluşur, ancak tüm büyüklük kavramları aynı anda gelişmez  Örn. 3 ayrı boy (büyük,orta, küçük) oyuncağın ayırdedilmesinde okulöncesi çocuk büyük olanı kolaylıkla seçtiği halde küçük ve orta olanları seçmekte güçlük çeker

Büyüklük kavramı (2-6 yaş)  Yaş ile büyüklük arasındaki ilişkiyi de anlamayamazlar  Uzun ağaç kısa ağaçtan daha yaşlıdır  Büyüklüğün yaşa işaret ettiğini düşünür

Renk kavramı  2-6 yaşta hızlı bir gelişme gösterir  Az bir renk ya da parlaklık değişiklikliğini bile algılar, ayırdeder

Mekan Kavramı 1 yaşında bir cismi yerden alır, ağzına götürür  1-1,5 yaşında bir engelin önünde/ arkasında olma ilişkisini görür  Kendisi ile almak istediği oyuncak arasında bir başka obje varsa, onun farkına varır. Engeli iter, oyuncağı alır

 2 yaşında yukarda, içeri, dışarı, uzağa git gibi sözcükleri kullanır  3 yaşında hangi sokakta oturduğunu söyler, ancak numarayı bilemez  5 yaşında tek başına evin yakın çevresinde dolaşır  Okula, bakkala giderken kullandığı yolu gösteren basit kroki ile çizer

TEMEL KAVRAMLAR Mekan Kavramı Okulöncesi yıllarda  Nesneler mekanda anlam kazanır  Bir dereceye kadar ben merkezcilikten kurtulur  Kendisinden soyut olarak, nesnelerin yer değiştirebileceğini hisseder  Örn. topu koltuğun altına atan bir çocuk, kanepenin altında aramaz

 Topun koltuğun altından geçerek arkasına, yani odanın başka bir yerine gittiğini anlar  Koltuğun arkasına dolanıp topu orada arar  Örgütlü-bağımsız bir mekan kavramı kullanır

Nicelik ve Para Kavramı  Erken çocukluk döneminde nesne kavramı bilişsel yapısının bir parçası olur  Bir nesne/ olayın birden çok görünümü olduğunu anlamaya başlar  Nesne/ olayın özelliklerini ve özellikleri sıralama yollarını öğrenme gereksinimi doğar  Sayı/ nicelik kavramı önemli olur

 Sayı kavramı, nesneleri sınıflara ayırmak, seriler oluşturmak ve ilişkileri anlatmak için bu işlemleri birleştirme yeteneğini içerir * Örn, 4 rakamı dört birimden oluşan bir sınıfı ifade eder (nesne/ olay) * Örn, boncuk, araba, millet, vb.  Sayı kavramı gelişme ve deneyimler sonucu oluşur

 Okulöncesi dönemde çocuğun doğrudan algılamasına dayanan somut kavramları vardır  Birimlerin yeniden düzenlenmesi sonucu toplam miktarın değişmeyeceğini anlayamaz 8=8(2+3+3)  Niceliği ayırdedici / kritik özelliklerine ilişkin kavramı yoktur

 Bu kavramlar alıştırmalarla gelişir  Okulöncesi çocuk için para kavramı da anlaşılmaz derecede zordur  5 yaşın sonuna doğru en sık kullanılan ve en az değeri olan paraları tanımaya başlar

Zaman Kavramı Bebeklikte zaman kavramı daha çok şimdi ile sınırlıdır 2 yaşında çok az sayıda geleceği belirleyen sözcükler kullanır Geçmiş ise 3 yaş dolaylarında oluşur 1,5-2 yaşında yakın geçmiş ve gelecek zamanı büyüklükleri taklit ederek kullanır * Örn, baba gitti, kardeş geldi

Zaman kavramını anladığında olaylarla günün belirli zamanları arasında ilişki kurmaya başlar Okula gitme, öğle yemeği, oyun saati vb. 2-4 yaşta günlük etkinlikleri zamanla bağdaştırmaya başlar; böylece akşam yemeğinin ne zaman olacağını,vb. bilir

Zaman kavramını geliştirirken önce tam, sonra yarım en son çeyrek saatleri öğrenir Saate bakarak zaman anlama okul çağından önce başlamaz Anaokulu döneminde haftanın ilk ve son günlerinin adları öğrenilirse de hafta ortasındaki günler hala karıştırılır

Zaman kavramı kendiliğinden ortaya çıkmaz, çocuk tarafından oluşturulur Zaman kavramının kazanılmasında hareket, mesafe ve hız kavramı da gelişmesi gerekir 7 yaşına kadar hız, hareket ve zaman kavramlarının bağdaştırılamadığı bilinmektedir

Ölüm Kavramı  Ölüm zor öğrenilen, oldukça soyut bir kavramdır  Sadece çocuğa zor ve yabancı gelmez, yetişkinlerce de açıklanması zordur  4 yaştan önce ölüm hakkındaki fikri kısıtlı olup, belirgin duygusal tepkiler görülmez  Ancak sevdikleri birinin yokluğu içli ve duygulu çocukları etkileyebilir

 4-5 yaşta ölüm kavramı daha ayrıntılı ve belirgin olur  Ölüm olgusunu soruşturur, kesinliğini anlamaya başladığında annesinin de bir gün ölebileceğinden kaygılanır  Ölüm hakkındaki fikirlerini mantıksızca uygular, kullanır - Her iki dedesi ninelerinden önce öldüğünde, hep dedeler mi ölür? diye sorabilir  Ölümden, gidip gelinecek bir yermiş gibi düşünür

 6 yaşında bu kavramla çok farklı şekilde uğraşır  Çoğu çocuk oldukça duygusal olur ve yaşlılıkla ölümün ilişkili olduğu fikri gelişir  İnsanlarla ilişkilerinde ölüm ile ilgili sözcük ve cümlelere yer verir  Kızdırıldığında en çok söyledikleri tehdit seni öldüreceğim dir.

Nedensellik Kavramı  Çocuk sürekli değişmelerle karşılaşır, acaba bunları kendi kendine nasıl açıklar  Piaget çocuklara doğayla ilgili sorular sormuştur - Bulut nasıl hareket eder? - Güneş ve ay niçin hareketsiz? - Gölgenin nedeni nedir?  Farklı yaşdaki çocuklardan alınan tepkileri 3 grupta toplar

1. Nedenler güdüseldir  İlk yıllarda olayın nedeni ne olursa olsun neden her zaman bir insandır  3-4 yaşda, herhangi bir şekilde iki obje birbirine benziyor ise biri diğerine neden olur - Örneğin odadaki gölge dışarıdaki gölgenin nedeni olabilir

2. Nedensellik yapaydır  Çocuğun ortaya koyduğu nedenler doğrudan doğruya gerçek durumla ilgili değildir  Nedenler onun hayal gücü ve yaratıcılığıyla karışır - yaprakların içi gece, dışı gündüz diyebilir

Nedenler dinamiktir  7-8 yaşındaki çocuk sorusuna cevap aramaya başlar - Bulutlar rüzgarla hareket ediyor der  Nedenler daha çok mekaniktir - Rüzgarlar bulutu itti...  Çocuk genellemeye de gider - Güneş ateştendir  Bilgileri üzerinde fikir yürütebilir - Su hafiftir, çünkü sıvıdır  10-12 yaşında mantık yetişkinin ki gibi gelişmiştir

Nedensellik Kavramı  Nedensellik kavramını incelemenin, çocuğun diğer kavramlarla ilgili düşünme şeklinin anlaşılmasına daha çok yardımcı olacağı sanılmaktadır  Gagne (1966) ye göre, çocuklar doğrudan doğruya edindikleri tecrübelerle kavramları öğrenirler

SONUÇ  Her çocuğun temel kavramlarının desteklenerek yaşına uygun olarak öğretilmesi gerekir. Böylece  İletişim kurma  Öğrenme etkinliklerinden yararlanma becerileri daha iyi olacaktır  Anaokullarının bu sürece katkısı son derece önemlidir