Ə. Əliyev ad. Azərb.HTİ onkologiya kafedrasi Akad., C.Ə.ƏLİYEV t.ü.f.d., Fəxrəddin Zeynalov Prof., Ə. X.Kərimov XƏRÇƏNGİN BİOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ.Kanseroqenez.

XƏRÇƏNG NƏDİR? Toxumaları təşkil edən hüceyrelerin ölümsüzlük qazanarak,amaçsız ve denetimsiz çoxalması,normal toxumaları işgal etmesi və funksiyalarını əngəlləməsidir.

Xərçəng necə yaranir? Çeşidli hüceyrə içi və dışı etkenlere bağlı olarak hüceyrələrde önce sərhədsiz çoxalma yeteneği (ölümsüzlük) ortaya çıxmaqta, ardından eklenen mutasyonlar hüceyrələrin sadəcə bulundukları yerde deyil daha uzak yerlərdə də çoxalabilməsini mümkün kılmaktadır (metastaz).

Xərçəng hüceyrəsi (EM)

Xərçəng Hüceyrəsi (EM)

XƏRÇƏNG VƏ LİMFOSİTLƏR

XƏRÇƏNG VƏ LİMFOSİTLƏR

Kanser hücreleriyle (pembe), lenfositlerin (sarı) savaşı.

TÜMÖR: Anormal hüceyrələrin kontrolsüz çoxalmasıdır TÜMÖR: Anormal hüceyrələrin kontrolsüz çoxalmasıdır. Ancak hər tümör xərçəng deyildir. Xoş xassəli(iyi huylu) bəd xassəli(kötü) Kapsülsüz Kapsüllü Yayılmayan Yayılımcı Farklılaşmış Farklılaşmamış Nadiren mitoz böl. Yaygın mitoz bölünmeli Yavaş büyüyen Sürətli büyüyen Metastaz yapmayan Metastaz yapan

XƏRÇƏNGİN SƏBƏBLƏRİ Sigara, alkohol istifadəsi Uzun sürən və təhlükəli saatlarda günəş altında qalma, Aşırı dozda rentgen şüalanmasina məruz qalma, Bazı kimyasal maddələr (qətran, benzin, boya maddələri, asbest v.b.) Bəzı virüslar Hava kirliliği Radyasiyaya məruz qalma, Pis qidalanma alışkanlığı

Xərçəng Təhlükəsinin 7 Xəbərçisi Rahim ve makattan gelen normal olmayan bir kanama veya akıntı Məmədə vəya vücudun hərhansı bir yerinde ortaya çıxan şişlik ve sərtliklər İyileşmeyen yaralar Uzun süreli ses kısıklığı ve öskürək Yutkunma güçlüğü ve həzimsızlık Ben ve siğillerde meydana gelen büyüme, qanama, rəng değişikliği, yara... Büyük ve küçük abdest yapmakta ki değişiklikler  

Əlamətləri Nələrdir? Vücudun hərhansi bir yerinde şişlik İyileşmeyen veya iyileşmesi geciken yara Ben ve siğillerdeki dəyişiklik Olağan dışı kanama Yutma güçlüğü Sürəkli öskürək və səs kısıklığı İdrar ve dışkılama alışkanlıklarında dəyişiklik Səbəbi açıxlanmayan atəş ve zəyıfləmə

Disentrik Aberasyonlu Metafaz Hüceyrəsi asentrik

ƏN SIX GÖRÜLƏN XƏRÇƏNG TİPLƏRİ Süd vəzi xərçəngi Akciğer xərçəngi Prostat vəzin xərçəngi Mədə xərçəngi Kolon xərçəngi Uterus ve serviks xərçəngi

QADIN VƏ KİŞİLƏRDƏ ƏN SIX QARŞILAŞILAN XƏRÇƏNG TÜRLERİ

1.Süd vəzi xərçəngi;

Süd vəzisi xərçənginin əlamətləri bunlardır: Məmələrdə başında axıntı Kütlə ağrı, Məmə cildində qalınlaşma Məmə cildinde çuxurlaşma olması Məmə başında ağrı vəya məmə başının içəri çəkilmesi Məmə başında və ya məmə cildində qızarma ya da yara əmələ gəlməsi Məmə başlarında asimetriya olması

Məmə Başı Axıntısı

Məmə Başında Çəkilmə

2. AgCİĞƏR XƏRÇƏNGİ

AGCİĞƏR XƏRÇƏNGİ Agciğər kanserlerinin çoğunluğu, genellikle xəstəlık ilerlemeden önce belirti vermemelerine rəğmən, bazı xəstəlardə erken dönəmde belirti və ya bulgulara rastlanabilir. Bu belirtilere önem verilmesi ile bazı xəstələrda erken dönəmde teşhis ve tedavi mümkün olabilmektedir.

Aşağıdaki simptomlar mütləq önəm verilməsi gərəkən əlamətlərdir. Yaxşılaşmayan öskürək Dərin nəfəs almaqla ortaya çıxan göğüs ağrısı Səs kısıklığı Yeni başlayan nəfəs hırıltısı Kilo kaybı, iştah azalması Qanlı yada paslı bəlgəm Nəfəs darlığı Kütle (kanserin dəri yada limfa düyünlərinə yayılması nəticəsində yaranan boyun vəya körpücük sümüyü i civarında əllə hissedilen kütlə ) Nedeni ortaya konamayan ateş Bronşit veya zatürre gibi tekrarlayan enfeksiyonlar (akciğerin iltihabi hastalıkları)

AGCİĞƏR XƏRÇƏNGİ

Sigara-Akciğər Xərçəngi Ülkemizde erkeklerin %60’ı, kadınların %5-10’u sigara içmekte. Akciğer kanserli olguların %90’ı sigara içenler (risk 24-36 kat artıyor) Dünya erişkin nüfusunun1/3’ü sigara içmektedir (1.2 milyar) Her 10 ölümden 1’i sigaradan

Agciğər xərçəngini önləmək üçün sigarayı buraxın və sigara içilen qapalı ortamlardan qaçının.

3.PROSTAT VƏZİN XƏRÇƏNGİ Sıx sıx (özəlliklə geceleri) idrara qalxma,         Yavaş ya da kəsik kəsik idrar yapma,         İdrar kisəsini tam boşaltamama hissi,         İdrarı başlatma və durdurma güçlüğü,         İdrar yaparken ağrı və yanma, Bel, pelvis ve qalçalarda sürekli sümük ağrısı,

Heçbir şikayəti olmasa da 45 yaş üzerinde hər kişi, senede bir dəfa, PSA (prostat spesifik antijen) qan testi yaptırmalıdır. 

4.MƏDƏ XƏRÇƏNGİ Dünya üzerində bəzı ölkələrdə sıx görülməsi, bu xərçəngin genetik faktorlarla və yeme alışkanlıkları ile ilgisi olduğunu göstərməktədir. Özəlliklə Yaponya başta olmak üzərə, Çin ve İrlandiyada da bu xəstəlık sıx görülməktədir.   

MƏdƏ XƏRÇƏNGİ; Həzimsizlik/epigastrik rahatsızlık, İştah azalması, Kilo qaybı ya da anoreksiya(iştahsızlık), Yutma güçlüğü, Qarında kütlə, Ülserə bənzər ağrı, Dəmir əksikliği anemiyası,

EN SIK RASTLANAN VE ÖLDÜREN KANSERLERDEN! Tahmini yeni kanser olguları (Dünyadaki en sık 10 kanser – 2000) Kanser Erkek Kadın Toplam Yüzde Akciğer 902 000 337 000 1 239 000 12.3 Meme 0 1 050 000 1 050 000 10.4 Kolon 499 000 446 000 945 000 9.4 Mide 558 000 318 000 876 000 8.7 Karaciğer 398 000 166 000 564 000 5.6 Prostat 543 000 0 543 000 5.4 Serviks 0 471 000 471 000 4.7 Özefagus 279 000 133 000 412 000 4.1 Mesane 260 000 76 000 336 000 3.3 NHLenfoma 167 000 121000 287 000 2.9 EN SIK RASTLANAN VE ÖLDÜREN KANSERLERDEN! Tahmini kanser ölümleri (Dünyadaki en sık 10 kanser – 2000) Kanser Erkek Kadın Toplam Yüzde Akciğer 810 000 293 000 1 103 000 17.8 Mide 405 000 241 000 647 000 10.4 Karaciğer 384 000 165 000 549 000 8.8 Kolon 255 000 238 000 492 000 7.9 Meme 0 373 000 373 000 6.0 Özefagus 227 000 111 000 338 000 5.4 Serviks 0 233 000 233 000 3.8 Pankreas 112 000 101 000 213 000 3.4 Prostat 204 000 0 204 000 3.3 Lösemi 109 000 86 000 195 000 3.1

İNSİDANS CİDDİ COĞRAFİ FARKLILIKLAR GÖSTERİR! Erkek Kadın Japonya Çin Doğu Avrupa Güney Amerika Güney Avrupa Polonezya Orta Amerika Karaibler Orta Afrika Batı Avrupa Kuzey Avrupa Batı Asya Avusturalya Güneydoğu Asya Güney Afrika Doğu Afrika Kuzey Amerika Orta Asya Melenezya Kuzey Afrika Batı Afrika İNSİDANS CİDDİ COĞRAFİ FARKLILIKLAR GÖSTERİR! Mide kanseri insidansı /100 000 kişi Parkin DM ve ark CA Cancer J Clin 2005;55:74-108

Organlar n % İnsidans /100 000 Akciğer 7739 15.90 11.17 Meme 5380 11.05 7.76 Mide 3371 6.93 4.86 Deri 2991 6.14 4.32 Mesane 2414 4.96 3.48 Diğer 13548 27.83 19.55 Toplam 48676 100. 00 70.24 Mide kanseri ♂: 51/ 100 000 ♀: 15/ 100 000 Türkiye’ de en sık rastlanan kanserler (Sağlık Bakanlığı) (2002) ÜLKEMİZDE DE HEM SIK RASTLANIYOR VE HEM DE BÖLGESEL FARKLILIKLAR GÖSTERİYOR Erkek (1754) % Mide 22.5 Özefagus 10.7 Akciğer 10.2 Mesane 9.5 Larenks 5.0 Mide CA ➚ TÜRKİYE Kadın (1109) % Özefagus 20.2, Mide 15.9 Meme 11.4 Kolorektal 5.2 Tiroid 5.2 İ R A N J Clin Pathol 2004;57:37–42 Van Bölgesinde en sık rastlanan 5 kanser

Mədə xərçəngində(Alarm) simptomlar Disfaji İştahsızlık, erken doyma İnatçı kusma Kilo kaybı Anemi GİS kanama İkter Mədə xərçəngində(Alarm) simptomlar 2003 (%) 1993 (%) Evre I 21 20 Evre II 14 16 Evre III 49 35 Evre IV 16 29 Mədə xərçəngində tanı gecikmesi

Tarama yöntəmləri Radyografi Endoskopi Seroloji

Narrow band Standart Kromoendoskopi Magnifiye

Sigara və Mədə Xərçəngi Sigara mədə xərçəngi riskini 50-60% artırır. Sigara mədə xərçənginin 11%inden sorumlu. Sigara istifadəsi, mədə xərçəngindən qoruyucu olan karatonoidlər və Vitamin C’nin etkisini azaltıyor. Prospective studies have consistently shown at most 2-fold increased risk among smokers, but not necessarily found a dose-response relation; the findings in case-control studies are disparate. The slide shows the result of a 19-year follow-up study. (Jpn J Cancer Res 1987; 78: 1323-8)

5.Kolon Xərçəngi; Bağırsak alışkanlığında değişme:tıkanıklık ya da ishal,  Rektal qanama, Qarın ağrısı, Qarında kütlə, Tenezm (kaka yapamama) Dəmir əksikliği anemiyası,

Sağlıklı ve dengeli beslenmeye dikkat edin Sağlıklı ve dengeli beslenmeye dikkat edin. Az yağlı, bol lifli (səbzə, meyve, kəpəkli unla yapılmış yiyecekler) besinleri tercih edin. 

6.Uterus ve Serviks Xərçəngi Menopozdan sonra olan qanamalar, Səbəbi bəlli olmayan vaginal axıntılar, Bir aydan çox davam edən adət qanaması, düzensizliklər və ya anormal qanamalar, Qarında şişlik, Qaşıntı,  

7. Yogun Bagırsaq Xərçəngi Yogun bagırsak xərçəngi taramasında 4 test istifadə olunur. Bunların başarı oranları birbirine eşittir. Dışkıda gizli kan aranması: Sigmoidoskopi: Baryumlu kolon grafisi: Kolonoskopi:

NECƏ ÖNLƏNİLƏ BİLİR? BİRİNCİLİ QORUNMA Tütün ve tütün ürünleri Alkohol Günəş işığı Məsləki təmas Qidalanma

İKİNCİLİ QORUNMA: Xərçəng tarama testleri ile ÖÖMM Özü Özünə məmə muayinəsi: 20 yaşından başlayarak hər ay yapılması önerilir. Klinik məmə muayinəsi: 20-40 yaş arası 2-3 ildə bir, 40 yaş üzerindeki qadınlarda isə hər il doktor tərəfındən yapılması önerilir. Mammografiya (məmə rentgeni) Pap-yaxma

NECƏ MÜALİCƏ Edilir? Cərrahi müalicə Radyoterapiya Kimya terapiyası İmmünoterapiya Hormonal müalicə Lazer müalicə

XƏRÇƏNGDƏ ERKƏN DİAQNOZ Müalicə şansını artırır. Müalicəni asanlaşdirir. Müalicə giderlerini azaltır. Toxuma və organ kaybını önler Sakatlık bırakmaz. HƏYAT QURTARIR…

ÇEVRE VE İNSAN ARASINDAKİ ETKİLEŞİM HAVA SU TOPRAK HAYVAN BİTKİ İNSAN SOSYAL ÇEVRE FİZİKSEL ÇEVRE ve İKLİM İNSAN

QİDALANMA VƏ XƏRÇƏNG

XƏRÇƏNGƏ SƏBƏB OLAN BAŞLICA FAKTORLAR  Dengesiz qidalanma %35  Sigara                          % 30  İnfeksion xəstəlikləri   % 10  Mesleki nedenler           % 4  Alkohol                               % 3  Çalışma yerinin tozlu ve pis olması   % 2  Gıdalara konan katkı maddeleri  % 1 

Qidalanma və Xərçəngin Etkileşim Yolları Yiyeceklerin hangi ortamdan sağlandığı (sulamada ve/veya beslemede kullanılanların durumu), Yiyeceklerde bulunan doğal olan veya olmayan karsinojenler, Yiyecekleri hazırlama yöntemleri, Depolama ve saklama koşulları. Plastik gapıları uzun süre yiyecek saklamada kullanmayınız. Bu kimyasal xərçəngə, özellikle de məmə kanserine, səbəb ola bilmektedir.

XƏRÇƏNGDƏN QORUNMA GÜNDƏ 5 KƏS SƏBZƏ-MEYVE YENMELİ SƏBZƏLƏR :Lahana, brokoli, karnabahar, Brüksel lahanası, hardal bitkisi, turp, şalgam, tere, Tatlı kabağı, patates, havuç ve pırasa. Tüm sebzelerde vücudun koruyucu enzimler salgılayarak kanserojen maddelerin hücrelere sızmasını ve tümörlerin büyümesini engelleyen güçlü kimyasallar bulunuyor.

BİBƏR: İçerdiği C ve A vitaminleri, folik asit ve potasyumla kanserle mücadele çok önemli bir kaynak.Uzmanlar, taze biberin her sofrada olmasını öneriyor. BROKOLİ: Kansere karşı koruyucu vitamin dolu bir sebzedir.Göğüs, kolon, ve mide kanserini önler. Betakaroten ve C vitamini ihtiva eder.Vitamin ve demir eksikliğini giderir. İçerdiği kalsiyum nedeniyle kemik erimesini önler.

POMİDOR: Kanserle mücadele çok önemli rolü var POMİDOR: Kanserle mücadele çok önemli rolü var. Salçasında, ketçap ve soslarında ‘‘likopen’’ adlı güçlü anti-oksidan bulunuyor. Likopenler prostat kanseri ve bazı diğer kanser çeşitlerinin riskini azaltıyor. Pişirilmiş domates, çiğ domatese göre daha etkili. Çünkü kanserle mücadele eden likopenler pişirilme sırasında açığa çıkıyor. 

MEYVƏLƏR: Kızılcık, yaban mersini, ahududu, çilek, böğürtlen gibi meyvelerde bol miktarda C Vitamini, folik asit bulunuyor ve potasyum açısından da bir hayli zenginler. Bu tip meyveler içerdiği anti-oksidanlarla vücudu zararlı maddelere karşı koruyor.

ALMA: Almanın qabıqları belə, kanserle mücadele edən kimyasallardan ihtiva ediyor. Alma qabığının kolon ve qaraciğər kanseri hüceyrəlerin böyümesini əngəllediği bilimsel araştırmalarda da kanıtlandı. 

NƏ İÇMƏLİ? Su, madensuyu və çay, kansere qarşı tövsiyə edilen içeceklerin başında gelir.Yapılan bir araştırmaya göre çay içənlərin, içməyənləə göre mədə ya da gırtlak kanserine yakalanma riskinin yarı yarıya azaldığı ortaya çıktı. Günde 6-8 stəkan sıvı alınması öneriliyor.

ZEYTUN YAĞI: Özəlliklə də heçbir kimyasal işləmə məruz qalmadan əlde edilen türleri tövsiyə edilir. En sağlıklı yağ çeşidlərinin başında gələn zeytunyağında, E Vitamini və bəzı anti-oksidantlar bulunuyor. Zeytun yağının özəlliklə məmə və kolon kanserine qarşı etkili olduğu bildirilir.

KANSERE YOL AÇAN GIDA VƏ KATKI MADDƏLƏRİ: a. Katkı maddələri: Bazı katkı maddeleri kansere zəmin hazırlar. Bu səbəblə, güvenilmeyen qatı yağlar, meyvə suları, çikolatalar yeyilməməlidir. b. Tatlandırıcılar(sakkarin): Sakkarin, böyrəklərə zərər verdiği gibi, mesane kanserine də neden olmaktadır.

c. Küfler: Gıdalar üzerinde üreyen küfler “aflatoksin” denilen kanser yapıcı maddeyi meydana getirir. d. Kahve: Kahve içenlerde içmeyenlere göre 2-3 misli fazla mesane ve pankreas kanseri ortaya çıkmaktadır.

e. Alkol: Alkolün neden olduğu kanserler ağız boşluğu kanseri, larenks, özefagus ve karaciğer kanserleridir.

YANLIŞ BİŞİRMƏ BİÇİMLƏRİ

AZ YAĞLI SÜT VE ÜRÜNLERİ YAĞSIZ ETLER BALIK VE KÜMES HAYVANLARI KANSER RİSKİNİ AZALTABİLECEK YİYECEK PRAMİDİ MEYVE SEBZE GRUBU PROTEİN GRUBU TAHIL GRUBU TAM TAHILLAR YARAKLI SEBZELER KURU BAKLAGİLLER DİĞER SEBZE VE MEYVELER AZ RAFİNE TAHILLAR AZ YAĞLI SÜT VE ÜRÜNLERİ YAĞSIZ ETLER BALIK VE KÜMES HAYVANLARI ALIMLARI SERBEST !!! ALIMLARI ORTA DÜZEYDE TAM YAĞLI SÜT VE ÜRÜNLERİ YAĞLI ETLER Ve KEK BEYAZ EKMEK YUMURTA İŞLEM GÖRMÜŞ YİYECEK VE YAĞLAR ALIMLARI ÇOK KISITLI ALIMLARI KISITLI

XƏRÇƏNG RİSKİNİ AZALDAN ÖNERİLER YÜRÜYÜN, SPOR YAPIN: Yürüyüş, moralinizi ve enerjinizi artırır. Kilo kaybı, tansiyonun dengelenmesi, kemik erimesinin engellenmesi ve kanser dahil bazı hastalık riskinin azaltılmasında etkili olur.

GÜNƏŞƏ DİKKAT: Uzmanlara göre bronz ten, sağlık belirtisi değil GÜNƏŞƏ DİKKAT: Uzmanlara göre bronz ten, sağlık belirtisi değil. Aşırı güneşlenme, ciltte kalıcı sorunlara  neden olup cilt kanseri riskini artırıyor. Bilim adamları en az 15 koruma faktörlü güneş yağı öneriyor ve solaryumdan da uzak durulmasını tavsiye ediyorlar.

UNUTMAYIN Kİ! ERKEN TEŞHİS HAYAT QURTARIR!!!

DİNLƏDİyİNİZ ÜÇÜN TƏŞƏKKÜRLƏR…