TIP ETİĞİNDEKİ TEMEL KAVRAMLAR Prof. Dr. Tamer Akça

ETİK insanın toplumsal ölçekte gerçekleştirdiği ve başkalarını etkileyen sonuçları olan davranışları/eylemleri/yapıp-etmeleri ve bunları biçimlendiren düşünme süreçleri ile ilgilidir  Felsefenin bir ana alanı olarak etik; davranışlar bağlamında iyi nedir? neler iyidir? ideal davranışların formülü nedir?  Genel ahlak olarak etik; insan ilişkilerinde yapılması/kaçınması gereken kurallar kümesi  Meslek etikleri; belli bir alanda etkinlik gösteren kişilerin uymaları gereken kuralların ve davranışlar

ETİK YAKLAŞIMLAR

NORMATİF ETİK ahlak açısından kabul edilebilir olan davranışları saptamada / bu davranışlara yöneltmede hangi genel standartların, neden önemli olduklarının sorgulandığı çalışma alanı pratik etik; kuramların özgün davranış biçimlerine ve ahlaki değerlendirmeye uygulanması normatif etikten ayırt edilmesi zor etik değerlendirme kuram ve ilkelerin yol göstericiliği paradigmatik örnek olaylar ampirik veriler vb

NON-NORMATİF ETİK deskriptif etik (tanımlayıcı etik) ahlaki tutum ve inançları olgusal düzeyde inceler standart bilimsel teknikler kullanılır uğraşsal uygulamalarda kodlarda kamusal politikalarda hangi ahlak normların ve tutumların vurgulandığını saptamak için yapılan çalışmalar

METAETİK non-normatif etik kümesinin bir alt kümesi etik dilinin, kavramlarının ve akıl yürütme yöntemlerinin çözümlemeleri yapılır ahlaksal epistemoloji ahlaksal akıl yürütme haklı çıkarmada kullanılan mantık ve modeller de ele alınır non-normatif etik olanı ortaya koymayı amaçlar normatif etik sıklıkla metaetiğin üzerine temellenir

ETİK - AHLAK AYRIMI etik ahlak insan davranışlarını irdeleyen düşünsel soyut bir etkinlik ahlak insan davranışlarını belirleyen toplumsal somut bir düzenek etik doğru ve yanlış davranışın ‘teorisi’, ahlak ise onun ‘pratiği’

ETİK DEĞER / ETİK İLKE değer ilke (politika, din, tarih vb) tematik bir çerçevede, (birey, aile vb) belirli bir kitle tarafından, daha çok olumlu (bazen de olumsuz) nitelik atfedilmiş bulunan, kişi, nesne, yer, durum, süreç, kavram…” davranışlara yön veren, onları gerekçelendiren bir öneri veya yönerge niteliğinde ilke farklı çerçevelere özgü temel yaklaşımları ifade eder

ETİK KURAL - ETİK KOD etik kural etik kod davranışlara yön gösteren ve ölçüt oluşturan, etik ilkelere göre daha özel ve somut olan ve etik ilkelerden türetilen düzenlemeler etik kod belirli bir konudaki etik kurallar kümesi

ETİK SORUN - ETİK İKİLEM - ETİK İHLALİ davranışın iyi olmasıyla ilgili (zihinsel süreçte veya toplumsal ortamda)tereddütlerin veya itirazların ortaya çıktığı durum etik ikilem farklı ilkelerin veya kuralların, yol gösterici olarak eş zamanlı ve birbirine yakın ağırlıklı olarak devreye girmesi, her birinin farklı bir davranış seçeneğinin yeğlenmesini gerektirmesi bir ilkeye uygun davranmak bir diğerine aykırı olmayı gerektirir

ETİK SORUN - ETİK İKİLEM - ETİK İHLALİ davranışın belli bir / birkaç ilkeye veya kurala, tereddüde yer bırakmayacak biçimde aykırı olması genellikle ilkeler arasında ikilemlere düşülür ihlal edilen ise daha çok kurallardır

ETİK BOYUT - ETİK DUYARLILIK - ETİK KAYGI insan ilişkilerinin iyi davranışı belirlemek ve gerçekleştirmekle ilgili-bağlantılı kısmı etik duyarlılık/etik kaygı insan ilişkilerinin etik boyutuna yönelik bilinçli ilgi duyarlılık; etik boyut konusunda bilinçli olma ve ona önem vermenin bileşkesi kaygı; bu ikisine etik sorun bulunduğu yönünde bir endişe eşlik eder

ETİK - HUKUK İLİŞKİSİ başlıca ortak nokta; normatif yani kural koyucu sistem olmaları hukuk ‘kuvvetli’ kuralları arkasında devlet gücü + kuvvetli yaptırımla desteklenir etik ‘zayıf’ kitle konsensüsü üzerine bina olmuş belli bir konudaki bazı kuralların hem etik hem hukuk kuralı olması rastlanan bir durumdur

ETİK KURAMLAR VE KLİNİK ETİĞE UYGULANIŞLARI

YARARCILIK (UTİLİTARİANİSM) Jeremy Bentham ve John Stuart Mill yararı maksimize, külfeti minimize etmek ve amaçların araçları haklı kılması hangi yararın (değerin) en önemli? Bentham ve Mill: mutluluk ve haz ardılları; dostluk, bilgi, sağlık, bireyin özerkliği, derin kişisel ilişkiler eleştiri savunulamaz ve tehlikeli bir ahlaki duruş işbirliğini ve güveni olanaksızlaştırır bu nedenle kurallar ve verilen sözler anlamsızlaşır en çok sayıda kişiye en büyük yarar sağlama= çoğunluğun azınlığı ezmesi + adaletsizliğin peşinen kabulü

ÖDEV ETİĞİ (KANTİANİSM) deontolojik yaklaşım kategorik imperatif (koşulsuz buyruk); eylemin öznel ilkesinin evrensel bir yasa olmasını isteyebileceğin gibi eyle. insan hiçbir sebeple (kendi yararı için bile denek olarak kullanılamaz) eleştiri çatışan ahlaki zorunluluklar karşısında etik düşünceye yol göstermede yetersiz kişilerarası ilişkilerin göz ardı edilmesi ödev etiği soyut ve içeriksiz olması nedeniyle uygulamada yeterince yol gösterici değil

ERDEM ETİĞİ Platon ve Aristoteles eylemde bulunan kişi odaklı erdemli bir karakter ahlaki davranışın ön koşulu kişiyi ahlaklı yapan bu eyleme yönelmesini sağlayan motivasyonlardır ‘içinden gelmek’ eleştiri yabancılar arası ilişkilerde geçerli olan etik dayanakları yeterince temellendiremez tek tek eylemlerin açıklanmasında ve haklı çıkarılmasında erdemlerin yeterli olmaması

HAKLAR ETİĞİ (LİBERAL INDİVİDUALİSM) bireye bağlı değerler en yüce değerlerdir (özerklik vb) eleştiri haklar; ahlaki yargıyı geçerli kılmak için gerekli daha genel bir düşünmenin küçük bir bölümünü oluşturur hakkımız olanı talep edip etmememiz gerektiği konusunu yanıtsız bırakır kuralların konulduğu alanları mekanik birer sistem olarak görme eğiliminde insan ilişkileri çok boyutlu, çok etkenli, dinamik

TOPLUMCU ETİK (COMMUNİTARİANİSM) etik dayanaklar toplumsal değerlerden ortak çıkarlardan toplumsal amaçlardan geleneksel uygulamalardan paylaşılan erdemlerden çıkarılabilir eleştiri köktenci haklı temellere dayanmaz

ÖRNEK OLAYLARA DAYALI ETİK AKIL YÜRÜTME (CASUISTRY) her örnek olay, kendisine benzeyen öteki örnek olaylar ve o olaylardan elde edilen deneyimler bağlamında değerlendirilir sağlıklı bir etik değerlendirme şematik ilkelerle değil, o ilkelerin damıtıldığı örnek olayların kapsayıcılığıyla ortaya konulur etik akıl yürütme daha açık ve çözümü kolay olaylardan, daha karmaşık ve çözümü güç olaylara doğru, aşama aşama gerçekleşir (klinik karar vermede olduğu gibi) eleştiri örnek olay kurgusunun kuramdan bağımsız olarak oluşamayacağı göz ardı edilmekte

İLKECİLİK (PRİNCİPİALİSM) ilkelerin temel dayanakları genel olarak sıradan, paylaşılan ahlaki kanılardır saf akıl, doğa yasası gibi dayanakları yoktur ilkecilik, biyoetik alanında en etkin yaklaşımlardan birisi Beauchamp ve Childress’ın dört temel ilkesi yarar sağlama zarar vermeme bireye ve onun özerkliğine saygı adalet

İLKECİLİK (PRİNCİPİALİSM) eleştiri içeriksiz ve şematik etik akıl yürütme sürecini mekanik matematiksel işleme dönüştürür tam bir etik kuram oluşturmazlar çok zaman kendi aralarında çatışır etik karar verme sürecinde yeterince yol gösterici değil

TIP ETİĞİ

meslek etikleri grubundan ve öncülerinden sağlık profesyonellerinin iyi davranmak adına neleri yapmaları ve nelerden kaçınmaları gerektiği soyut düşünme akıl yürütme konulmuş kurallara uyma etkinlikleri pratikte; kurallar, kurallara uyma ya da ihlal etme akademik çevrelerde; ilkelerine, öğretilerine, ikilemlerine yönelik irdelemeler, eleştiriler, düzenlemeler, tartışmalar

SORUNLAR (ZAMANSAL)  Eskiden beri var olan etik sorunlar,  Günümüzün bilimsel, teknik ve sosyokültürel gelişmelerinin yarattığı etik sorunlar

TIP ETİĞİ KODLARI kural dizgeleri tıbbi eyleme yol göstermek resmi ya da gayrı resmi otoriteler (ulusal ya da uluslararası) yaptırım ulusal ve resmi olanları kitle tarafından benimsenmesi bir gereksinimi gidermeleri

TIP ETİĞİ TEMEL İLKELERİ dört ilkeli şema;  yarar sağlama,  özerk olma ve başkalarının özerkliğine saygı gösterme,  zarar vermeme,  adil olma yaşama saygı duyma aydınlatma ve onam alma sır saklama mahremiyete saygı gösterme dürüstlük ayrımcılıktan kaçınma ihtisasa saygı duyma dayanışma

klinik etik; hasta hekim ilişkisine ve koruyucu tıp uygulamalarına ilkeler ve ikilemler ön planda araştırma etiği; klinikte, laboratuarda ve alanda yürütülen tıbbi bilgi birikimini arttırmaya yönelik çalışmalara kuralların ve kural ihlalleri ön planda etik değerlendirme; yaşanmakta olan ya da geçmişte yaşanmış olayları-durumları-süreçleri, çözümleyici yaklaşımla ele alır, o somut durumlarda hangi etik ilkelerin ve kuralların, hangi gerçekleşmiş ya da potansiyel etik sorunların gündemde bulunduğunu saptar etik karar; prospektif değerlendirmeyi takiben en uygun eylemin ne olduğunu belirleyip onu gerçekleştirme ya da retrospektif değerlendirme yapıp somut olayda gerçekleştirilmiş bulunan eylemin uygun olup olmadığına hükmeder

etik kurul; etikle ilgili durumları-süreçleri-olayları geniş açılı bir bakışla gözden geçirip değerlendiren, heterojen üye profiline sahip oluşum danışmanlık; hastane içi etik sorunlar denetleme; araştırmalar vb tıp deontolojisi; sağlık profesyonellerinin görevlerini belirleyen kurallar resmi gayrı resmi; sivil tıp etiği kodu halinde yazıya dökülmüş sözlü gelenek Etik>Deontoloji

sağlık mevzuatı; tıbbi ortamları ve ilişkileri düzenler hasta hakları; tıp deontolojisinin bir alt kümesi? hasta hakları; yaşama hakkı - sağlık hakkı - hasta hakları tıbbi hizmet alma durumu gibi daha dar bir çerçeve içinde ve daha ayrıntılı olarak geliştirilmiş düzenlemeler tıbbi ilişkiyi hastanın gereksinimlerine ve beklentilerine odaklanan bir yaklaşımla kurala bağlar hekimin eyleminin iyi olmasına odaklanır tıp etiğinin alternatifi/tamamlayıcısı

tıbbi malpraktis; hatalı tıp uygulaması medikal hukuki etik ekonomik biyoetik; tıp etiğiyle eş anlamlı? daha geniş anlam? içerik tıbbi eylemler + canlı doğayla ve çevreyle olan etikleşmelerdeki eylemleri çalışmacıların kökeni sağlık meslekleri + felsefe + ilahiyat + hukuk + insan ve toplum bilimleri + doğa ve çevre bilimleri vb

biyomedikal etik; tıp etiğinden biyoetiğe ara kademe insan + hayvan araştırmaları insan merkezlilikten canlı merkezliliğe kayar

okuma önerisi Tüfek, Mikrop ve Çelik Jared Diamond Çeviren: Ülker İnce Tübitak Popüler Bilim Kitapları Ortaçağ İslam Tıbbı