Zehirlenme tipleri zehirlerin etkileri ve zehirler arasında etkileşmeler

Zehirlenme tipleri ve zehirlerin etkileri zehirli maddelerin alınan miktarlarına, maruz kalma süresine ve zehirlenme belirtilerinin ortaya çıkma süresine göre çeşitli şekillerde ortaya çıkar.

Toksisite kalıcı veya geçici olabilir. Toksisite kimyasal maddelerin organizmadaki olumsuz etkiler oluşturmasıdır. Toksisite kalıcı veya geçici olabilir. Toksisite akut veya kronik olabilir. Toksisite ani veya gecikmiş olabilir. Günlük yaşantımıza girmiş bir kimyasalın bile uygunsuz, rastgele, amaç dışında, akıldışı ve tedbirsizce kullanımı veya kaza ile alımı toksisiteye neden olur. Sofra tuzu: ~300-350 gr/gün = ölüm Kronik  doz = kronik toksisite

Toksisite oluşumunda; Doz Temas süresi Temas yolu Temas sıklığı son derece önemlidir.

Zehirin alınan miktarı ve zehirlenme belirtilerinin ortaya çıkma süresine göre klinik olarak zehirlenmeler, Perakut zehirlenme (ilk 2 saate kadar) Akut zehirlenme (1-14 gün arası) Subakut zehirlenme (2-4 hafta) Kronik zehirlenme ( ≥ 4 hafta) olarak ifade edilirler.

Zehirli maddelerin etkileri Yalın zehirli etkiler a. Görevsel zehirli etkiler b. Biyokimyasal zehirli etkiler c. Yapısal zehirli etkiler d. Özel zehirli etkiler (kanserojen, mutojen ve teratojenik etki) 2. Allerjik tepkimeler 3. İdiyosinkratik tepkimeler Zehirli maddelerin etkileri 1. Yerel ve sistemik etkiler 2. Dönüşümlü ve dönüşümsüz etkiler 3. Hemen ve gecikmiş etkiler

1. Yalın Toksik Etki Doza bağımlı veya çok şiddetli olabilir. Eğer maruz kalınan madde bir ilaçsa, bu ilacın terapötik etkisine benzer bir şekilde ve bazen aynı mekanizmalarla doğrudan doğruya ortaya çıkan yan etkidir. Hafif, geri dönüşlü Görevsel zehirli etkiler Biyokimyasal zehirli etkiler Yapısal zehirli etkiler Özel zehirli etkiler diye 4’e ayrılır En ağır ve kalıcı

a.Görevsel Zehirli Etki(ler) En sık görülen yalın toksik etkidir. Diğer yalın toksik etkilerden bağımsız bir şekilde meydana gelirler. Fizyolojik fonksiyonun doz fazlalığı veya duyarlılığın artması nedeni ile aşırı derecede etkilenmesi veya diğer fizyolojik fonksiyonları da etkilemesine bağlıdır. Toksik veya yan etkinin oluşmasında etki yerine geri dönüşümlü bağlanma söz konusudur, kovalen bağlanma olmaz. Maddeye bağlı olarak vücut fonksiyonlarından birine veya birkaçına ait fonksiyonel yan etki görülebilir. 08.04.2017

b. Biyokimyasal Zehirli Etki(ler) Klinikte rutin olarak ölçülen biyokimyasal göstergelerde oluşan istenmeyen değişikliklerdir. Hücre düzeyindeki fonksiyonel etkilerin altında çoğu zaman ajanın yaptığı bilinen veya bilinmeyen hücresel biyokimyasal değişiklikler yatar. Bir biyokimyasal toksik etki çoğunlukla bir yapısal toksik etkinin habercisi olarak ortaya çıkar. 08.04.2017

c. Yapısal Zehirli Etki(ler) Yalın toksik etkilerin genellikle en ağır şeklidir, bu etkilere çoğu zaman fonksiyonel ve biyokimyasal toksik etkiler eşlik eder. Doku veya hücre düzeyinde morfolojik bozukluklarla kendini gösterir. Hücre canlılığında fonksiyonel önemi olan subselüler yapıların veya makromoleküllerin etken veya metabolitleri tarafından geri dönüşümsüz olarak bozulmasına bağlı olarak ortaya çıkar. Geri dönüşsüz olarak bozulan yapı veya makromolekül hücrede devamlı yenileniyorsa, olay geri dönüşümlü gibi gözükebilir ve kalıcı nitelikte olmayabilir. 08.04.2017

d. Özel Zehirli Etki(ler) Mutajenik etki Teratojenik etki Karsinojenik etki

Karsinojenik etki Nitrozaminler PAH’lar Aromatik aminler ve amidler Bazı (karmustin, siklofosfamid, bleomisin, mitomisin C ve doksorubisin) ilaçlar Azo boyalar Mikotoksinler Bazı bitkisel (nikotin, safrol, pirrolizidin alkaloidleri vb) maddeler Bazı metaller (arsenik, kadmiyum, kurşun, nikel, kobalt, brom, alüminyum, asbest vb). Halojenli hidrokarbonlar (karbon tetraklorür, kloroform, DDT, dioksin…) Tütün dumanı Aldehidler, plastikler Yanma ürünleri

Mutajenik etkiler Radyasyon Kanser sağaltım ilaçları Havadaki katı taneler, yanma ürünleri, proflavin, akridin sarısı Hidroksilamin, metilksantinler, kolşisin, grizeofulvin, cinsiyet hormonları Radyo etkin maddeler Lipid peroksidler Saç boyaları

Teratojenik etkiler Bazı ilaçlar (talidomid, lityum, fenitoin, trimetadon, fenobarbital, bazı cinsiyet hormonları, kumarin türevleri, retinoidler, albendazol gibi benzimidazol türevleri valproik asit …) Bazı viruslar (Rubella virus, sitomegalovirus, herpes simplexvirus) Bazı metabolik hastalıklar (diyabet, fenilketonüri, romatizma)

Zehirli maddelerin etkileri Yalın zehirli etkiler a. Görevsel zehirli etkiler b. Biyokimyasal zehirli etkiler c. Yapısal zehirli etkiler d. Özel zehirli etkiler (kanserojen, mutojen ve teratojenik etki) 2. Allerjik tepkimeler 3. İdiyosinkratik tepkimeler Zehirli maddelerin etkileri 1. Yerel ve sistemik etkiler 2. Dönüşümlü ve dönüşümsüz etkiler 3. Hemen ve gecikmiş etkiler

2. Allerjik tepkimeler Allerjenlerin neden olduğu allerjik tepkimeler 4 grupta incelenirler Tip 1 allerji – hemen oluşan aşırı duyarlılık tepkimeleri . İgE aracılık eder (özellikle ilaçlar) Tip 2 tepkimeler – IgG, A ve M antikorları aracılık eder. Kan hücreleri çok duyarlıdır Tip III tepkimeler (Arthus tepkimeleri) - özellikle IgG aracılık eder. Serum hastalığı. Tip IV tepkimeler (hücre aracılı tepkimeler). Gecikmiş aşırı duyarlılık tepkimeleri (T lenfositler ve makrofajlar aracılık eder)

3. İdiyosinkratik tepkimeler Canlıda genetik bir noksanlık / farklılık sonucu herhangi bir maddeye karşı gelişen istenmeyen tepkimedir.

Zehirli maddelerin etkileri Yalın zehirli etkiler a. Görevsel zehirli etkiler b. Biyokimyasal zehirli etkiler c. Yapısal zehirli etkiler d. Özel zehirli etkiler (kanserojen, mutojen ve teratojenik etki) 2. Allerjik tepkimeler 3. İdiyosinkratik tepkimeler Zehirli maddelerin etkileri 1. Yerel ve sistemik etkiler 2. Dönüşümlü ve dönüşümsüz etkiler 3. Hemen ve gecikmiş etkiler

İritan bir maddenin inhalasyonu gibi. Genelde biyolojik sistem ve toksikanın ilk karşılaştıkları temas bölgesinde oluşan etkidir. İritan bir maddenin inhalasyonu gibi. Sistemik etki için toksikanın biyolojik sisteme giriş noktasından absorpsiyonu ve dağılımı gereklidir. Birçok bileşik sistemik etki oluşturabilir. Birçok kimyasal bütün organlarda benzer toksisite derecesinde sistemik toksik etki oluşturmaz, ana toksik etkilerini bir veya iki organda gösterir. Bu organlara da hedef organ denir. Hedef organda kimyasalın en yüksek konsantrasyonda bulunması gerekmez. 08.04.2017 19

Hemen ve gecikmiş etkiler Zehirli maddeye maruz kalınmasını takiben hızla ortaya çıkan perakut ve akut etkiler hemen; subakut ve kronik etkiler ise gecikmiş etkiler olarak kabul edilirler. Kanser oluşumu Organik fosforlu (OF) bileşiklerin sinirlere yönelik etkileri Kloroformun karaciğere olan etkileri gecikmiş etkilerdir.

Zehirlenme tipleri zehirlerin etkileri ve zehirler arasında etkileşmeler

Zehirler arasında etkileşmeler (Toksikodinami) 1. Aynı yönde (sinerjizma) etkileşmeler İlave (aditif) etki Etki güçlenmesi 2. Aksi yönde (antagonistik) etkileşmeler Fizyolojik Kimyasal Farmakolojik Özel antidot 3. Toksikokinetik etkileşmeler Absorbsiyon Dağılım Metabilzasyon Eleminasyon toksikodinami * sinerjizma * antagonizma

Aynı yönde etkileşmeler / İlave (aditif) etki Aynı etki çeşidini meydana getiren iki maddenin belirli dozlarda bir araya getirilmesiyle oluşturdukları toplam etki, bu iki maddenin tek başlarına aynı dozlarda oluşturdukları etkilerin matematiksel toplamına eşit olmasıdır. Örneğin A maddesinin a dozu ile B maddesinin b dozu aynı (eşit) şiddette bir etki yapıyorsa, bu maddelerin a ve b dozlarının birlikte verilmesiyle elde edilen toplam etki A maddesinden 2a veya B maddesinden 2b dozda verilmesiyle ulaşılan etkiye eşittir. Yani A veya B maddeleriyle varılan etki bir birim kabul edilirse, ½ a + ½ b = 1, ¾ a + ½ b =1 ya da ¼ a + ¾ b = 1 eşitlikleri yazılabilir.

Aynı yönde etkileşmeler / Etki güçlenmesi İki maddenin birlikte kullanılmasıyla oluşan etkinin şiddeti, bu maddelerin tek başlarına kullanılmasıyla oluşan etkinin şiddetinden büyük ise, buna etki güçlenmesi denir. Karbontetraklorür + etilalkol ----Karaciğer zehiri

Aksi yönde (antagonistik) etkileşmeler 1. Fizyolojik Bir zehirin etkisinin vücutta ayrı reseptör veya mekanizmalarla etkiyen antidot tarafından azaltılmasıdır. Çırpınma yapıcılara (striknin) karşı barbitüratlar, ksilazin, diazepam Damar daraltıcılara karşı damar genişleticiler 2. Kimyasal Vücutta zehirli maddeleri kimyasal tepkimeyle etkisiz/zehirsiz hale getirilmesidir. Metil alkol ve etilen glikol……. etilalkol Arsenik, civa…………..…………. dimerkaprol (BAL) Kurşun…………… ……………….. Ca, Na2-EDTA Bakır………………………………… dimetilsistein (dipenisillamin) Demir ………………………………. diferroksamin Siyanür………………….............. Na-nitrit, Na-tiyosülfat Nitrat-nitrit ve klorat ………….. metilen mavisi

Aksi yönde (antagonistik) etkileşmeler 3. Farmakolojik Bir zehirin etkisinin vücutta aynı reseptör veya mekanizmalarla etkiyen antidot tarafından azaltılmasıdır. Vit-K– dikumarol AkE’ın etkinliğini engelleyenlere (OF ve karbamatlı bileşikler) karşı–Atropin Opioidlere karşı opioid reseptör antagonistleri

Aksi yönde (antagonistik) etkileşmeler 4. Özel antidot Zehirli maddeyle birleşip etkisiz hale getirerek (arsenik-dimerkaprol/BAL, kurşunla-Ca,Na2-EDTA) Zehirli maddelerin zehirsiz metabolite çevrilmesini hız. (siyanürün tiyosiyanata çevrilmesi) Reseptörler için zehirle yarışarak (Vit K- dikumarol) Reseptörleri kapatarak (OF ve karbamatlı bileşikler- atropin)

Zehirler arasında etkileşmeler 1. Aynı yönde (sinerjizma) etkileşmeler İlave (aditif) etki Etki güçlenmesi 2. Aksi yönde (antagonistik) etkileşmeler Fizyolojik Kimyasal Farmakolojik Özel antidot 3. Toksikokinetik etkileşmeler Absorbsiyon Dağılım Metabilzasyon Eleminasyon (toksikodinami)

Toksikokinetik etkileşmeler Emilim düzeyinde etkileşmeler Sindirim kanalından geçiş süresinin uzaması İyonize olmamış madde oranının yüksek olması Çözünürlüğü ve emilmeyi kolaylaştıran ortamın olması (yağ vb.) Gastro-intestinal sistemde besin maddesi varlığı/yokluğu

Toksikokinetik etkileşmeler Dağılım düzeyinde etkileşmeler Vücuda girerek dolaşıma geçen zehirler kan proteinlerine bağlı halde taşınırlar ve çok az oranda serbest halde bulunurlar. Proteinlerdeki aynı yere bağlanarak taşınan zehir- madde birbiriyle yarışırlar. İlgisi yüksek olan diğerinin dolaşımdaki serbest miktarını dolaysıyla etkinliğini arttırırlar.

Toksikokinetik etkileşmeler BT düzeyinde etkileşmeler 1. Enzim etkinliğinin arttırılması Zehir metabolizmasından sorumlu olan enzim sentezinin başka bir madde tarafından arttırılması yani indüksiyonu, o enzim tarafından metabolize edilen zehrin daha çabuk yıkımlanmasına, böylece etki yerine ulaşacak olan miktarının azalmasına neden olur. Bu da zehrin etkinliğinde azalma ile sonuçlanır. P-450 enzim sistemi en sık sentez artışına uğrayan enzimlerdir. 2. Enzim etkinliğinin azalması Bazı maddeler diğer zehirleri metabolize eden enzimlerin sentezini azaltırlar. Sentezi azalan enzim tarafından metabolize edilen zehirlerin etki yerlerindeki miktarı, dolaysıyla etkileri artar.

Toksikokinetik etkileşmeler Atılma düzeyinde etkileşmeler Zehirler vücuttan başlıca böbrekler aracılığı ile atıldığı için atılım düzeyinde etkileşmeler genellikle böbreklerde oluşur. Atılma düzeyimde etkileşmeler özellikle zehirlenmelerin sağaltımında zehirlerin vücuttan atılması açısından önem taşır. Asidik veya bazik maddelerin vücuttan atılması idrarın pH’ına bağlıdır.

Toksikokinetik etkileşmeler Atılma düzeyinde etkileşmeler Asidik nitelikteki maddelerin idrarla atılmasını sağlamak için ortamın pH’ını yükseltmek, bazik nitelikteki maddelerin idrarla atılmasını sağlamak için ise ortamın pH’ını asitleştirmek gerekir. Çünkü bu şekilde iyonlaşmaları artar, emilimleri azalır ve dolaysıyla atılımları artar. Bu amaçla idrar asitleştiricileri olarak amonyum klorür, askorbik asit ve metiyonin, idrar bazikleştiricileri olarak sodyum laktat, sodyum bikarbonat ve asetazolamaid kullanılır.