OVER(YUMURTALIK)KİSTLERİ Op. Dr. Kenan Ertopçu

Over kistleri (yumurtalık kistleri),kadın yumurtalıklarında en sık görülen değişikliklerdendir. Halk arasında rahimden kaynaklanan iyi huylu urlar olan myomlarla karıştırılırlar. Üreme çağında (ergenlikten menopoza) görülen basit over kistleri genellikle iyi huyludurlar ve çoğunlukla iki ayda kendiliğinden kaybolurlar.

Kadında üreme çağında yumurtalıklarda sağda veya solda olmak üzere her ay follikül dediğimiz basit kistler oluşmaktadır. Bunlardan bir tanesi diğerlerini baskılayarak daha fazla büyüyecek (yaklaşık 2-2.5 cm) ve yumurtlama zamanı çatlayarak içindeki yumurtayı yumurtalık kanalları (fallop tüplerine) yönlendirecektir.

Aslında kadınlarda ergenlikten menopoza her ay follikül denilen basit kist oluşumu hipofizden ve beyinden salgılanan hormonların kontrolünde olan fizyolojik bir süreçtir .Ayrıca follikül kisti gelişirken östrojen hormonu salgılayacak bu hormon rahim iç tabakasını kabartacaktır

Yumurtalıklarda her ay Follikül dediğimiz yaklaşık 2cm ye kadar büyüyen bir kist oluşur Beyin ön bölümünde hormonları kontrol eden merkez olan hipofiz yumurtalıklara FSH ,LH hormonlarıyla mesaj gönderir Follikül hem yumurtayı İçerir hemde rahim iç zarını kabartan estrojen hormonu salgılar.

Follikül kisti çatladıktan sonra ise corpus luteum dediğimiz sarı cisim genellikle 14 gün süreyle progesteron hormonunu salgılayacak bu hormonda rahim iç tabakasında sekresyon dediğimiz koruyucu değişikliğe neden olacaktır. Corpus luteum 14 gün sonra işlevini yitirince progesteron salgısı duracak ve rahim iç zarı dökülerek menstruasyon (adet kanaması) olacaktır.

Yumurta çıktıktan 14 gün sonra rahim iç zarı dökülür Follikül çatlar yumurta kanallara İlerler. Follikül yerinde oluşan sarı cisminsalgıladığı progesteron hormonu rahim iç zarını değiştirir Yumurta çıktıktan 14 gün sonra rahim iç zarı dökülür (adet kanaması)

Demek oluyor ki follikül dediğimiz basit kistler adet kanamasından genellikle 14 gün önce çatlayıp içindeki yumurtayı 2 gün yaşayacağı fallop kanallarına göndermektedirler.

Üreme çağında, beynin kontrolünde hipofizden salgılanan hormonlar folliküllerin erken çatlamasından veya 2.5 cm den 5 cm üzerine büyümesinden sorumludurlar. Kısacası hava değişimi, yolculuk, stress, yorgunluk, aşırı spor,kilo alıp verme gibi beynimizin üst merkezlerini etkileyen tüm faktörler folliküllerin zamanında çatlamasını engelleyecektir. Ayrıca hipofiz tüm hormonların idare merkezi olduğuna göre troid (guatr), prolaktin (emzirmeyi ve göğüsten süt gelmesini etkileyen hormon),kortizon(böbrek üstü bezinden salgılanır), testesteron (akne ve tüylenmeden sorumlu) gibi hormonlar ve bu hormonları etkileyecek tüm ilaçlar follikül kistlerinin oluşumunu etkileyecektir.

Çatlamayan follikül kistleri ultrasonografide içleri sıvı dolu olduğu için siyah düzgün top şeklinde yuvarlak olarak görülürler.

Basit kistlerin herhangi bir ilaçla tedavisi yoktur. Bunların çoğu kendiliğinden iki aylık süre içinde kaybolurlar. Eski görüşlerin tersine doğum kontrol hapları kistleri tedavi etmez, yeni kist oluşumunu engellerler.

Doğum kontrol hapları, aylık enjeksiyon ve vajinal halkalar, içlerindeki yumurtalıktan salgılanan hormonların benzeri olan sentetik östrojen ve progesteronun kana karışması sayesinde hipofizden yumurtalıklara gelen hormon uyarısını baskılayarak follikül kisti oluşmasını engellerler. Böylece yumurtlamayı da baskılayarak gebelikten korumuş olurlar.

Bunlar sadece kullanıldığı dönemde etkilidirler Bunlar sadece kullanıldığı dönemde etkilidirler.Yöntemi bırakınca tekrar hipofizden hormon uyarısı gelecek ve follikül oluşmaya başlayacaktır. Bu uyarı düzenli gelmezse follikül 2-2.5 cm de çatlayamayacak,erken küçüldüğünde veya 5 cm üzeri büyüdüğünde salgıladığı östrojen hormonu düzensiz olacak ve rahim iç tabakası erken veya geç dökülecektir.

Zamanında çatlamayan follikülün etkisiyle menstruasyon da erken gelmeler veya aylar süren gecikmeler olabilir. Basit yumurtalık kistleri kadında hiç bulgu vermeyebilir. Bazen adet düzensizlikleri, kasık ve bel ağrısı, şişkinlik hissi,cinsel beraberlikte ağrı,bazen idrar torbasına basıyla sık idrara çıkma ve ağrı yakınması olabilir.

Bakirelerde idrar torbası dolu abdominal (karından),cinsel bereberliği olan kadında vajinal ultrasonografi ile daha net değerlendirilirler. Üreme çağında ultrasonografide basit kistler siyah yuvarlak top gibi , ince duvarlı ve 7 cm den ufak görülüyorlarsa genellikle iyi huyludurlar ve takibe alınırlar.

İki ayda kaybolmayan kistlerde tümör belirteçleri(en sık kullanılanı Ca 125 tir) aç olarak kanda bakılmalıdır. Ca 125 in yüksek olduğu durumlarda bu konuda deneyimli bir uzman tarafından doppler ultrasonografi ile yumurtalıklara gelen kan akımı değerlendirilir

Kaybolmayan kistlerde tek çözüm cerrahidir. Operasyonda frozen denilen hızlı patolojik inceleme yapılır, frozen sonucu iyi huylu gelirse hastnın yaşı ve çocuk sahibi olma durumu göz önünde bulundurularak sadece kist çıkarılabilir. (frozen sonucu ne yazık ki % 100 kesin değildir,birkaç gün sonra çıkacak kesin patoloji raporu önemlidir). Frozen sonucu kötü huylu gelirse gereken ayrıntılı operasyona hemen geçilir. Birkaç gün sonra çıkan kesin patoloji raporu da frozendan farklı olarak kötü huylu çıkabilir. Bu durumda da ikinci kez hasta gereken ayrıntılı operasyona alınır.

Ultrasonografide kist duvarları kalın görülüyorsa, kist homojen değilse veya septasyon dediğimiz farklı kalınlık ve tonda bölmeleri mevcutsa veya içinde karnabahar gibi çıkıntılar,üremeler ve beyaz katı alanlar mevcutsa,rahim arkasındaki boşlukta sıvı görünümü birlikte varsa yukarda bahsettiğimiz ayrıntılı tahliller en kısa zamanda yapılmalı ve sonuçlara göre operasyon planlanmalıdır.

Menopozda ilk 5 yılda 5 cm den küçük basit kistler görülebilirler, ek tahliller normalse belli bir süre gözlenebilirler. Diğer durumlarda operasyon kaçınılmaz olacaktır.

Gebelerde ilk 8 haftada yumurtanın çıktığı corpus luteum devam edeceği için ultrasonografide rahatça gözlenir ve yumurtanın çıktığı tarafı belirtir. Gebelerde görülen diğer kistler ultrasonografik görüntülere göre değerlendirilip takibe alınır, gerektiğinde gebelikte de operasyon uygulanabilir. Gebelikte iğneyle kist aspire edilmesi ve boşaltılması ,tekrar yeni kistlerin oluştuğunu gösteren çalışmalar nedeniyle gündemden düşmüştür.

Çocukluk çağında genellikle disgerminomlarla karşılaşılır. Bunlar çoğunlukla iyi huylu yumurtalık tümörleridir. İçlerinde diş,kıl ve diğer dokulardan kesitler bulunabilir. Ultrasonografide katı,homojen olmayan,farklı siyah, beyaz ,gri tonlarda bölmeler görülür. Bu durumda kanda incelenecek tümör belirteçleri farklıdır.(alfa FP, beta HCG gibi). Tedavileri cerrahiyle kitlenin çıkarılmasıdır.

Nadiren yumurtalık kistleri acil operasyon gerektirirler Nadiren yumurtalık kistleri acil operasyon gerektirirler. Bunlar kistlerin ruptürü (patlaması, yırtılması) sonucu karın içine kanama, kist torsiyonu (sapı etrafında dönme) gibi durumlardır. Hastada şiddetli, kıvrandırıcı karın ağrısı , bulantı ,kusma , soğuk terleme, baş dönmesi, baygınlık ve diğer şok belirtileri gözlenir.Zaman kaybetmeden Laparotomi (karın açılarak operasyon) uygulanır.

Polikistik yumurtalık görüntüsü üreme çağındaki kadınların yaklaşık % 20 sinde görülen bir durumdur. Her iki yumurtalığın dış çeperinde inci tanesi gibi dizilmiş 10 dan fazla 4-5 mm çapında kistin ultrasonografiyle görülmesi tanıyı koydurur. Hormon tahlilleri tamamiyle normal çıkabilir.Bu küçük kistlerin salgılaması nedeniyle testesteron düzeyleri yüksek çıkabilir. Polikistik overli kişilerin bazılarında adet gecikmesi, tüylenme ve kilo alma ve ilerde diabetes mellitus (şeker hastalığı) eğilimi olacaktır. Bu nedenle kilo vermek için diyet ve spor belirtilen yakınmalar için önerilen ilk tedavi seçeneğidir.

Polikistik overli olanlarda basit kistler daha sık görülmektedir. Polikistik overi özellikle ergenlerde ve genç kadınlarda yumurtalık içinde farklı büyüklükte bol miktarda kist görünümlü hiç patolojik bulgusu olmayan multikistik overle karıştırmamak gerekir.

Adet gecikmeleri ve yumurtlama düzensizliği östrojen hakimiyeti nedeniyle ( follikül çatlayıp yumurta çıkmayınca,corpus luteum oluşup koruyucu etkili progesteronu salgılamıyor) rahim iç tabakasında hiperplazi dediğimiz kabarmalar uzun yıllarda rahim içi kanserine kadar değişikliklere yol açabilir.

Polikistik overin bulguları menopoza kadar devam eder. Bu nedenle başta doğum kontrol hapları (özellikle tüylenmesi ve adet gecikmeleri olanlarda)olmak üzere diğer tüm progesteron içeren gebelikten korunma yöntemleri (hormon içeren rahim içi araç, ön kola takılan implant,üç aylık enjeksiyon gibi) menopoza kadar(çocuk istendiği dönemler dışında) kullanılmalıdırlar.

Çukulata kistleri sadece üreme çağında görülür. Menopozda kaybolur. Çukulata kistleri üreme çağında görülen Endometriozis denen ,sıklıkla adet sancılarıyla kendini gösteren hastalıkla birlikte karşımıza çıkabilir. .

Endometriozis rahim iç tabakasındaki dokunun başka dokuların içine göç etmesi sonucu ortaya çıkar,örneğin buruna giderse rahim iç tabakasını etkileyen östrojen ve progesteron hormonlarının etkisiyle aydan aya burun kanaması olacaktır

Yumurtalığın içine giden rahim iç tabakası dokusu da bahsedilen hormonların etkisiyle her ay kanayacak,kapalı ortamda biriken eski kan kahverengi renkte çukulata kistini oluşturacaktır. Çukulata kisti ultrasonografide gri yoğun içerikli sıvı görünümündedir.

Endometrioziste sancılar genellikle adetten önceki hafta başlar ve adetin 1.ve2. günü devam eder. Bazen adet düzensizliği ve kanlı akıntılar görülür. Doğum kontrol hapları ve prostoglandin inhibitörü ilaçlar adet sancılarını azaltabilir ama adet düzensizliği haplara rağmen düzelmeyebilir. Endometrioziste kanda Ca 125 değerlerinin genelde daha yüksek olduğunu belirtmek gerekir.

Endometriozis erken safhasında spermlere karşı antikor üreterek , ilerleyen safhada hormon etkisinde karın içinde kanayan odakların çevresinde ,özellikle yumurtalık kanalarındaki adezyonlarla (yapışıklık) infertilite (kısırlık) riskini arttırabilir. Çukulata kisti ve adezyonların tedavisinde Laparoskopi iyi bir seçenektir.

Endometriozis iyi huyludur ve kansere dönüşme olasılığı 1/200 altındadır. Menopoza girince follikül kistleri tükenecek yumurtalıkta östrojen ve progesteron salgısı duracak ve farklı bölgelere yerleşen rahim iç tabakası dokusunun (endometriozis) yakınmaları ve çukulata kisti oluşma şansı kendiliğinden kaybolacaktır.