ARAP BAHARI DEVRİM MİDİR? Web sitesi: http://www.ozanormeci.com/ Dr. Ozan Örmeci Web sitesi: http://www.ozanormeci.com/

ARAP BAHARI DEVRİM MİDİR? 18 Aralık 2010’da Tunus’ta başlayan iktidar karşıtı kitlesel gösterilerin, 2011 yılı içerisinde Mısır, Libya, Suriye başta olmak üzere Cezayir, Bahreyn, Ürdün, Yemen ve Lübnan gibi Arap dünyasının başlıca ülkelerinde yol açtığı halk ayaklanmalarına siyaset bilimi ve uluslararası ilişkiler literatüründe Arab Spring (Arap Baharı) adı verilmiştir. Bu terimin ortaya çıkışında 1968’de Çekoslovakya’daki Sovyetler Birliği karşıtı halk ayaklanmalarına verilen isim olan Prag Baharı’ndan (Prag Spring) esinlenildiği tahmin edilmektedir. Arap Baharı 2011 yılı içerisinde Tunus, Mısır ve Libya’da (iç savaş sonrasında) iktidar değişikliklerine neden olmuş, şimdilerde de Suriye’de ülkeyi ciddi bir iç savaşın ve olası rejim değişikliğinin eşiğine getirmiştir.

ARAP BAHARI DEVRİM MİDİR? ARAP BAHARI HARİTASI

ARAP BAHARI DEVRİM MİDİR? ARAP BAHARI KRONOLOJİSİ 18 Aralık 2010: Tunus’ta üniversite mezunu bir seyyar satıcı olan Muhammed Buazizi’nin kendisini yakarak intihar etmesi ülkede infiale sebep oldu, halk ayaklandı. 28 Aralık 2010: Tunus’ta hızla kitleselleşen protestolar Cezayir’e sıçradı. 14 Ocak 2011: Tunus’ta hükümet düştü, Ürdün’de gösteriler başladı. 16 Ocak 2011: Tunus ve Cezayir’deki gösterilerden cesaret alarak Libya’da gösteri yapmaya başlayan kişiler gözaltına alınmaya başladı. 17 Ocak 2011: Moritanya’da bir kişi kendisini yaktı, Umman’da küçük çaplı protestolar başladı. 18 Ocak 2011: Yemen’de protestolar başladı. 21 Ocak 2011: Suudi Arabistan’da bir kişi kendisini yaktı ve gösteriler başladı. 25 Ocak 2011: Mısır’da büyük gösteriler yapılmaya başladı.

ARAP BAHARI DEVRİM MİDİR? - 26 Ocak 2011: Suriye’de bir kişi kendisini yaktı ve siyasi reform talepleri dile getirilmeye başlandı. 28 Ocak 2011: Filistin’de protestolar başladı. 30 Ocak 2011: Fas’ta ve Sudan’da protestolar başladı. 1 Şubat 2011: Ürdün’de hükümet görevden alındı, Cibuti’de küçük çaplı bir protesto düzenlendi. 4 Şubat 2011: Bahreyn’de küçük çaplı bir protesto düzenlendi. 10 Şubat 2011: Mısır’da Cumhurbaşkanı Hüsnü Mübarek protestolar üzerine yetkilerini yardımcısına devretti. Irak’ta küçük çaplı protestolar düzenlendi. 11 Şubat 2011: Mısır Cumhurbaşkanı Hüsnü Mübarek istifa etti, ordu anayasayı askıya aldığını ilan ederek yönetime el koydu. 15 Şubat 2011: Libya’da gösteriler yeniden alevlendi, iç savaş başladı. 24 Şubat 2011: Cezayir’de 19 yıllık olağanüstü hal kaldırıldı.

ARAP BAHARI DEVRİM MİDİR? 3 Mart 2011: Muhalifler Libya’nın bir bölümünde kontrolü sağladı. 18 Mart 2011: Suriye’de halk 1963’ten beri yürürlükte olan olağanüstü hal uygulamasının kaldırılmasını isteyen büyük bir gösteri yaptı. 19 Mart 2011: Libya BM kararı doğrultusunda bombalanmaya başladı. 18 Mayıs 2011: Beşar Esad’ın ABD’deki malvarlığı donduruldu. AB ülkeleri ve Kanada da kısa süre içerisinde benzeri bir uygulamaya gitti. 20 Haziran 2011: Esad artan gösteriler karşısında muhaliflerle diyalog ile yeni seçimler ve özgürlükleri öngören siyasi reform sözü verdi. 3 Ağustos 2011: Mısır’da Cumhurbaşkanı Hüsnü Mübarek yargılanmaya başladı. Suriye’de siyasal gerilim yükselmeye başladı. 21 Ağustos 2011: Libya’da muhalifler başkent Trablus’a girdiler. 25 Ağustos 2011: Suriyeli ünlü muhalif karikatürist Ali Farzat devlet görevlilerince saldırıya uğradı. Farzat’ın bilinçli olarak el parmakları kırıldı. Farzat olayı Esad rejiminin bir uyarısı olarak değerlendirdi.

ARAP BAHARI DEVRİM MİDİR? 20 Ekim 2011: Libya’nın Sirte kentinde Libya Devlet Başkanı Muammer Kaddafi muhalifler tarafından vahşice linç edildi. 23 Ekim 2011: Tunus’ta parlamentonun oluşması için ilk defa özgür seçimler yapıldı, seçimden ılımlı İslamcı Ennahda Partisi galip çıktı. 31 Ekim 2011: NATO Libya operasyonunu tamamladığını açıkladı. 28-29 Kasım 2011: Mısır’da özgür seçimlerin ilk turu yapıldı, ilk tur seçimlerinden Müslüman Kardeşler örgütünün desteklediği parti galip çıktı. Suriye’de olaylarda ölenlerin sayısı 5000’i buldu. 10 Ocak 2012: Esad isyanları yabancı ülkelerin komplosu olarak değerlendirdi ve zaferin yakın olduğunu iddia etti. 23 Ocak 2012: Mısır Meclisi seçimlerin ardından ilk kez toplandı, ordu yönetimden çekildi. Yüksek Askeri Konsey Başkanı Muhammed Hüseyin Tantavi 25 Ocak’ta olağanüstü halin kaldırılacağını duyurdu. 12 Şubat 2012: Suriye ile diplomatik ilişkilerini kesen Arap Birliği, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nden bu ülkeye barış gücü göndermesini isteme kararı aldı.

ARAP BAHARI DEVRİM MİDİR? ARAP BAHARI: NEDENLER Ekonomik Nedenler: İşsizlik, enflasyon, zor yaşam koşulları, gıda sıkıntısı. Siyasal Nedenler: Demokratik olmayan diktatörlük yönetimlerinin varlığı, bireysel özgürlüklerin kısıtlı olması, kötü, baskıcı, usulsüz ve yozlaşmış yönetimlere karşı halk nezdinde gelişen tepki. Kültürel Nedenler: Küreselleşen dünyada artan iletişim ve ulaşım imkanlarının sonucu olarak halkın, özellikle de Arap gençlerinin sosyal medya üzerinden görüp, haberdar oldukları daha demokratik ülkelere ve toplumlara özenmeleri ve sisteme karşı isyan etmeleri. Uluslararası Nedenler: Başta ABD olmak üzere Batı dünyasının aktif siyasal desteği, NATO’nun Libya’daki muhalif kuvvetlere Kaddafi güçlerini bombalayarak yaptığı stratejik askeri yardım.

ARAP BAHARI DEVRİM MİDİR? Eugene delacroix - La liberte guidant le peuple (1830), Louvre müzesi, paris

ARAP BAHARI DEVRİM MİDİR? ARAP BAHARI: ÜLKE ÜLKE SONUÇLARI Tunus: Yasemin Devrimi ile ülkenin diktatörü Zeynel Abidin Bin Ali’nin Suudi Arabistan’a kaçması, siyasal tutukluların salıverilmesi, demokratik seçimlerin yapılması ve ılımlı İslamcı Ennahda’nın zaferi. Mısır: Büyük protesto gösterileri sonrası ordunun yönetime el koyması, Devlet Başkanı Hüsnü Mübarek’in idam istemiyle yargılanmaya başlanması, ilk demokratik seçimlerde ılımlı İslamcı Özgürlük ve Adalet Partisi’nin zaferi, ordunun yönetimden çekilmesi. Suriye: Ordunun muhaliflere yaptığı katliamlar nedeniyle Suriye’nin Arap Ligi ve Batı tarafından kınanması, ekonomik yaptırımlara uğraması, hükümetin istifa etmesi, Türkiye merkezli Hür Suriye Ordusu ve Suriye Ulusal Konseyi’nin faaliyete geçmesi, BM konseyinde Çin ve Rusya vetosuna rağmen bu ülkeye müdahale isteklerinin artması. Cezayir: 19 yıllık olağanüstü halin kaldırılması.

ARAP BAHARI DEVRİM MİDİR? - Libya: Muammer Kaddafi’nin 42 yıllık iktidarı sonrası muhalifler tarafından vahşice katledilmesi, eski Adalet Bakanı Mustafa Abdül Celil’in başkanlığını yaptığı Ulusal Geçici Konseyi’nin yüzün üzerinde ülke tarafından tanınması. Lübnan: Devlet çalışanlarının maaşlarına yapılan yüzde 40 zam. Ürdün: Kral Abdullah’ın beklenen reformları yapamaması ve halkın duyduğu tepki nedeniyle iki defa hükümeti dağıtması. Sudan: Devlet Başkanı Ömer El-Beşir’in 2015’te bir daha aday olmayacağını açıklaması. Suudi Arabistan: 2015 yılındaki seçimlerde kadınların ilk kez oy kullanabileceğinin açıklanması. Yemen: Artan olaylar nedeniyle 33 yıldır ülkeyi yöneten Devlet Başkanı Ali Abdullah Salih’in Körfez İşbirliği Konseyi’nin planını imzalayarak istifasını vermesi.

ARAP BAHARI DEVRİM MİDİR?

ARAP BAHARI DEVRİM MİDİR? SİYASAL DEĞİŞME VE DEVRİM Siyaset biliminin amaçlarından birisi de siyasal değişimi anlamak ve öngörmektir. Siyasal değişmeyi toplumsal değişmeden bağımsız ele almak ne kadar yanlışsa, onu sadece toplumsal-ekonomik değişime dayandırmak da o derece yanlıştır. Siyasal değişmede etkili olan birçok faktör bulunmaktadır. Doğal, demografik, ekonomik, kültürel etkenler ilk başta akla gelenlerdir. Bunların her biri ayrı ayrı önemlidir ancak farklı teorik yaklaşımlarda farklı faktörler ön plana çıkarılmıştır. Siyasal değişme ve devrimle ilgili dört temel teori şunlardır; Modernleşme Teorisi, Marksist/Yapısalcı Görüş, Elit Teorileri ve Süreçler, Kültürel Açıklamalar. Bunlar dışında ekonomik faktörler ve tabii ki dış etkenler başlı başına önemli sebeplerdir.

ARAP BAHARI DEVRİM MİDİR? TERMİNOLOJİ SORUNU İnkılâp: Reform ve evrim kavramlarıyla da yakından alakalıdır ve siyasal iktidarın ve toplumun zaman içerisinde yaşadığı değişime dikkat çeker. Ani değişimi değil, düzenli ve yavaş bir dönüşümü kasteder. İhtilâl: Aslında devrim terimiyle yakın anlamda olmasına karşın, daha çok olumsuz (pejoratif) anlamda kullanılır ve darbeyi akla getirir. Devrim: İktidarın kökeninde değişme yaratan ani sıçrayışlardır. Ekonomik ve toplumsal ilişkilerde ani (hız) ve köklü (kapsam) değişiklikler yaratır.

ARAP BAHARI DEVRİM MİDİR? DEVRİM KOŞULLARI - “Devrimin Anatomisi” adlı kitabıyla tanınan Amerikalı ünlü tarihçi Crane Brinton (1898-1968) dünya üzerinde gerçekleşmiş devrimleri inceledikten sonra devrim öncesi koşulları üç ana eksende toplamıştır. 1-) Ekonomik koşullar: - Adaletsiz gelir dağılımı - Ekonomik kalkınmanın nüfus artışı ve toplumsal dinamizme göre yetersiz kalışı - Belli bir ekonomik kalkınma düzeyinin başlaması ve toplumda geleceğe yönelik umudun bulunması - Üretim artışını engelleyen yapısal sorunlar (teknik yetersizlikler, feodal ilişkiler) - Yüksek enflasyon ve dış ticaret açığı

ARAP BAHARI DEVRİM MİDİR? DEVRİM KOŞULLARI 2-) Toplumsal koşullar: - Çok hızlı değişen toplumsal yapı ve kuralsızlık psikolojisi - Toplumu bütünleştirici değerlerin kaybolması, bu amaca hizmet eden kurumların zayıflaması - Değişim hızlarındaki farklar nedeniyle toplumsal yapıda tutarsızlıklar - Şiddetli çıkar çatışmaları - Sosyal akıcılığın zayıf olması (bir sınıftan diğerine yükselebilmek) - Aydınların sisteme küsmeleri - Bireylerin devrimci arayışlara yönelmeleri

ARAP BAHARI DEVRİM MİDİR? DEVRİM KOŞULLARI 3-) Politik (Siyasal) koşullar: - İktidarın toplumsal dengeye uygun olmaması - Siyasal iktidarı sistem içerisinde değiştirmenin imkansız veya belirsiz olması - Siyasal iktidarın tüm topluma açık olmaması - Yöneticilerin toplumdan destek almaması - Siyasal çatışmaların şiddetli olması - Meşru muhalefete imkan tanınmaması - Mevcut iktidarın toplumsal sorunları çözebileceğine dair inancın olmaması - Dış baskılar ve dışa bağımlılık - Siyasal düzenin zayıflamış olması

ARAP BAHARI DEVRİM MİDİR? SONUÇ Arap Baharı süreci, diktatörlük yönetimlerinin değiştirilmesi ve Arap halklarının demokratik seçimlerle tanışması gibi halkın egemenliğini ve özgürlükleri arttıran olumlu özellikleriyle bir devrim karakteristiği göstermektedir. Hız ve kapsam açısından bakıldığında Tunus, Mısır ve Libya’da yaşanan değişim-dönüşümler devrim şablonuna uymaktadır. Ekonomik, Toplumsal ve Politik koşullar diğer devrimler öncesinde Brinton tarafından tespit edilmiş koşullarla ciddi ölçüde benzerlik göstermektedir. Adaletsiz gelir dağılımı, nüfus artış hızına yetişemeyen ekonomik büyüme ve yüksek işsizlik oranı en ciddi ekonomik sebeplerdir. Toplumsal olarak Arap aydınlarının eski sistemlerine küsmeleri, toplumsal gelişim hızları arasındaki farklar ve tutarsızlıklar belirgindir. Siyasi açıdan iktidarların giderek taban kaybetmesi ve muhalefete açık kanal bırakılmaması siyasal tepkinin şiddetli ve tabandan gelmesi sonucunu doğurmuştur.

ARAP BAHARI DEVRİM MİDİR? SONUÇ Bu koşullar da göz önünde alındığında Arap Baharı sürecinin Orta Doğu coğrafyasının “sui generis” özelliklerini yansıtan bir devrimler dönemi olduğu sonucuna varmaktayız. Tunus ve Mısır’da halk hareketlerinin dışarıdan destek bulması burada halkın gösterdiği mücadeleye gölge düşürmez. Ancak Libya’da iç savaş devam ederken yapılan askeri müdahale sürecin olumsuz algılanmasına yol açmıştır. Suriye’de de yakın gelecekte benzer olayların yaşanması olasıdır. Burada dış desteğin uzun sürecek kanlı bir iç savaşın önlenmesi nedeniyle doğru ve faydalı olduğunu iddia edenler vardır. Fakat devrim literatürüne önemli katkıları olan klasik anti-emperyalist bakış açısıyla bu durum kabul edilebilir değildir. Arap Baharı’nın devrim olmadığı yönündeki diğer bir önemli etken de bu ülkelerdeki yer altı kaynaklarının kullanımı konusunda Batı ülkelerine sağlanan imtiyazlar ve Siyasal İslam’ın yükselmesine yönelik endişelerdir.

ARAP BAHARI DEVRİM MİDİR? SONUÇ Arap Baharı, “devrim” olarak algılanmasına yol açan bu olumlu gelişmelerin yanında bölgede çok tehlikeli gelişmelere neden olabilecek bir Pandora’nın kutusunun açılması hadisesidir. Umutla ve olumlu düşüncelerle başlayan bu süreç; nükleer çatışma, radikal İslam’ın yükselişi, İslam dünyasında iç savaş ve dünya savaşını da içeren felaket sonuçlar doğurabilir.