Hacettepe Üniversitesi Kütüphanecilik Bölümü Elektronik Yayıncılık ve Bilimsel İletişim: Teknoloji, Ekonomi ve Arşivleme ile İlgili Sorunlar Yaşar Tonta Hacettepe Üniversitesi Kütüphanecilik Bölümü tonta@hun.edu.tr

Plan Tanımlar Elektronik yayıncılık ve bilimsel iletişimle ilgili genel sorunlar Teknolojik sorunlar Ekonomik sorunlar Arşivleme sorunları

Tanımlar Elektronik Yayıncılık: “Belgeleri” elektronik ortamlar ve/ya da ağlar aracılığıyla erişilebilir hale getirmek

Bilimsel İletişim Amaç: 1. Araştırma, öğretim ve yayın yoluyla yaşayan dahilerin desteklenmesi; 2. Kütüphaneler, müzeler, arşivler yoluyla ölmüş dahilerin bilgilerinin korunması ("endowment and embalming of genius" -- John Pelikan).

Kısa Tarihçe 1964: İlk elektronik posta (MIT veya Cambridge) 1970’lerin başı: E-postanın bilim insanları tarafından kullanılması 1983: Hem basılı hem de elektronik dergilerin paralel yayımlanması (Amerikan Kimya Kurumu) 1989: “soğuk füzyon” olayı 1992: Bilim insanlarının sadece %7’si bilgi edinmek ya da yayın yapmak için ağları kullanıyor Elektronik dergiler 1991-1996 arasında 15 kat arttı (110  1700)

Genel Sorunlar-I Yayın sayısındaki artış Kütüphane dermeleri her 14 yılda bir ikiye katlanıyor (227=134 milyon kitap) Internet üzerinde 100 milyon belge var; bu sayı önümüzdeki 10 yılda 800 milyona çıkacak Dergi fiyatları hızla artıyor (Tetrahedron Letters: 1974 = $200, 1997 = $7176) Bir cildin depolanması yılda $24-$41 maloluyor Bilgi/bilgisayar/ağ okur-yazarlığı sınırlı Yayıncılar müşterilerini sadece teknoloji sahibi kişilerle/ülkelerle sınırlamak konusunda isteksiz Paralel yayıncılık

Basılı Kitap Sayısındaki Artış (1453-1993)

Genel Sorunlar-II Elektronik yayıncılık “ciddi bilim” için uygun görülmüyor toplu bilgi tabanı oluşturulması (kritik yoğunluk) bilgiyi iletme araştırma kalitesinin doğrulanması ödül dağıtımı bilimsel cemaatler oluşturulması Çeşitli format ve standartlar

Standartlar - I Belge format türleri (ASCII, TIFF, GIF, PNG, ODA, RTF, TeX, SGML, LaTeX, CGM vd.) Sayfa tanımlama formatları (PostScript, Portable Document Format, vd.) Sayfa düzeni ve içerik formatları (ODA, RTF, LaTeX, SGML, XML, TEI, HTML) Grafiklerin depolanması (CGM) Hareketli görüntüler (JPEG, MPEG) Üç boyutlu veriler (VRML)

Standartlar - II “Metadata” (URI, URL, URN, URC, Dublin Core Metadata ögeleri) Bibliyografik tanımlama (ISBN, SICI, USBC, MARC, SISAC) Ağ üzerindeki kaynakların tanımlanması (TEI, MARC, ROADS) Arama ve erişim (Z39.50) Belge sağlama hizmetleri (ISO 10160/1 ILL protokolü) Rehber hizmetleri (WHOIS++, finger, SOLO)

Teknoloji-I “Bilgi üretmek ve yaymak için kullanılan teknoloji; bu bilgiyi bulmak, süzmek, düzenlemek ve özetlemek için bir yöntem yoksa, yararsızdır.” Hal Varian, “The information economy” Scientific American 273: 161-162, Sep. 1995.

Teknoloji-II “…her teknolojik yeniliğin tek taraflı etkisi olduğunu varsaymak bir hatadır. Her teknoloji hem bir yük hem de nimettir…” (N. Postman, Technopoly: the surrender of culture to technology. Knopf, 1992.)

Teknolojik Sorunlar-I Yeni teknoloji - Eski teknoloji Paralel yayıncılık “Bohçalama” İçerik - teknoloji bütünleşmesi

Teknolojik Sorunlar-II Veri tabanı/depolama teknolojisi Dizinleme teknolojisi Erişim teknolojisi Gösterim teknolojisi Basım teknolojisi

Tıbbi Görüntülerdeki Veri Miktarı

Farklı Türdeki Bilgiler İçin Ağ Gereksinimleri (Singleton 1993: 30)

Teknik Standartlar Veri iletişim standartları (TCP-IP, telnet, FTP, SMTP/MIME) Terminal erişim/dosya aktarımı (telnet, ftp, SMTP, X400) Kullanıcı arabirimi ve belge iletim mekanizmaları (Web) Veri değişim standartları (ASCII, CGM, SGML, TeX, ISO Latin 1) Faks standartları (Group IV) IETF -RFC 1314 (Internet aracılığıyla görüntü iletme, çözünürlük, sıkıştırma, vd.) GEDI: Group on Electronic Document Interchange (Fransa, Almanya, Hollanda, ABD, İngiltere bu grubun üyeleri) Güvenlik, otantisite, ödeme hizmetleri (PGP, PEM, MIME object Security Services, SHTTP, kriptoloji, kullanıcı adları, Kerberos, sayısal imzalar, sertifikalar, ağ çekleri …)

Ekonomik Sorunlar-I Fiyatlandırma zorluğu İlk kopya giderleri (derleme, dizme, üretim ve dağıtım giderleri) elektronik dergilerin bir sayfasının maliyeti $40-$4 basılı dergilerin bir sayfasının maliyeti $23 Matematikte bir makale yayımlamanın maliyeti $4000; %70’i editoryal/basım giderleri Okuyucu başına bir makalenin maliyeti $200 Dönüştürüm maliyeti (JSTOR’da sayfası $1)

Ekonomik Sorunlar-II Tekel gücü Talebin esnek olmaması Ekstra maliyetler: basılı yayınlar için yaptıklarınızı aynen yapıyor, üstüne daha fazlasını ekliyorsunuz Basılı dergilerde basım ve dağıtım maliyetleri toplam maliyetin %25-%30’u

Ekonomik Modeller Aboneliğe dayalı modeller (sabit fiyatlar) İşleme dayalı (transaction-based) fiyatlandırma Erişim başına ücret ödeme Kişisel ve kurumsal lisanslar

Elektronik Bilgilerin Lisans Ücretleri: ISI ISI (1982-1997: site başına en fazla 15 eşzamanlı kullanıcı) SCI $460.000 SSCI $210.000 AHCI $194.000 Current Contents (1997) $60.000

Elektronik Bilgilerin Lisans Ücretleri : OhioLINK OhioLINK-Elsevier Anlaşması 1150 dergi (tam metin) 40 üniversite (500.000 öğrenci ve öğretim üyesi) 3 yıllık bir anlaşma $23 milyon OhioLINK-Academic Press Anlaşması 175 Academic Press dergisi Yılda $3 milyon

Elektronik Bilgilerin Lisans Ücretleri: Elsevier Elsevier-U. of Madison-Wisconsin Anlaşması Basılı kopyalara abonelik zorunlu Basılı dergilere ödenen ücretlerin üzerine ilk yıl %7.5, 2. Ve 3. Yıllarda %9.5 eklenecek 600 dergi için $844.000 Elsevier üç yılda $450.000 daha fazla kazanacak Kütüphane ayrıca yılda $100.000 veri tabanı yükleme ve işletme giderleri için ödeyecek

Koruma ve Arşivleme Sürekli erişim -arşivleme ilişkisi Elektronik bilgilerin saklanması Eski formatta saklanan bilgilerin bir süre sonra erişilemez hale gelmesi

Arşivlemeden Kim Sorumlu? Kütüphaneler? Yayıncılar? Abone firmaları/Kitap satıcıları/Eski sayı satan firmalar/Toplayıcılar? Sayısal kütüphaneler tarafından ortaklaşa arşivleme? (“sayısal arşivler ulusal sistemi”) Diğer?

Arşivleme Sorunları-I Arşivleme=Kopyalama Kalıcı - geçici arşivleme (arşivler, yansılar, bağlantılar, vd.) Erişim (donanım/yazılım/ağa bağlı) Sayısal bilginin yenilenmesi (refreshment) / başka bir ortama aktarılması (migration) Depolama ortamının geçerliliğini yitirmesi, erişim ve gösterim teknolojilerinin yenilenmesi, “konserve açacakları”

Arşivleme Sorunları-II Dinamik veri nesnelerinin korunması Yasal ve örgütsel sorunlar (telif hakkı vd.) Otantikasyon Bütünlük

Arşivleme İle İlgili Görevler Elektronik bilimsel materyaller arşivinin kurulması Yedekleme mekanizmaları Yenileme mekanizmaları Erişim mekanizmaları Uzun dönemli yatırımlar

“Şimdiki kağıda dayalı sistemler terkedilmeden önce, elektronik yayınlara erişim ve özellikle bu tür yayınların arşivlenmesi için olgun ve standart çözümler bulunmalıdır.” Uta Grothkopf, “Bits and bytes and still a lot of paper: astronomy libraries and librarians in the age of electronic publishing,” Astrophysics and Space Science 247: 155-174, 1997. (http://www.eso.org/libraries/bits-and-bytes/

Hacettepe Üniversitesi Kütüphanecilik Bölümü Elektronik Yayıncılık ve Bilimsel İletişim: Teknoloji, Ekonomi ve Arşivleme ile İlgili Sorunlar Yaşar Tonta Hacettepe Üniversitesi Kütüphanecilik Bölümü tonta@hun.edu.tr