UYUM PROBLEMLERİ DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU HOŞGELDİNİZ HOŞGELDİNİZ UYUM PROBLEMLERİ DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU HAZIRLAYAN Harun GÜL Psikolojik Danışman/Rehber Öğretmen Selçuklu Rehberlik ve Araştırma Merkezi

DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU

TEMEL ÖZELLİĞİ Kalıcı ve sürekli olan dikkat süresinin kısalığı, engellenmeye yönelik denetim eksikliği nedeniyle davranışlarda veya bilişte ortaya çıkan ataklık ve huzursuzluktur.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) aşırı hareketlilik, kısa dikkat süresi ve ataklıkla (yetersiz dürtü kontrolü) karakterize bir bozukluktur. Dikkat eksikliği hiperaktivite/aşırı hareketlilik bozukluğu, çocuğun “yaşına ve gelişim düzeyine uygun olmayan aşırı hareketlilik, ataklık ve dikkat sorunları” olarak tanımlanmaktadır(APA, 1994).

GÖRÜLME SIKLIĞI Çocukluk çağında %3 ile %10 Erişkinlerde %2 ile % 5 Erkek çocuklarda DEHB’e kızlara oranla daha sık rastlanılır Erkeklerde aşırı hareketlilik, yıkıcı davranışlarda bulunma ve dürtüsellik belirtileri gösteren tip daha fazlayken kızlarda daha çok dikkatsizlik belirtileri gösteren tipin daha fazla olduğu bilinmektedir.

DEHB’İN 3 ANA BELİRTİSİ Dikkat eksikliği Aşırı hareketlilik Dürtüsellik

Dalgınlık, Hayal kurma Dağınıklık Tutarsızlık Koordinasyon güçlükleri, sakarlık Bellek sorunları Sosyal ilişkilerde sorunlar Saldırgan davranışlar Düşük benlik saygısı

Belirtiler 4-5 yaşlarında ortaya çıkar; huysuzluk, iştahsızlık, uykusuzluk gibi belirtiler bebeklik dönemlerinde bile gözlenebilir. Başlangıcı genellikle üç yaş dolaylarında olmakla birlikte tanı, düzenli öğrenim için gerekli dikkat süresi ve yoğunlaşmanın gelişmesinin beklendiği ilköğretimin birinci devresinde koyulmaktadır.  

NEDENLERİ DEHB nedeni bilinmeyen heterojen bir bozukluktur. Frajil-X, fetal alkol sendromu, çok düşük doğum ağırlıklı çocuklar ve daha seyrek olarak ta genç kökenli troid bozuklulukları gibi durumlar DEHB belirtilerinin ortaya çıkmasına neden olabilirler.

Genetik nedenler, Beyin hasarı, Nörotransmitterler (Beyin dokusunda bulunan iki sinir hücresi arasındaki bağlantıyı sağlayan taşıyıcı) Gıda katkı maddelerinde bulunan toksit maddeler Psikososyal etkenler

DEHB DOĞUŞTAN GELEN BİR BOZUKLUK MUDUR? Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, doğuştan gelen bir bozukluktur ve daha bebeklik döneminde uyku azlığı, bozuk uyku düzeni, uyarılara aşırı duyarlılık, ışık, ısı, gürültü gibi çevresel değişikliklere aşırı tepkilerle kendini belirtmeye başlar. Oyun dönemine geldiklerinde aşırı hareketli, duygusal değişken, oyun ve oyuncaklara yaşından beklenen odaklaşmayı yapamayan, bebeklikten beri süregelen uyku düzensizliklerinin yanı sıra söz dinlemeyen, aşırı yaramaz çocuklar olarak annelerinin dikkatini çekerler.

BİR ÇOCUĞUN DEHB OLDUĞUNU NASIL ANLARIZ? DEHB klinik bir tanıdır. DEHB ve diğer davranış sorunlarının tanısının konulması olabildiğince fazla kaynaktan bilgi alınarak ve çeşitli değerlendirmeler sonucunda gerçekleştirilir. Anne baba ve çocukla görüşme, öğretmen ve okulun rehberlik birimi, spor hocası, çocuğu yakından tanıyan akrabalar gibi gerekli görülen diğer kaynaklardan bilgi alınması, anne baba ve öğretmen tarafından çeşitli test ve ölçeklerin doldurulması DEHB tanısı konulurken uygulanan işlemlerdir.

DSM-IV Tanı Kriterleri A: Aşağıdakilerden (1) veya (2) vardır. 1- Aşağıdaki dikkatsizlikle ilgili maddelerden en az altısının ,en az 6 ay boyunca, çocuğun gelişim düzeyiyle uygun olmayan ve çocuğun uyumunu bozacak şekilde var olması gerekmektedir.

DİKKATSİZLİK a- Genellikle ayrıntılara dikkat edemeyip, iş, okul ve diğer aktivitelerde dikkatsizce hatalar yapmak. b- Genellikle oyunlarda ya da verilen görevlerde dikkati sürdürmekte zorlluk çekmek. c- Kendisiyle karşılıklı olarak konuşulduğunda, dinliyor izlenimi alınmaması d- Genellikle kendisine öğretilip,gösterilmesine karşın, bunlları uygulayamayıp, okul ödevleri, işyerindeki görevler ve ev işlerini tamamlayamamak. e- Çoğunlukla yapacağı aktiviteler ve planları sıralayıp, düzene koyamamak. f- Beyin gücü gerektiren görevlerden ( ders yapmak gibi) kaçınma, hoşlanmama , ya da bunları yapmaya isteksiz olma. g- Çeşitli aktiviteler için gerekli oyuncak, ders araç ve gereçleri gibi şeyleri sıkça kaybetmek. h- Konu dışı çevresel bir uyaran tarafından kolayca dikkatin dağılması. i- Günlük olağan aktivitelere karşı da unutkanlık hali.

2-Aşağıda aşırı haraket ve dürtüsellik belirtilerinden en az altısının, en az 6 ay boyunca, çocuğun gelişim düzeyiyle uygun olmayan ve çocuğun uyumunu bozacak şekilde var olması gerekmektedir.

HİPERAKTİVİTE a-Sürekli olarak el ya da ayaklarını hareket ettirmek, yerinde oturamayıp,oturduğu yerde kıpırdanmak. b-Oturmasının beklendiği ve gerekli olduğu ortamlarda (sınıfta ders esnasında olduğu gibi) yerini terkedip dolaşmak. c-Uygunsuz olmayan ortamlarda ( sınıf, kalabalık mekanlar gibi) koşmak, bir yerlere tırmanmaya çalışmak gibi davranışlar sergilemek. d- Oyun oynarken ya da boş vakit aktivitelerinde sessiz bir şekilde davranamama, gürültü çıkararak birşeylerle oyalanabilmek. e-Daima ‘sanki bir motor tarafından çalıştırılıyor’ şeklinde hareket halinde bulunmak. f-Sıklıkla aşırı ölçüde konuşmak.

DÜRTÜSELLİK g-Kendisine sorulmakta olan soru tam olarak tamamlanmadan, yanıtlamaya çalışmak. h-kendisine herhangi bir şey için sıra gelmesini bekleyememek. i-Çevresindekilerinin iznini almadan , aniden konuşma ya da oyunlarına katılımak, müdahale etmek.

B-Bu şekilde kişide sorunlara yol açan yakınmaların 7 yaş öncesinde başlaması gerekmektedir. C-Sorunlara yol açan yakınmaların en az 2 farklı alanda kendini göstermesi gerekmektedir ( okulda, işte ya da evde gibi). D-Toplumsal alan, okul hayatı ya da iş ortamında kişinin işlevselliğinde belirgin bozulmanın varlığı. E- Rahatsızlığa ait yakınmalar başka bir psikiyatrik bozukluğa bağlı olmamalıdır.

DEHB’E EŞLİK EDEBİLECEK BOZUKLUKLAR Okul sorunları ve öğrenme bozuklukları Karşıt olma karşı gelme ve davranım bozukluğu Depresyon ve anksiyete bozuklukları Arkadaş ilişkilerinde sorunlar DEHB ve alkol-madde bağımlılığı ilişkisi

TİPLER DEHB: Bileşik tip DEHB: Dikkat Eksikliğinin önde geldiği tip DEHB: Hiperaktivite ve Dürtüselliğin önde geldiği tip:

TEDAVİ Tıbbi tedavi (İlaç tedavisi:ritalin) Anne-baba eğitimi DEHB ve davranış sorunlarının tanıtılması Özel Zaman Uygulaması Çocuğun olumlu davranışlarına ilgi gösterme Etkili yönerge verme Çocuğun kendi başına oyalanmasını sağlama Puan sistemi uygulaması Ceza zamanı uygulaması Uygulamaların gözden geçirilmesi DEHB olan çocukların ergenlik dönemi sorunlarının aşılması

Bilişsel-davranışsal tedaviler (Psiko-pedagojik yaklaşımlar) Özel Eğitim programları Diyetin düzenlenmesi Aile-Hekim-Okul işbirliğinin sağlanması Öğretmenlerin bilgilendirilmesi

TEDAVİ İÇİN ALTIN DÖNEM Okul öncesi ve okul çağının ilk yıllarıdır. Daha sonraki yıllarda, daha önce bahsedilen ek sorunların ortaya çıkma riski artmakta, çocuk öğrenmeye karşı olumsuz tutum geliştirmekte ve çocuğun bilgi açığı arttığı için tedaviye yanıt azalmaktadır. Tedaviyi kısa zamanda başlayıp bitecek bir durumdan çok, zamana yayılan okul, aile ve hekimin işbirliğini gerektiren, sürekli olan bir yardım olarak düşünmek gerekir. Tedavinin ne kadar süreceğini önceden kestirmek güçtür. Tedavi öğrencinin okula uyumunu zorlaştıran yapısal ve çevresel etmenlerin ortadan kaldırılmaya çalışılması ya da etkisizleştirilmesinden ibarettir. İlaçlar çoğunlukla sanıldığı gibi sadece ağır vakalara verilmez. İlaç tedavileri çoğunlukla etki gerektiren ve –veya hafif durumlarda ana tedavi biçimi olarak kullanılır.

DEHB’Lİ ÇOCUĞUN GÜNLÜK HAYATI DEHB’li olma duygusu, takılıp tökezlemek için etrafa dağıtılmış eşyaların bulunduğu karanlık bir odada olmaya benzer. Odayı tamamıyla tanıyana kadar etrafta dolaşır eşyalara çarparsınız. Sonra biri sizi yeni odaya götürür ve biraz önceki süreç tekrar başlar. Bu zihninizde bir kasırga, bir hortum olmasına benzer. Her şey etrafta rüzgarla sürükleniyor ve hiçbir şey yerinde durmuyor gibi görünür. Hızı, birkaç dakikada TV de kanalları değiştiren birini seyretmek gibi bir şeydir. Olup bitenlerle ilgili genel bir fikir alabilirsiniz. Fakat içeriğin çoğunu kaçırırsınız.

DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞUNUN OLUMLU YÖNLERİ Sıcak kanlı ve cana yakın olma Enerjik olmak Esneklik İyi espri yeteneğine sahip olma Hoşgörülü olma Risk alabilme (Bazen zarar verici boyutta ) İnsanlara kolay güvenebilme (bazen zarar verici boyutta)  Olumlu yönlerini iyi kullanan ve kendi yapılarına uygun meslekler seçen kişilerin başarılı bir yaşamları olabilmektedir.

DEHB’ DE Ana-Babalar Açısından Öğretmen-Aile İlişkileri Okulda gözlenen uyum ve davranış sorunları konusunda ailelerle işbirliği yapılabilmesi için önemli noktalar: Sorunlar ana-babaya aktarılırken doğrudan suçlamalardan kaçınılmalıdır. Çocuğun davranışları ile ilgili genelleme ve olumsuz tanımlamalar kullanılmamalıdır. Sorun olan davranışı net olarak tanımlamalıdır. Davranış sorunlarının olası nedenleri aile ile birlikte araştırılmalıdır. Sonuçlara odaklanmak yerine, soruna neden olan süreçler gözden geçirilmelidir. Sorun olan davranışlar analiz edildikten sonra çözümler konusunda aile ile işbirliği yapılmalıdır. Aileden neler beklendiği açıkça belirtilmelidir. Gerekiyorsa profesyonel yardım almak üzere aile yönlendirilmelidir. Yardım alınan uzmanın önerilerinin uygulanması konusunda aile ile işbirliği yapılmalıdır.

ÖĞRETMEN VE DEHB’Lİ ÖĞRENCİ DEHB ile Dost Olmayan Öğretmen DEHB ile Dost Olan Öğretmen: DEHB’na inanmaz ve gerekli yardımı reddeder. Öğrencilerine yeterince ilgi göstermez. Esnek değildir. Yeniliklere açık değildir ya da sıkıcıdır. Düzenli değildir, ne beklediğini bilemezsiniz. Bireysel olarak yardımdan kaçınır. Cesaretlendirme ve övgü yerine eleştiri ve utandırma ile motive etmeye çalışır. Yenilikçidir ve konuya ilgi çekmek için farklı yöntemler kullanılır. Esnektir, değişmeyen katı kuralları yoktur. Zorlanma ve başarısızlıklarda azarlamak yerine desteklemeyi seçer. DEHB’na bağlı zorluklarını anlar. Düzenli ve tutarlıdır. Eğlencelidir, dersleri monoton işlemez.

DEHB OLAN ÇOCUKLAR VE GENÇLERİN ÖĞRETMENLERİNE MESAJLARI Dikkat eksikliğim gerçekten var. Bu benim sığındığım “mazeret değil” ve öğrenebilmemi etkiliyor. Bende bu sorunumun hiç olmamasını ve daha başarılı olmayı isterdim. Başarılı olmak için yardımınıza ihtiyacım var. Ama bunu istemek benim için kolay değil, beni desteklerseniz bunu daha kolay yapabilirim. Bana güvendiğinizi bilmek benim için önemlidir. Bazı şeyleri gerçekten unutabilirim. Kasıt ya da ihmal yok. Bana karşı sabırlı ve destekleyici olursanız daha kolay soru sorabilirim. Bazı şeyleri tekrar tekrar soruyorsam ilgi çekmek için değil, tam ve doğru anlamak içindir. Dikkatim ya da davranışlarımla ilgili uyarıları yalnızken yapın. Arkadaşlarımın önünde değil. Bana özel bazı uygulamaların olması benimde hoşuma gitmiyor. Bunlar gerekiyorsa da aramızda kalmasını tercih ederim. Lütfen bana çok farklıymışım gibi davranmayın.

ÖĞRETMENLER İÇİN DEHB KONUSUNDA ÖNEMLİ NOKTALAR Çocuklarda görülen dikkat sorunları, hareketlilik ya da davranış sorunlarının tümünün nedeni DEHB değildir. DEHB okul çağındaki çocukların %3-5 inde, yani her 20-30 çocuktan birinde görülür. DEHB çocuğun doğumdan itibaren var olan, beyinde dikkat ve davranış kontrolünü sağlayan merkezlerin iyi çalışmamasından kaynaklanan, kalıtsal bir bozukluktur. Ana-babanın doğru, yeterli disiplin vermesi ya da vermemesi ile ilgisi yoktur. Çocuğun davranışları şımarıklıktan ve saygısızlıktan kaynaklanmaz. Bu çocukların “ne yapacağını bilen ama bildiğini yapmayan” çocuklar olmasının nedeni, beyinlerindeki davranış kontrol sisteminin iyi çalışmamasıdır.

Akademik başarısızlığın nedeni tembellik ve ilgisizlik değildir. DEHB’nun zeka ile ilgisi yoktur. Çocuğun fazla ya da az zeki olması bu soruna neden olmaz. DEHB olan çocukların her biri diğerlerinden farklıdır. DEHB’nun pek çok olumlu yönü de vardır. Öğretmenin çocuğa yaklaşım ve öğretme tarzı başarı için en önemli faktördür.

ÖĞRETMENLERE GENEL ÖNERİLER DEHB’li çocuklar genellikle okula başladıktan sonra teşhis edilirler. Çoğunlukla öğretmenler, DEHB’li çocukları fark eder ve tanı sürecini başlatır. Her şeyden önce uğraştığınız, çocuğun gerçekten bir DEHB’li olup olmadığından emin olun. DEHB tanısını koymak elbette öğretmenin görevinden değildir. Ancak öğretmen tanı sürecindeki zincirin ilk halkalarından biridir. Ailesini tıbbi muayene için uyarın. Öğrencilerinizi ayrı ayrı tanıyarak onları farklı sosyo-ekonomik ve kültürel dünyalardan gelen farklı potansiyele sahip bağımsız bireyler olarak kabul ediniz. Öncellikle davranış bozukluğu veya uyum sorunu gösteren öğrencilerin izin sorunları ile meşgul olunuz. Ancak bu taktirde sınıfınızda başarılı bir öğrenme ortamı oluşturabilirsiniz. Çocuğun aşırı hareketliliğini ortadan kaldırmaya çalışmak, çocuğu aşağılamak, eleştirmek diğer çocukları örnek göstermek doğru değildir. Çocuğun güven duygusu ve benlik saygısını örseleyecek bu davranışlardan kaçınılmalıdır. Çocuğun enerjisini boşaltabileceği doyum sağlayabileceği bazı uğraşlar edinmesine olanak tanınmalıdır. Çocuğu aşırı derecede yormayacak spor aktiviteleri, ev işlerine yardım ve bunun gibi etkinlikler olmalıdır.

Çocuğun yemek, yatmak, oyun çalışma ve bunun gibi saatleri düzenli olmalıdır. Bu tür düzenlemeler çocuğun uyumunu kolaylaştırır. Çocuğa yaşına, gelişimine uygun kurallar koymalıdır. Bu kurallar açık net, tutarlı, uygulanabilir ve denetlenebilir olmalıdır. Koyulan kurallar kesinlikle uygulanmalı, ödün verilmemelidir. Çocuğun ilgi çekmek için yaptığı olumsuz davranışlara izin verilmemelidir. Aşırı hareketli olmayan davranışlarına ilgi gösterilmeli, ödüllendirilmelidir. Çocuğun öfke ve saldırganlığını kontrol etmeyi öğrenmesi açısından aile üyeleri uygun birer model olmalıdır. Örneğin; disiplin uygularken fiziksel cezalardan, saldırganlıktan kaçınmak gibi. Hem dikkat süresini ve yoğunluğunu artıracak hem de eğlendirecek etkinlikler yapılmalıdır. Bul tak oyunları, yap bozlar resim eşleştirme, kitap okumak ve bunun gibi. Oyuncakları çok fazla sayıda olmalarına, sağlam ve güvenliği tehdit edici unsurlar taşımamasına özen göstermelidir. Yaratıcılığı geliştirecek nitelikte olan oyuncaklar tercih edilmelidir.

DEHB’li çocuklar sizin söylediklerinizi dinlerken başlarını sallarlar ve yüzünüze bakarlar. Ama zihinleri başka yerdedir. Göz temasını sürdürerek söylenileni anlayıp anlamadığını onu gücendirmeden sınayın. Kendini gözlemesini öğretin; Düşüncelerine nasıl takılıp kaldığının farkına varmasını sağlayın. Yaptığı çalışmalarda verdiğiniz sürenin yeterli olup olmadığı olmadığına dikkat edin. Yetersiz süreden dolayı başarısızlık çocuğun yeteneklerinden şüphe etmesine yol açar. Yapacağınız tüm işlerde okul yönetiminin ve velilerin sizi desteklemesini sağlayın. Psikolojik danışman ve çocuk psikiyatrisine danışın. Sınırlıklarınızı bilin. Tanı koymak sizin işiniz değildir. Bu konuda yardım istemekten korkmayın.

Bu çocuklar, genellikle çok sezgiseldirler Bu çocuklar, genellikle çok sezgiseldirler. Çocukların öğrenmeleri konusunda en iyi bilen yine çocuğun kendisidir. DEHB’li çocuklar yönlendirilmeye ve planlamaya ihtiyaç duyarlar. Hatırlatıcı materyallere gereksinim duyarlar. Talimatlara ihtiyaç duyarlar. Öğrenmenin duyusal boyutunu ihmal etmeyin. Duyusal eğitim davranışların kalıcı kılınması açısından oldukça önemlidir. Bir öğrenci duyusal giriş davranışları açısından eksikse, öğrenme açısından bir sorun ortaya çıkacaktır demektir. Öğrencilerin katılım, ait olma ve eğlence ihtiyaçlarının öğretimsel etkinlikler esnasında karşılanması gerekir.  

TEŞEKKÜRLER