Copyright © 2003 by Prentice Hall 1 Bilgisayarlar: Bilgi Çağının Araçları Bölüm 3 İşletim Sistemleri: Arka plandaki yazılım

2Copyright © 2003 by Prentice Hall Amaçlar Bir işletim sisteminin(operating system) fonksiyonlarını tanımlamak Bir kişisel bilgisayardaki işletim sisteminin temellerini açıklamak Bir grafiksel işletim sisteminin avantajlarını tanımlamak Microsoft Windows’ un farklı versiyonlarını ayırt etmek Ağ işletim sistemlerinin gereğini açıklamak

3Copyright © 2003 by Prentice Hall Amaçlar Büyük bilgisayarlardaki kaynak ayırma (resource allocation) metodlarını tanımlamak Çoklu işlem(multiprocessing), çoklu programlama(multiprogramming), ve zaman paylaşımı(time-sharing) arasında farkları tanımlamak Bellek yönetiminin (Memory management) ilkelerini açıklamak Yardımcı (Utility) programlarla yapılan bazı tipik uygulamaları listelemek

4Copyright © 2003 by Prentice Hall İşletim Sistemleri: Gizli Yazılım Donanım ve yazılım uygulamaları arasında aracılık vazifesi görür İşletim Sistemi İşletim Sistemi Sistem yazılımı Sistem yazılımı Çekirdek (Kernel) Çekirdek (Kernel)

5Copyright © 2003 by Prentice Hall İşletim Sistemi Uygulama yazılımları ve donanım arasında yer alan programlar grubudur Bilgisayarın kaynaklarını yönetir (CPU, çevresel(peripheral) aygıtlar) Bilgisayarın kaynaklarını yönetir (CPU, çevresel(peripheral) aygıtlar) Bir kullanıcı arayüzü oluşturur Bir kullanıcı arayüzü oluşturur Kullanıcının işletim sistemiyle etkileşimini belirler Uygulama yazılımları için servisler sağlar ve çalıştırır Uygulama yazılımları için servisler sağlar ve çalıştırır Return

6Copyright © 2003 by Prentice Hall Sistem Yazılımı Bilgisayarın işlemleriyle(operation) ilgili düzenleme yapan bütün programlar Örnekler İşletim Sistemleri İşletim Sistemleri Dil Çevirmenleri(Language Translators) Dil Çevirmenleri(Language Translators) Program kodunu makine tarafından okunabilir duruma çevirir Yardımcı Programlar(Utility programs) Yardımcı Programlar(Utility programs) İkincil işleri yapar Return

7Copyright © 2003 by Prentice Hall Çekirdek (Kernel) İşletim sistemini yönetir Bilgisayar başlatıldığında(boot) yerel sürücüden (hard drive) belleğe yüklenir Bilgisayar başlatıldığında(boot) yerel sürücüden (hard drive) belleğe yüklenir Başlatma (Booting) bilgisayarın ilk çalışmaya başlamasıdır İhtiyaç halinde diğer işletim sistemi programlarını disk belleğinden yükler İhtiyaç halinde diğer işletim sistemi programlarını disk belleğinden yükler Diğer programlar nonresident (yerleşik olmayan) olarak da bilinir Return

8Copyright © 2003 by Prentice Hall Kişisel Bilgisayarlar için İşletim Sistemleri Platform: bilgisayar donanımı ve işletim sisteminin bileşimidir Wintel (Intel temelli PC(personal computer:kişisel bilgisayar) de çalışan Microsoft Windows) en yaygınıdır Wintel (Intel temelli PC(personal computer:kişisel bilgisayar) de çalışan Microsoft Windows) en yaygınıdır Yaygın Platformlar : MS-DOS MS-DOS MS-DOS Windows Windows Windows MAC OS MAC OS MAC OS MAC OS Unix Unix Unix Linux Linux Linux

9Copyright © 2003 by Prentice Hall MS-DOS Komut-satırı arayüzü kullanır Ekran kullanıcıya iletiler (prompt) verir Ekran kullanıcıya iletiler (prompt) verir Kullanıcı komutları yazar Kullanıcı komutları yazar Çoğunlukla yerini Grafiksel kullanıcı arayüzlerine bırakmıştır Kullanıcı-dostu değildir Return

10Copyright © 2003 by Prentice Hall Microsoft Windows MS-DOS için bir işletim ortamı (operating environment) olarak başlamıştır işletim ortamı (operating environment) işletim ortamı (operating environment) Tamamen gelişmiş bir işletim sistemi değildir;MS- DOS a ihtiyacı vardır Tamamen gelişmiş bir işletim sistemi değildir;MS- DOS a ihtiyacı vardır Bir Grafiksel Kullanıcı Arayüzü kullanır Grafiksel Kullanıcı ArayüzüGrafiksel Kullanıcı Arayüzü Kullanıcılar DOS komutları ve arayüzü kullanabilir Kullanıcılar DOS komutları ve arayüzü kullanabilir Şimdi işletim sistemlerinden oluşan tam ailedir tam ailedirtam ailedir Return

11Copyright © 2003 by Prentice Hall MS-DOS İşletim Ortamı Windows 3.1 DOS “üzerine” eklenmiş bir katmandır DOS “üzerine” eklenmiş bir katmandır İşletim sistemini kullanıcıdan ayırır İşletim sistemini kullanıcıdan ayırır İşletim sisteminin kullanımını kolaylaştırır İşletim sisteminin kullanımını kolaylaştırır shell (kabuk) adı verilir Return

12Copyright © 2003 by Prentice Hall Grafiksel Kullanıcı Arayüzü Kullanıcı işi yapmak için bir simgeye(icon) tıklar Alt sol köşede bulunan Başlat(Start) Menüsü programları başlatır Komutları etkinleştirmek için menüler kullanır Return

13Copyright © 2003 by Prentice Hall Windows Özellikleri Uzun dosya isimleri (255 karaktere kadar) Tak ve Çalıştır(Plug and Play) Donanım bileşenlerinin kurulumunu kolaylaştırır Donanım bileşenlerinin kurulumunu kolaylaştırır Nesne Bağlama ve Katma (Object Linking and Embedding (OLE)) Kullanıcının bir dokümanı diğerinin gömülmesine(embed) izin verir Kullanıcının bir dokümanı diğerinin gömülmesine(embed) izin verir Return

14Copyright © 2003 by Prentice Hall Windows 9x Windows 9x Windows 95 Windows 95 Windows 98 Windows 98 Windows Millennium Edition (ME) Windows Millennium Edition (ME) Ortak Pazar Ortak Pazar Windows NT Windows NT Windows 2000 Windows 2000 Windows XP Windows XP Windows CE Windows CE Windows Ailesi Return

15Copyright © 2003 by Prentice Hall Windows 9x Ev/tüketici pazarına yöneliktir Kabuk(shell) değildir, artık kendine hakim bir işletim sistemidir Windows 95 ile başlamıştır Yeni Nesil: Yeni Nesil: Windows 98 Windows 98 Windows ME Windows ME Windows 3.1 üzerinde birçok artırımlar artırımlar Return

16Copyright © 2003 by Prentice Hall Windows 98 Arttırımları Internet/intranet e göz atma yeteneği DVD ve çokluortam (multimedia) gibi güncel donanımı destekler Çok büyük disk sürücülerini destekler Sihirbazlar(Wizards): Yazılımı kurmak, yapılandırmak, ve kullanmak için adım adım ilerleyen program Return

17Copyright © 2003 by Prentice Hall Windows ME Arttırımları Çoklu ortam (Multimedia) desteği: Media Player, video biçimlendirme (editing) Artırılmış güvenilirlik özellikleri Ev ağı desteği Return

18Copyright © 2003 by Prentice Hall Ortak Pazar Windows NT Windows NT NT :“new technology” yani “yeni teknoloji” anlamına gelir NT :“new technology” yani “yeni teknoloji” anlamına gelir Windows 2000 Windows 2000 Return

19Copyright © 2003 by Prentice Hall Windows NT Masaüstü Windows 98 Ortak, ağ kurulmuş ortamlar içindir Ölçeklenirlik (Scalability : çok kullanıcıyı idare edebilme yeteneği) için inşa edilmiştir Ölçeklenirlik (Scalability : çok kullanıcıyı idare edebilme yeteneği) için inşa edilmiştir Daha güçlü güvenlik Daha güçlü güvenlik Return

20Copyright © 2003 by Prentice Hall Windows 2000 En son kuşak Windows NT Bir bilgisayar çok kullanıcıya “hizmet eder ” Siz kendinizi tanımlarsınız ve sistem sizin tercihlerinizi bilir Siz kendinizi tanımlarsınız ve sistem sizin tercihlerinizi bilir Ağa girdiğinizde hangi PC yi kullanırsanız kullanın, “ kendinize ait ” masaüstü ve dosyaları elde edersiniz Ağa girdiğinizde hangi PC yi kullanırsanız kullanın, “ kendinize ait ” masaüstü ve dosyaları elde edersiniz Return

21Copyright © 2003 by Prentice Hall Windows XP Tek bir üründe Windows’ un tüketici ve şirket versiyonlarını biraraya getirir Ev (Home) ve Profesyonel (Professional) Basımları (Editions) Ev (Home) ve Profesyonel (Professional) Basımları (Editions) Artırımlar(Enhancements) Return

22Copyright © 2003 by Prentice Hall Windows XP Arttırımları Geliştirilmiş kullanıcı arayüzü Daha kolay anlaşılır ve düzenli masaüstü Daha kolay anlaşılır ve düzenli masaüstü Yeniden tasarlanmış başlat menüsü üzerinde daha fazla simge(icon) Yeniden tasarlanmış başlat menüsü üzerinde daha fazla simge(icon) Geliştirilmiş multimedya desteği Daha fazla kişiselleştirme Çok kullanıcı desteği Kullanıcı, programları çalışır durumda bırakarak oturumu kapatabilir, ve başka bir kullanıcının oturum açmasına izin verebilir Kullanıcı, programları çalışır durumda bırakarak oturumu kapatabilir, ve başka bir kullanıcının oturum açmasına izin verebilir Çocukların kullanması için sınırlı hesaplar açabilir; mesela, uygun olmayan oyunlara veya internet erişimine izin vermeme Çocukların kullanması için sınırlı hesaplar açabilir; mesela, uygun olmayan oyunlara veya internet erişimine izin vermeme Internet desteği ve koruma Return

23Copyright © 2003 by Prentice Hall Windows CE Windows 9x ’in küçültülmüş versiyonu Küçük ekranı ve (varsa) az belleği olan makinalarda çalışmak için tasarlanmıştır Küçük ekranı ve (varsa) az belleği olan makinalarda çalışmak için tasarlanmıştır Cep bilgisayarlarında kullanılır Gömülü (embedded) sistemlerde kullanılır Diğer ürünlerin içerisine entegre edilmiş bilgisayar aygıtları; mesela, robotlar Diğer ürünlerin içerisine entegre edilmiş bilgisayar aygıtları; mesela, robotlar CE.NET,.NET platformunu destekler Return

24Copyright © 2003 by Prentice Hall MAC OS Macintosh bilgisayarlar için tasarlanmıştır Ticari başarı elde etmiş ilk Grafiksel Kullanıcı Arayüzü (GUI) Daha sonra geliştirilen Windows ve diğer GUI ürünlerine bir model oluşturmuştur Daha sonra geliştirilen Windows ve diğer GUI ürünlerine bir model oluşturmuştur Return

25Copyright © 2003 by Prentice Hall UNIX DEC minibilgisayarında kullanılmak için 1971 yılında geliştirilmiştir Komut satırı arayüzü olan karakter temelli bir sistemdir Hiçbir işlemci ailesine bağımlı değildir Çoğunlukla herhangi bir üreticiye ait her tipteki sistemde çalışır (Kişisel(PC), anaçatı(mainframe), iş istasyonu(workstation)) Çoğunlukla herhangi bir üreticiye ait her tipteki sistemde çalışır (Kişisel(PC), anaçatı(mainframe), iş istasyonu(workstation)) Internet sunucularında kullanılan başlıca sistemdir Aynı anda birçok kullanıcıyı idare edebilir Aynı anda birçok kullanıcıyı idare edebilir Return

26Copyright © 2003 by Prentice Hall Linux Komut satırı arayüzü kullanır Birçok şirket Linuxla çalışmak için bir GUI oluşturmuştur Birçok şirket Linuxla çalışmak için bir GUI oluşturmuştur Açık kaynakkodu (Open-source) fikri Kaynak kodu ücretsizdir Kaynak kodu ücretsizdir Kullanıcılar yazılımı indirebilir, değiştirebilir, ve dağıtabilir Kullanıcılar yazılımı indirebilir, değiştirebilir, ve dağıtabilir Windows’tan daha kararlıdır Nisbeten uygulamalar daha azdır Return

27Copyright © 2003 by Prentice Hall Ağlar için İşletim Sistemleri Ağ işletim sistemi (Network operating system (NOS) ) Ağ fonksiyonlarını idare eder Ağ fonksiyonlarını idare eder Ağ fonksiyonları Ağ fonksiyonları Kaynakların sanki istemci bilgisayarlardan çalışıyormuş gibi görünmesini sağlar Kaynakların sanki istemci bilgisayarlardan çalışıyormuş gibi görünmesini sağlar Yaygın sistemler Yaygın sistemler Yaygın sistemler Yaygın sistemler

28Copyright © 2003 by Prentice Hall Ağ(Network) Fonksiyonları Kaynakların paylaşımı (yerel diskler ve yazıcılar) Veri güvenliği Hata Bulma (Troubleshooting) Yönetimsel Kontrol Return

29Copyright © 2003 by Prentice Hall Ağ İşletim Sistemleri Windows NT Server Windows 2000 Server Windows.NET Server Novell Netware UnixLinux Return

30Copyright © 2003 by Prentice Hall Büyük Bilgisayarlarda İşletim Sistemleri Kaynak Ayırma (Resource allocation): bilgisayar kaynaklarını belli programların ve işlemlerin kullanımına ayırmak Kaynak atamayla ilgili temel sorunlar Merkezi işlemci ünitesinin paylaşımı Merkezi işlemci ünitesinin paylaşımı Merkezi işlemci ünitesinin paylaşımı Merkezi işlemci ünitesinin paylaşımı Bellek paylaşımı Bellek paylaşımı Bellek paylaşımı Bellek paylaşımı Bellek kaynaklarının paylaşımı Bellek kaynaklarının paylaşımı Bellek kaynaklarının paylaşımı Bellek kaynaklarının paylaşımı Yazdırma kaynaklarının paylaşımı Yazdırma kaynaklarının paylaşımı Yazdırma kaynaklarının paylaşımı Yazdırma kaynaklarının paylaşımı

31Copyright © 2003 by Prentice Hall Merkezi işlemci(CPU) Paylaşımı Çoklu İşleme (Multiprocessing) Çoklu İşleme (Multiprocessing) Çoklu Programlama (Multiprogramming) Çoklu Programlama (Multiprogramming) Zaman Paylaşımı (Time-Sharing) Zaman Paylaşımı (Time-Sharing) Return

32Copyright © 2003 by Prentice Hall Çoklu İşleme (Multiprocessing) Birden fazla CPU ya sahip güçlü bir bilgisayarın kullanılması Birden fazla programın aynı anda koşması(çalışması) Her biri kendi işlemcisi üzerinde koşar Her biri kendi işlemcisi üzerinde koşar Return

33Copyright © 2003 by Prentice Hall Çoklu Programlama (Multiprogramming) İki veya daha fazla program aynı anda yürütülür Programlar CPU’yu sırayla kullanır Programlar CPU’yu sırayla kullanır Olaya-dayalı (Event-driven) Olaya-dayalı (Event-driven) Bir kesme (interrupt) diğer programın koşması için işlemi askıya alır İkinci program koştuktan sonra, işletim sistemi CPU’yu diğer programa iade eder Genellikle kullanıcı girdisi gerektirmeyen toplu(batch) programlar için kullanılır Return

34Copyright © 2003 by Prentice Hall Zaman Paylaşımı(time-sharing) Programlar CPU’yu sırayla kullanır Zamana-dayalı (Time-driven) Her bir kullanıcıya bir zaman dilimi verilir (bir saniyenin küçük bir bölümü) Her bir kullanıcıya bir zaman dilimi verilir (bir saniyenin küçük bir bölümü) CPU, bir kullanıcıya ait zaman dilimi boyunca sadece o kullanıcının görevlerini yapar CPU, bir kullanıcıya ait zaman dilimi boyunca sadece o kullanıcının görevlerini yapar Yanıt süresi (Response time): isteğin yazılması ile bilgisayarın cevabı arasında geçen süre Yanıt süresi (Response time): isteğin yazılması ile bilgisayarın cevabı arasında geçen süre Genellikle çok kullanıcılı uygulamalarda kullanılır Return

35Copyright © 2003 by Prentice Hall Bellek Paylaşımı Bellek yönetimi Bellek yönetimi Ön plan ve arka plan olmak üzere belleği böler belleği bölerbelleği böler Sanal depolama(storage) kullanır Sanal depolama(storage) kullanır Sanal bellek de denir Sanal bellek de denir Return

36Copyright © 2003 by Prentice Hall Bellek Yönetimi Belleği ayrı bölümlere(partition) böler Belleği programlara ayırır Programların birini diğerinden ayrı tutar Return

37Copyright © 2003 by Prentice Hall Önalan ve Artalan Önalan (Foreground): Daha çok CPU zamanı alacak olan yüksek öncelikli programlar içindir Artalan (Background): Daha az CPU zamanı alacak olan düşük öncelikli programlar içindir Koşmayı bekleyen programlar öncelik sırasına göre kuyruklarda (queue) tutulur Koşmayı bekleyen programlar öncelik sırasına göre kuyruklarda (queue) tutulur Return

38Copyright © 2003 by Prentice Hall Sanal Bellek O anda çalıştırılan programlar diskte saklanır Programın parçaları ihtiyaç olduğunda belleğe getirilir Programın parçaları ihtiyaç olduğunda belleğe getirilir İhtiyaç olan bellek miktarını azaltır İhtiyaç olan bellek miktarını azaltır Sayfalama (paging) yöntemiyle yapılabilir Belleği küçük, sabit büyüklükte sayfalara (page) lere böler Belleği küçük, sabit büyüklükte sayfalara (page) lere böler Sayfa tablosu (Page table) bellekteki yerlerin kaydını tutar Sayfa tablosu (Page table) bellekteki yerlerin kaydını tutar Return

39Copyright © 2003 by Prentice Hall Bellek Kaynaklarını Paylaşmak Dosyaların yerlerinin kaydını tutar Dosyaları işlemek için komutlara cevap verir Dosya girdi ve çıktı isteklerinin kaydını tutar Alma sırasına göre onları işler Alma sırasına göre onları işler Return

40Copyright © 2003 by Prentice Hall Yazdırma Kaynaklarını Paylaşmak Kuyruklama(Bekletme)(Spooling): program direk yazıcıya göndermek yerine disk dosyasına bir satır yazar Dosya tamamlandığı zaman, kuyruğa yerleştirilir Dosya tamamlandığı zaman, kuyruğa yerleştirilir Yazıcı hazır olduğunda dosya yazdırılır Yazıcı hazır olduğunda dosya yazdırılır Programın yürütmeyi çok daha çabuk tamamlamasını sağlar Diske yazman yazıcıya yazmaktan çok daha hızlıdır Diske yazman yazıcıya yazmaktan çok daha hızlıdır Return

41Copyright © 2003 by Prentice Hall Yardımcı (Utility) Programlar İkincil işleri yapar Örnekler Dosya Yöneticisi Dosya Yöneticisi Dosya Yöneticisi Dosya Yöneticisi Dosya Sıkıştırma Dosya Sıkıştırma Dosya Sıkıştırma Dosya Sıkıştırma Diğerleri Diğerleri Diğerleri

42Copyright © 2003 by Prentice Hall Dosya Yöneticisi Dosyaları hiyerarşik bir dizin yapısında saklar Windows, Windows Explorer kullanır Return

43Copyright © 2003 by Prentice Hall Dosya Sıkıştırma Bir dosyanın ihtiyacı olan alan miktarını azaltır Dosyanın diskte daha az alan kaplamasını sağlar Dosyanın diskte daha az alan kaplamasını sağlar Haberleşme hatları üzerinden iletimi daha az zaman alır Haberleşme hatları üzerinden iletimi daha az zaman alır Return

44Copyright © 2003 by Prentice Hall Diğer Yardımcı Programlar Yedekleme(Backup) ve Geri yükleme (yenileme)(Restore) Yedekleme: disklerin kopyalarını alır ve güvenli bir yerde saklar Yedekleme: disklerin kopyalarını alır ve güvenli bir yerde saklar Geri yükleme: yedeklerden dosyaları geri yükler Geri yükleme: yedeklerden dosyaları geri yükler Disk birleştirici(defragmenter): diski yeniden düzenler, böylece bütün dosyalar bitişik konumlarda saklanır Aygıt Sürücüsü: Yazıcılar ve depolama aygıtları gibi aygıtlar için komutları yönetir Return