1/27 Dünyada Su Sorunu: Sınır Aşan Sular

2/27 Takdim Planı  Suyun Önemi  Tanım  Dünyada Önemli Su İhtilafları  Başlıca Doktrinler  Uluslararası Düzenlemeler  Konunun Türkiye Açısından Önemi

3/27 Suyun Önemi Su; tüm canlılar için hayati bir maddedir. Medeniyetin gelişmesi ile birlikte insanların su tüketimi artarken, kirlilik ve kuraklık nedeniyle dünyada su kaynakları giderek azalmakta ve kendini yenileyememektedir. Başlangıçta içme amacıyla, daha sonra temizlik, sulu tarım alanlarında kullanılan, günümüzde ise enerji üretiminin en önemli girdilerinden birini oluşturan su, dünyadaki hızlı nüfus artışı, kentleşme ve sanayileşme ile giderek artan bir önem kazanmaktadır. Artan nüfus ve global ısınmadan kaynaklanan kuraklık var olan sınırlı su kaynaklarının da gelecekte bazı bölgeler için yeterli olmayacağını göstermektedir. Bugün bile dünyanın bazı bölgelerinde su kıtlığı yaşanmaktadır.

4/27 Suyun Önemi Dünyadaki toplam 1 milyar 400 milyon kilometreküp suyun %97,5’i denizlerdeki ve okyanuslardaki sulardan oluşmaktadır, geriye kalan %2.5’i ise tatlı su kaynağıdır. Dünyadaki toplam suyun yılda yaklaşık kilometreküpü buharlaşmalar ile atmosfere geri dönmekte ve tekrar hidrolik çevrim içerisinde yeryüzüne dönmektedir. Ancak yeryüzüne yağışla düşen yılda yaklaşık kilometreküplük suyun, kilometreküpü nehirlere, denizlere ve göllere ulaşmaktadır. Bu miktarın ancak kilometreküpü teknik ve ekonomik olarak kullanılabilir durumdadır.

5/27 Tanım Bir akarsu eğer bir ulusal sınır içinde doğup, aynı ulusal sınır içinde denize dökülüyorsa milli nehir diye tanımlanır. Bu nehirler bulundukları ülkenin hukuksal rejimine tabidirler. Eğer bir nehir doğduğu ülkenin sınırları dışına çıkıyorsa o zaman ülkelerin konumu, politik ve askeri gücü, söz konusu suya olan talebin esnekliği, ilgili ülkelerin alternatif su kaynakları ve ilgili nehir suyunun kullanım olanakları gibi etkenlerle değişik tanımlamalara konu olmaktadır : Helsinki Uluslararası Göller ve Sınıraşan Su Yollarının Korunması ve Kullanılması Sözleşmesi : BM Uluslararası Su Yollarının Ulaşım Dışı Amaçlarla Kullanılması Hukukuna İlişkin Sözleşme

6/27 Dünyada Önemli Su İhtilafları Hindistan-Pakistan-Bangladeş Nehir ve Önemiİhtilafın KonusuÇözüm Ganj Nehri Çin’den doğar, Hindistan Bangladeş sınırının 128 km.’lik bir bölümünü oluşturur, Bangladeş’te 112 km aktıktan sonra Brahmaputra nehri ile birleşerek Bengal Körfezine dökülür. Hindistan’ın ’te Farakka barajını yapması, Pakistan’ın daha baraj planlama aşamasında iken, konuyu 1951’de protesto etmesi. “Nepal Projesi” Ganj ve Brahma- putra Nehirlerinin geliştirilmesi, Nepal toprakları içinde yapılacak barajlarla, büyük taşkınlara maruz kalan Bangladeş’te taşkınların önlenmesi, ayrıca Hindistan ve Bangladeş’te yeni alanların sulamaya açılmasının planlan- ması

7/27 Dünyada Önemli Su İhtilafları Hindistan-Pakistan Nehir ve Önemiİhtilafın KonusuÇözüm İndus Nehri Hindistan’dan doğar, Pakistan’dan geçer. Hindistan’ın yukarı kıyıdaş sıfatıyla nehirde her türlü hakkının olduğunu iddia etmesi 1960 İndus Suları Anlaşması ile suların %80’i Hindistan’a, % 20’si Pakistan’a bırakıldı.

8/27 Dünyada Önemli Su İhtilafları ABD-Meksika Nehir ve Önemiİhtilafın KonusuÇözüm Rio Grande Colorado’dan doğar, ABD ile Meksika arasında 1500 km sınır oluşturduktan sonra Meksika Körfezi’ne dökülür. ABD’nin nehir yatağını değiştirmesi ve üzerinde su tutma tesisleri inşa etmesi üzerine Meksika’ya giden suların azalması 21 Mayıs 1906-“Rio Grande Sularının Sulama Amaçlarıyla Adil Bir Şekilde Dağıtımı Anlaşması” ile, ABD’nin Teksas’tan yıllık metreküp suyu Meksi- ka’ya bırakmayı taahhüt etmesi. 3 Şubat Rio Grande, Colorado ve Tijuana nehirlerinden Meksika’ya belli miktarlarda su tahsis edilmesi kapsamında yıllık metreküp su tahsis edilmesi.

9/27 Dünyada Önemli Su İhtilafları ABD-Meksika Nehir ve Önemi İhtilafın KonusuÇözüm Colorado Nehri Colorado’ dan doğar, Kaliforniya körfezinde denize dökülür. ABD’nin nehir üzerinde sulama kanalları oluşturması ve nehrin sularını kendi 7 eyaletine paylaştırması. 3 Şubat Rio Grande, Colorado ve Tijuana nehirlerinden Meksika’ya belli miktarlarda su tahsis edilmesi anlaşması kapsamında nehrin sularının % 95’i ABD’ye, %5’i Meksika’ya verildi ve 1973’te sulamadan kay- naklanan tuzluluk ve kirlilik anlaşmalarında da oran değişmedi

10/27 Dünyada Önemli Su İhtilafları Meksika-Guatemala Nehirİhtilafın KonusuÇözüm Suchiate Meksika’nın Suchiate üzerinde baraj yapmaya başlaması, böylece nehrin akışını düzene sokarak, aşağı kıyıdaş ülkeden bazı haklar talep etme hakkının olduğunu iddia etmesi. Görüşmeler devam etmektedir.

11/27 Dünyada Önemli Su İhtilafları Lesotho-Güney Afrika Cumhuriyeti

12/27 Dünyada Önemli Su İhtilafları Lesotho-Güney Afrika Cumhuriyeti Nehir ve Önemi İhtilafın Konusu Çözüm Senqu/Orange Nehri Lesotho’dan doğar, Lesotho-G.Afrika ve G.Afrika Namibya sınırını oluşturup, Atlantik Okyanusuna dökülür. Lesotho’nun inşa ettiği santraller nedeniyle G.Afrika’ya giden suyun azalması 1986: Güney Afrika Cumhuriyeti’ne Lesotho’nun, Senqu/Orange üzerinde inşa ettiği hidroelektrik santrali, sulama barajı gibi su tesislerinin faaliyetlerini engellemeyecek düzeyde su bırakılması, G.Afrika’nın buna karşılık bedel ödemesi, ortak yapılacak su tesislerinde üretilecek enerji gelirinin paylaşılması.

13/27 Dünyada Önemli Su İhtilafları Swaziland-Güney Afrika Cumhuriyeti Nehir ve Önemi İhtilafın Konusu Çözüm Komati G.Afrika’ya az su bırakılması G. Afrika, Swazialanda maddi yardımda bulunmaktadır.

14/27 Dünyada Önemli Su İhtilafları Macaristan-Slovakya Nehir ve Önemi İhtilafın Konusu Çözüm Tuna Avrupa’nın en büyük 2’nci akarsuyu Macaristan’ın ortak inşa edilen Gabçikova barajı projesinden çekilmesi UAD, Macaristan’ın ekolojik gerekçeler ile, tek taraflı çekilmesini uygun bulmamış, zararın karşılıklı karşılanması gerektiğine hükmetmiştir.

15/27 Dünyada Önemli Su İhtilafları Orta Asya

16/27 Dünyada Önemli Su İhtilafları Orta Asya Nehir ve Önemi İhtilafın KonusuÇözüm Ceyhun Seyhun Aral gölünü besleyen ırmaklar Kazakistan (Ceyhun’a kıyıdaş değil) Kırgızistan Özbekistan Türkmenistan (Seyhun’a kıyıdaş değil) ve Tacikistan’ın suyun paylaşımı konusunda anlaşamamaları Henüz yok

17/27 Dünyada Önemli Su İhtilafları Afrika Nehir ve Önemi İhtilafın KonusuÇözüm Nil Dünyanın en uzun nehri Nehre katkısı olmayan Mısır ve Sudan’ın nehirden en fazla menfaat temin eden ülkeler olması, Mısır’ın her türlü anlaşmayı lehinde düzenlemek istemesi, asıl kaynak Etiyopya’nın sulama projelerine karşı çıkması Henüz yok

18/27 Dünyada Önemli Su İhtilafları Türkiye ve Komşuları Nehir ve Önemi İhtilafın KonusuÇözüm Fırat Türkiye- Suriye anlaşmazlığı Nehre Türkiye’nin katkısı %89, Suriye’nin ise %11, ancak Suriye suyun %32’sini kullanmayı talep etmektedir protokolü ile, Suriye’ye saniyede 500 m3 su bırakılmaktadır. Dicle Türkiye- Irak Anlaşmazlığı Nehre Türkiye’nin katkısı %52, Suriye’nin ise %48, ancak Irak müktesep hak iddiası ile suyun %92.5’ini kullanmayı talep etmektedir. ABD işgali nedeniyle Irak tarafının tutumu belirsizliğini korumaktadır.

19/27 Dünyada Önemli Su İhtilafları Türkiye ve Komşuları Nehirİhtilafın KonusuÇözüm Asi Suyun tamamına yakını Lübnan’dan doğmasına rağmen, ancak %19’unu kullanması, anlaşma görüşmelerinde mansap ülke Türkiye ile konunun resmi olarak tartışılmaması, Suriye’nin Türkiye’yi görmezden gelmesi. Henüz yok.

20/27 Başlıca Doktrinler Harmon (Mutlak Egemenlik) Doktrini: Bu görüşe göre; suyun kullanımında asıl hak, suyu ilk kullananda, yani suyun çıktığı ülkededir. Mutlak Bütünlük Doktrini: Harmon Doktrini’ne karşı aşağı kıyıdaş ülkelerce ortaya atılan bu doktrine göre; sınıraşan suların doğal şartlarında yukarı kıyıdaş ülkelerce hiçbir değişiklik yapılamayacaktır. Yani hiçbir devlet uluslararası bir akarsuyun sularını,suyun diğer ülkedeki güzergahını değiştirecek, debisini ya da hacmini farklılaştıracak, yada kalitesini etkileyecek şekilde kullanamayacaktır.

21/27 Başlıca Doktrinler Ön Kullanım Üstünlüğü Doktrini: Bu doktrine göre; kıyıdaş devletlerin uluslar arası nehir sularından diğer kıyıdaşlardan önce faydalanmaya başlaması, mutlak saygı gösterilmesi gereken bir kazanılmış haktır ve bu hakka hiçbir şekilde zarar verilmemesi gerekmektedir. Adil (Hakkaniyete Uygun) Kullanım Doktrini: Kıyıdaş devletler arasında uluslararası (sınıraşan/sınır teşkil eden) akarsuların, her birinin haklı ekonomik ve sosyal ihtiyaçları uyarınca, hepsine azami fayda ve her birine asgari zarar verecek şekilde bölüştürülmesidir.

22/27 Konu ile İlgili Uluslararası Düzenlemeler 1997: Uluslararası Suların Kullanımına İlişkin Sözleşme Eğer su birden fazla ülkeden geçiyorsa uluslararası sudur. Yukarı havza ülkesi, düzenlemelerden 6 ay önce aşağı havza ülkesine bilgi verir, bu süre içinde projelerini durdurur. Hakça ve optimum kullanım, kıyıdaş ülkelere en az zarar gibi ilkeler yanı sıra, genel olarak aşağı havza ülkeleri lehine düzenlemeler içerir. 21 Mayıs 1997 tarihinde Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nda 103 kabul, 3 red (Türkiye, Çin, Burundi) 27 çekimser oyla kabul edilmiş, 90 gün sonra yürürlüğe girmiştir.

23/27 Konu ile İlgili Uluslararası Düzenlemeler 1996: Uluslararası Göller ve Sınıraşan Suyollarının Korunması ve Kullanılması Hakkında Sözleşme (Kabul Tarihi: 1992, Helsinki) Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu bünyesinde kabul edilmiştir. Helsinki Sözleşmesi’nin BM Sözleşmesi’nden ayrıldığı en temel nokta; kıyıdaş ülkelere ihtilafların çözümünde tek taraflı Uluslararası Adalet Divanı’na başvuru hakkı tanımaması ve sınıraşan etkisi bulunan su kirliliğinin önlenmesi, kontrolü ve azaltılması ile ilişkili çeşitli hükümler barındırmasıdır.

24/27 Konunun Türkiye Açısından Önemi Türkiye 2025 yılında, su fakiri ülkeler arasına girecektir. Kaynak ülke olduğu Fırat ve Dicle’de suyun yaklaşık yarısını komşularına verirken, Suriye ve Irak’ın haksız talepleri ile karşılaşmaya devam etmekte, mansap ülke konumunda olduğu Asi nehrinde ise, suyun ancak %2’sinden faydalanabilmektedir. Fırat sularının paylaşımı konusu PKK’nın Suriye tarafından desteklenme nedenlerinden birisi olarak, ülke güvenliğini de etkilemiştir. Sınıraşan sular konusunda uluslararası sözleşmeler genellikle aşağı kıyıdaş ülkelerin lehine hükümler içermekte, bu da Fırat ve Dicle suları konusunda Türkiye’nin aleyhine bir durum oluşturmaktadır.

25/27 Konunun Türkiye Açısından Önemi Anılan nedenlerle, konunun uluslararası sözleşme/antlaşmalar kapsamında tartışılması yerine, ikili antlaşmalar ile çözülmesi yolunda müzakereler başlatılmasının faydalı olacağı değerlendirilmektedir.

26/27 Dünyada Su Sorunu: Sınır Aşan Sular