Isparta İl Kültür Müdürlüğü Doç.Dr.Ümit AKCA Isparta İl Kültür Müdürlüğü 2 Nisan 2014 14:00

1.Giriş Kütüphaneler konusunda uzman ve okuyucuya yardım etmeye hazır kütüphanecileri aracılığıyla ihtiyaç duyulan bilgiye ulaşmak için internet, kitaplar, dvd'ler, dergiler, gazeteler ve benzeri kaynakların ücretsiz kullanabildiği kamuya açık mekânlardır. UNESCO kütüphaneyi; «adı ne olursa olsun, aslı kitap ve süreli yayınların ya da başka her türden çizgisel, görsel-işitsel yayının düzenli koleksiyonlar ile kullanıcıların bilgi, araştırma, eğitim, dinlenme amaçları için bunların kullanılmalarını sağlayan ve kolaylaştıran uzman kütüphanecilerin olduğu kuruluş» olarak tanımlar.

Kütüphaneler ve Erişilirlik

Elektronik ve Çevrimiçi Kütüphaneler

Bilgi ve teknolojinin uygulanması sonucu kütüphaneler de değişime ayak uydurmuşlardır. Üretilen bilginin hem basılı olarak hem de saydam ve dijital ortamda depolanmasıyla kütüphaneler enformasyon merkezleri haline dönüşmüştür. Bilginin üretilip depolandığı, saklandığı ve tekrar kullanıma sunulduğu kütüphaneler devasa bilgi merkezleri haline dönüşmüşlerdir. Basılı yayınların bir kısmı kâğıt baskıdan çıkarak sanal ve saydam materyallere (CD, CD-ROM) yani elektronik kitap formatına dönüş; böylelikle sayısal dijital ve intranet/internet kütüphaneleri insanlığın hizmetine girmiştir.

Digital Kütüphaneler

2.Bilinen Tarihte İlk Kütüphaneler Kütüphanelerin tarihteki ilk örneklerini kil tabletler oluşturur. Zamanla kültürel ve ekonomik ilişkiler sonucunda sayıları artan içeriği devletlerarası anlaşmalar, kanun ve buyrultular, yönetmelikler, yabancılara ilişkin kayıtlar ve hukukla ilgili listeleri bulunduran arşivler ilk kütüphanelere örnek sayılabilir. Örneğin Eski Mısır’da bulunan ilk belgeler papirüs üzerine yazılan tapınak kayıtlarını içeriyordu. Sosyal hayatı içine alan, din ve dinle ilgili törenleri, felsefe, tıp, kimya gibi bilimler ve siyasal nitelikli devlet yazışmalarının bulunduğu kaynaklar tablethane ve mühürhane gibi isimlerle adlandırılan yerlerde tutulmaktaydı.

Antik dönemin en büyük ve en önemli kütüphanesine Yunan sömürgesi altında olan İskenderiye’de rastlanır. M.Ö. 3. yüzyılda kurulmuş olan büyük kütüphane insanlık tarihinde meydana getirilmiş önemli eserlerden biridir. Zaman içerisinde fizik, kimya, tıp, astronomi, matematik, felsefe, edebiyat ve fizyoloji bilgilerini içeren binlerce eser bu büyük kütüphaneyi doldurmuştur. Mısır’a giren her kitabın burada bir nüshası çıkarılıp sahibine verildiği, kitabın aslı ise kütüphanede tutulduğu; yurt dışına gönderilen memurların buldukları kitapları satın alıp, getirdiği rivayet edilir.

İskenderiye Kütüphanesi Yunan eserlerini, Akdeniz, Asur, Çin, Roma, Ortadoğu ve Hindistan’daki çeşitli dillerden Yunancaya yapılmış tercümeleri de kapsıyordu. İskenderiye Kütüphanesinde tahminen 500.000 – 900.000 rulo bulunmaktaydı. Değişik ülkelerden toplanan kitaplar standartlaştırılmış kopya tekniğiyle çoğaltılmış ve konularına göre ayrılmıştı. Arşimed, suyun kaldırma kuvvetini bu kütüphanede yaptığı çalışmalar sonunda keşfederken, Eratosthenes dünyanın çapını, Euclid ise geometrinin kurallarını İskenderiye ve kütüphanede yaptığı araştırmalarla ortaya koymuştur.

Böylece, o zamana kadar dağınık ve kaybolmaya mahkûm durumda olan eserler emin bir yerde toplanmış. Bir başka önemli kütüphane olan Bergama Kütüphanesi ve İskenderiye Kütüphanesi arasındaki rekabet sonucu Mısır’dan papirüs ihracının yasaklanmasıyla üretilmesine olanak sağlanan parşömenlerle kütüphane içeriğini oluşturan nadide eserler meydana geldi. Fakat kütüphanenin Romalılar tarafından işgali sonucu ehemmiyetinin yitirilmesiyle İskenderiye’ye taşınmıştır.

Kütüphaneler Birçok Defa Yakıldı

2.1.Orta Çağ Kütüphaneleri Bu dönemde kitaplar, din adamları tarafından oluşturuluyor; belli başlı kütüphaneler manastırlarda yer alıyordu. Bununla birlikte kralın ya da önemli kişilerin derlediği bir kaç laik kütüphane de bulunuyordu. Bu dönemde dini kitapların yanında diğer koleksiyonların artışıyla birlikte kitaplar çekmecelerden raflara dizilmiş ve çalınmalarını engellemek amacıyla değerli ve önemli olanlara zincirler bağlanmıştır. Rönesans sonrasında başlayan bazı toplumsal değişmeler sonucunda, kütüphanelerin büyüklük ve işlevlerinde önemli ölçüde değişiklikler meydana gelmiştir.

Burjuva sınıfının gelişmeye başlamasıyla birlikte, Antik Çağ’da yazılan metinlerin yeniden keşfedilmeye başlanması, bilime karşı ilginin artması, matbaanın icadı ve okuryazarlığın yaygınlaşması bu gelişmelerden bazılarını oluşturturmuştur. Kitapların korunması değil okunması gerektiği fikrinin ağırlık kazanması sayesinde Rönesans döneminde, el yazısı kitapların hızla artan nüfusa oranla yetersiz kalması yıllardır üzerinde çalışılan matbaanın gelişmesine ortam hazırlamış ve matbaanın varlığı sonucunda kütüphanelerin çoğalması ve koleksiyonlarında ciddi artışların yaşanmasını sağlamıştır.

17. ve 18. yüzyıllarda gelişen büyük özel koleksiyonlar Fransa’daki Ulusal Kitaplık ve İngiltere’deki British Museum Kütüphaneleri gibi çağdaş kütüphanelerin temelini oluşturdu. 1800′de Washington’da Kongre Kitaplığı açıldı. 1602′de Oxford, 1683′te de Harvvard Üniversite kütüphaneleri kuruldu. 18. yüzyılın sonlarında ise üyelerine kitap ödünç veren kütüphaneler yaygınlaştı. 20. Yüzyılda çeşitli bilim dalları, mühendislik, tıp, işletme, hukuk gibi alanlardaki gelişmelerin yakından izlenebilmesi amacıyla, özellikle süreli yayınların derlendiği çok sayıda uzmanlık kütüphaneleri kuruldu.

2.3.Türk Kütüphaneleri Türkler’e ait ilk kütüphane Uygurlar döneminde kuruldu. Türkler İslamiyet’i kabul ettikten sonra Gazneli Mahmut’un Büyük Saray Kütüphanesi önemli bir kütüphane olmuştur. Büyük Selçuklu Devleti döneminde başkent Merv'de Cami içinde bulunan Aziziye Kütüphanesi ve Kemaliye Kütüphanesi ve Medrese-i Amidiye içindeki Medrese Kütüphanesi ve Hatuniye Kütüphanesi kurulmuştur. Nizamülmülk'ün  Bağdat ve Nişapur'da kurduğu Nizamiye medreselerindeki kütüphanelere ait yazma eserler günümüze kadar korunmuştur.

Anadolu Selçukluları’nda ise kütüphaneler daha çok Konya'da toplanmıştır ve birçok İslam bilginin faydalandığı Sedreddin Konevi Kütüphanesi'nden 61 kadar yazma günümüze ulaşmıştır. Osmanlılarda genellikle bir medrese bünyesinde yer alan kütüphanelerin ilki Osman Bey döneminde İznik’te, ikincisi Lala Şahin Paşa tarafından Bursa’da kuruldu. İstanbul’un alınışından sonra kentteki ilk medrese ve kütüphanesi Ayasofya’da 1464′te kuruldu. Bunu Zeyrek Camisi’ndeki, Eyüp Sultan ve Fatih külliyelerindeki medrese ve kütüphaneler izledi.

Eyüp Sultan Camisi’ndeki kütüphane halka açık ilk vakıf kütüphanesiydi Eyüp Sultan Camisi’ndeki kütüphane halka açık ilk vakıf kütüphanesiydi. İstanbul’dan başka Amasya’da, Edirne’de, Bursa’da, Taşköprü’de, Yozgat’ta, Manisa’da ve Trabzon’da medrese kütüphaneleri kuruldu. Osmanlılar’da ikinci bir kütüphane türü cami kütüphaneleriydi. Yazma kitaplar caminin bir köşesindeki birkaç dolapta ya da ayrı bir odada korunurdu. Daha çok hadis, akaid, fıkıh konularındaki yapıtlardan ve Kuran’lardan oluşan bu koleksiyonlar herkesin yararlanmasına açık bulunurdu. Osmanlı döneminde tekke kütüphaneleri de yaygındı. Bu kütüphanelerde daha çok tasavvufa ilişkin dinsel yapıtlar bulunurdu.

Üçüncü Ahmet Kütüphanesi

1. Mehmed (Çelebi) döneminde başlayan saray kütüphanesi kurma geleneği 2. Mehmed’in (Fatih) hükümdarlığında da sürdü. Ünlü bilgin Molla Lütfi, 2. Mehmed’in özel kütüphanecisi oimuştu. Sarayın kütüphanesi 3. Ahmed ve 2. Abdülhamid dönemlerinde çok zenginleşti. Osmanlılarda ulemanın ileri gelenleri de pek çok vakıf kütüphanesi kurmuştu. Bunların en küçük ayrıntıları bile düşünülerek hazırlanmış iç yönetmelikleri vardır. Vakıf kütüphanelerinin ilki 1661′de Köprülü Fazıl Ahmet Paşa’nın kurduğu Köprülü Kütüphanesi’ydi.

Beyazıt Kütübhanesi (Kütübhane-i Umumi-i Osmani)

1869′da çıkarılan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’yle kütüphanelerin denetimi Maarif Nezareti’ne verildi. 1882′de ilk büyük devlet kütüphanesi olan Kütüphane-i Umum-i Osmani açıldı. 1912′de İzmir ve Kayseri’de, 1917′de Eskişehir ve Konya’da, 1918′de Diyarbakır’da, 1920′de Bursa’da Milli Kütüphane adıyla yeni kütüphaneler kuruldu. 1934′te Türkiye’de basılan her yapıttan beş nüshanın Ankara İl Halk Kütüphanesi’nde ve İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde toplanması hükmünü getirdi. 1976′da TBMM Kütüphanesi de bu kütüphaneler arasına katıldı. Adnan Ötüken’in girişimiyle 16 Ağustos 1948′de Ankara’da Milli Kütüphane açıldı.

Kütübhane-i Umumi-i Osmani

3.Kütüphane Türleri Kütüphaneler Araştırma Kütüphaneleri, Halk Kütüphaneleri, Okul Kütüphaneleri olarak sınıflandırılabilir. Kütüphane türleri arasında hizmet sahası en geniş olanı halk kütüphaneleridir. 3.1.Araştırma Kütüphaneleri Milli Kütüphane, Üniversite Kütüphaneleri ve özel kütüphaneler bu sınıfta yer almaktadır. 3.1.1.Milli Kütüphane Milli Kütüphaneler, yerli yayınların tümünü, yurt dışında ülke üzerine yazılmış yayınların elden geldiğince toplandığı kütüphanelerdir

a) Ankara Milli Kütüphanesi 1948 yılında kurulmuştur a) Ankara Milli Kütüphanesi 1948 yılında kurulmuştur. Bugün yüz binlerce ciltlik kitaplar, ayrıca el yazması kitaplar, haritalar, atlaslar, notalar, tablolar, afişler, filmler, bu kütüphanede toplanmıştır. b) İzmir Milli Kütüphanesi 1912 yılında kurulmuştur. c) Beyazıt Devlet Kütüphanesi; 1882’de dönemin Milli Eğitim Bakanlığı eliyle kurulan bir kütüphanedir. d) Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi daha çok Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin yararlandığı bir kütüphanedir. Osmanlı dönemindeki basılı dokümanlar bu kütüphaneye aktarılmıştır.

3.1.2.Üniversite Kütüphaneleri Üniversite Kütüphaneleri Akademik personelin, öğrencilerin ve diğer elemanların eğitim öğretim ve araştırmalarında ihtiyaç duydukları çeşitli bilgi kaynaklarını sağlamak amacıyla kurulmuş kütüphanelerdir. Öğrencilerin ve akademik personelin aradıkları bilgilere eksiksiz erişmelerine olanak sağlayacak kaynakları barındırırlar. Türkiye'deki en eski üniversite kütüphanelerinden birisi İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi’dir. Bundan başka eski ve zengin koleksiyona sahip Boğaziçi Üniversitesi Kütüphanesi gelmektedir.

3.1.3.Özel Kütüphaneler Özel Kütüphaneler belli konulara yönelik kitap ve dökümanların bir araya getirilerek hizmetlerin sunulduğu kütüphanelerdir. Genellikle bu kütüphanelerin sağlamış olduğu hizmetlerden belirli meslek sahipleri ya da endüstriyel düzeydeki kuruluşlar faydalanmaktadır. Ayrıca bireylerin kendi evlerinde oluşturdukları kütüphaneler de özel kütüphaneler olarak değerlendirilir.

Sayılarla Abdülmecid Efendi Kütüphanesi Kütüphaneye kayıtlı 10 bin 867 kitap var. Bugüne kadar 2 bin 280'inin envanteri çıkarılmış. Kitapların 3 bin 836'sı Osmanlıca, 322'si Arapça, 15'i Farsça, 199'u hem Osmanlıca hem Fransızca, 41'i hem Osmanlıca hem Almanca. Geriye kalan 6 bin 454'ü sadece Fransızca ve Almanca. Kütüphanede bazıları ciltli olmak üzere 700 gazete, 3.829 dergi bulunuyor. Önemli bazı nadir eserler ve az sayıda (48 adet) yazma eser de yer alıyor. 687 numaraya kayıtlı, Usulü'l Hikem fi Nizamü'l Ümem isimli kitap, ilk Türk matbaası İbrahim Müteferrika Matbaası'nda basılmış olması açısından en nadir eserler arasında. Kütüphanedeki kitapların genellikle 1840-1920 yılları arasında tarihli. Bununla beraber Hicri 1039 tarihli Kur'an, 996 tarihli Manzum Siyer gibi yazma eserler de koleksiyonda.

Kadın Eserleri Kütüphanesi

Osmanlı döneminde kadınlar tarafından kurulan kütüphanelerin vakfiyeleri incelendiği zaman bir kuruluş olarak kütüphanenin işleyişi ile ilgili bütün ihtiyaçlarının düşünülmektedir. Kütüphanede görev alacak Hafız-ı Kütüplerin, kâtiplerin, mücellitlerin v.b. görevleri, verilecek ücretler, sağlanacak sosyal imkânlar ayrıntılı bir şekilde belirlenmiştir. O devirde, İstanbul'da kadınlar tarafından kurulan dokuz adet kütüphane vardır: Nurbanu Sultan (1582), İsmihan Sultan (1582), Turhan Sultan (1664), Gülnuş Sultan (1712), Saliha Sultan (1752), Mihrişah Sultan (1795), Bezmialem Sultan (1840), Tiryal Hanım, Pertevniyal Sultan (1871) kütüphaneleridir.

3.2 Halk Kütüphaneleri Halk Kütüphaneleri din, dil, yaş, ırk, cinsiyet, milliyet, eğitim, kültür, sosyo-ekonomik düzey ve politik görüş farkı gözetmeden her kesime, her tür kütüphaneye ait materyali ve çeşitli iletişim yollarını kullanarak kültür ürünlerini ve bilgiyi insanlığın hizmetine ücretsiz sunarak, onlara ömür boyu eğitim ve boş zamanları değerlendirme olanağı veren eğitimsel etkinlikte önemli rol oynayan toplumsal kuruluşlardır. Halk kütüphaneleri kendi içinde Gezici Kütüphaneler ve Çocuk Kütüphaneleri olarak iki başlığa ayrılırlar.

3.2.1 Gezici Kütüphaneler Gezici Kütüphaneler Kütüphane kurulması için elverişli olmayan küçük kırsal ve kentsel yerleşim yerlerine kütüphane hizmeti götürmek için oluşturulan kütüphane türleridir. Bu kütüphanelerin ilk örneğine 19. yüzyılda İngiltere'de rastlanır. İçine kitap rafları yerleştirilen ve atlı arabalardan oluşan bu kütüphaneler hem köy merkezlerine hem de evlere kütüphane hizmetinin verilmesini sağlamıştır. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ise bu hizmeti vermek için özel olarak tasarlanmış motorlu araçlar geliştirildi. Günümüzde ise bu kütüphane türüne örnek olarak yüzen kütüphaneler bulunmaktadır.

3.2.2.Çocuk Kütüphaneleri Çocuk Kütüphaneleri, çocukların hem boş zamanlarını değerlendirip hem de kendi gelişimlerini sağlamaları açısından kurulan, içinde çeşitli yaş gruplarındaki çocukların ilgilerini çekecek ve gereksinimlerini karşılayacak türlü yapıtları bulunduran kütüphanelerdir. Çocukların ders dışında kültür ve beğenilerini geliştirebilecekleri ortamlar yaratmayı amaçlarlar. Bu kapsamda yaklaşık olarak 60 kütüphane bulunmaktadır. Ankara'da açılan Ali Dayı Çocuk Kütüphanesi bu türe ait ilk modern çocuk kütüphanesi örneğini oluşturmaktadır.

3.3.Okul Kütüphaneleri Okulda çalışmakta olan öğretmenlerin ve öğrenim gören öğrencilerin her türlü gereksinimlerini karşılamaları için kurulan ve bu kapsamda hizmetlerini yürüten kütüphanelerdir. Bu kütüphaneler eğitimin temel ilke ve amaçları doğrultusunda hareket ederek ayrıca okullarında özel olarak yönelmiş oldukları amaçları da gerçekleştirmek için katkıda bulunmayı amaçlarlar.

Okul Kütüphaneleri

Kütüphanelerde Sınıflandırma Sistemleri Kütüphanelerde kitap ya da başka malzemelerin çabuk ve kolayca bulunmasını sağlamak amacıyla düzenleme sistemleri uygulanır. Kataloglama, kitabın fiziksel özellikleri ve başlığına ilişkin bilgi sağlamak için kullanılırken, sınıflandırma sisteminde her malzemeye türü ve yazarıyla ilgili bir yer numarası verilir; böylece malzeme, bilgi dalıma göre sınıflandırılarak kütüphanede belli bir yere yerleştirilmiş olur. Günümüzde en yaygın sistemler Dewey Ondalık Sınıflandırma Sistemi, Kongre Kitaplığı Sınıflandırma Sistemi ve kütüphane sınıflandırma sisteminden çok, kaynakça sistemi niteliğinde olan Bliss Sınıflandırma Sistemi ile Kolon Sınıflandırması’dır.

Bazı Rakamlar Ülke nüfusumuzun 75 milyona ulaştığı günümüzde, 1,156 kütüphanedeki toplam kitap sayısı yaklaşık olarak 14.000.000’a ulaşmıştır. ABD Kongre Kütüphanesi ABD’nin ulusal kütüphanesidir. 470 dilde 29.000.000’dan fazla kitap ve diğer yayınlar; 58.000.000 el yazması; Gutenberg İncili’ni de içeren en büyük nadir kitap koleksiyonu; 1.000.000 üzerinde hükümet belgesi; son üç yüzyılda dünyada yayınlanmış 1.000.000 gazete sayısı; 33.000 ciltlenmiş gazete; 500.000 mikrofilm; 6000′in üzerinde karikatür dergisi; dünyanın en büyük hukuki belgeler koleksiyonu; filmler; 4,8 milyon harita, müzik notaları ve 2.7 milyon işitsel kayıt bulunur.

Amerikan Kongre Kütüphanesi

Kitap Hastahanesi 1962 yılından bu yana Süleymaniye Kütüphanesi’nde yıpranmış, hasta kitaplar hayata döndürülüyor. Eski kitaplar genellikle üç dertten dolayı hastahaneye getiriliyorlar: Cetvel Kırığı, sayfa kenarlarındaki süslemelerde kullanılan altın ayarının düşük olması nedeniyle oluşuyor. Mürekkep Yanığı’nda mürekkebin içindeki demir oksitleniyor ve kâğıtta küçük yanıklar, delikler oluşturuyor. Mantarlaşma ise kitabın içine yerleşen bakterilerin oluşturduğu bir hastalıktır. Sayfalar saf alkolle silinip temizleniyor. Mantarlaşmış yerler bıçakla kesiliyor ve saf selülozdan yapılmış Japon kâğıdı ile onarılıyor.

Ya Hafız! Ya Kebikec!

Kaynaklar AKSAÇLIOĞLU Ayşe Gül “Araştırma Yöntem ve Teknikleri” Çevrimiçi: http://www.obl.bilkent .edu.tr/belge/kar.pdf (ET: 28.03.2014) ALAV, Orhan, Zeliha Alav, İzzet Kara, Yeşim Kara, “Elektronik Kütüphanelerin Eğitimdeki Yeri ve Önemi”, http://ab.org.tr/ab03/sunum/14.doc Erişim Tarihi: 28.03.2014 BAYSAL, Jale (1991). Kitap ve Kütüphane Tarihine Giriş. Türk Kütüphaneciler Derneği Yay., İstanbul. ÇAKIN, İrfan (2011). Bilgi ve Belge Yönetimine Giriş. Hacettepe Üniversitesi Yay., Ankara. http://www.kultur.gov.tr/TR/Genel/dg.ashx?DIL=1&BELGEANAH=235998&DOSYAISIM=Kultur_turizm.pdf http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/30391.asp LABARRE, Albert (2012). Kitabın Tarihi. Kültür Kitaplığı Yay., Ankara. ŞAN, Aynur (2012). “Osmanlı Döneminde İstanbul’da Kadınların Kurduğu Kütüphaneler.” İstanbul Kadın Kadın İstanbul Proje Seçki Kitabı. Kadın Eserleri Kütüphanesi ve Bilgi Merkezi Vakfı, İstanbul 2010 Ajansı Yay., İstanbul. ŞENALP Leman (2014) “Eski Çağlarda Kütüphaneler” Çevrimiçi: http://eprints.rclis.org/11041/1/eskicaglardakutuphaneler.PDF ss.41-44.