ÇOCUKLARDA SORUMLULUK DUYGUSU VE KİŞİLİK GELİŞİMİ Haziran 2009

ÇOCUKLARDA SORUMLULUK DUYGUSU VE KİŞİLİK GELİŞİMİ Sorumluluk: Başkalarının haklarına saygılı olmak ve kendi davranışlarının sonuçlarını yüklenmek şeklinde tanımlanabilir.

Sorumlu Çocuklar: Kendi kaynaklarını kullanan, Kendine güvenen, Kendi kararlarını kendisi veren, Bağımsız hareket eden, Davranışlarının haklarını çiğnemeden, kendini ihtiyaçlarını karşılayabilen çocuklardır.

Araştırmalar sorumluluk duygusunun ana rahminde başladığını, ana rahmindeki embriyonun annenin duygularını hissettiğini ve paylaştığını gösteriyor. İrade dışı ana rahmine düşmüş bir embriyo annenin hamileliği arzu etmediğini hissedecek  ve doğumdan sonra anneye karşı evlatlık sorumluluğu duymayacaktır.

Sorumluluk ile kişilik bir birbirini tamamlayan iki özelliktir, kişilik sahibi olunmadan sorumluluk kazanılmaz. Kişilik nedir? Kişilik söz sahibi olmak, kendi başına karar verebilmek istemediği bir teklifle karşılaştığında  “Hayır” diyebilmek, adam yerine konmak, kendisine saygısı ve özgüveni olmak,  sevildiğini ve önemsendiğini bilmek, başkalarına saygı duymak… vb. diyebiliriz.

Çocukta kişilik gelişimi doğumdan itibaren başlar ve 6 yaşlarında büyük çapta tamamlanmış olur. Sorumluluk duygusu kişilik gelişimiyle doğrudan orantılıdır. Duygularını, tepkilerini rahatça ifade etmesine, gerektiğinde  “Hayır” demesine izin verilmeyen çocuklarda bağımsız bir kişilik gelişmediği için sorumluluk duygusu da kazanamazlar. Aşırı korumacı ve müdahaleci anne babalar çocuklarında köle bir kişilik geliştirdiklerini farkında değillerdir.

Çocuklarda Sorumluluk Duygusunun Geliştirilmesi: İstenen ve arzu edilerek doğan bir çocukta, neden sorumluluk duygusu gelişmez? Çünkü anne baba “çocuktur anlamaz; biz onun adına doğru olanı yapıyoruz” diyerek çocuğun bütün sorumluluklarını üzerlerine alırlar. Yemeğinden giyimine, ev ödevlerine, hobi ve arkadaş seçimlerine kadar çocuk adına her şeye anne ve baba karar verir. Bu kararlara uyan çocuk sevilir, uymayan çocuk sevilmez.

Eğer anne “Tabağındakini bitirmeden sofradan kalkmayacaksın” diyorsa, yemeği sevmediği veya tok olduğu halde tabaktakini bitiren çocuk, söz dinleyen, sevilen,  uysal, sorumlu bir çocuktur: “Hayır ben bu yemeği sevmiyorum; sevmediğim bir yemeği bitirmek zorunda değilim” diyen çocukta sevilmeyen, dik başlı, sorumsuz bir çocuktur.

Sorumluluk, erken çocukluk yıllarından başlayarak çocuğun yaşına, cinsiyetine ve gelişim düzeyine uygun görevler vermekle gelişmeye başlar. Aile evdeki işler konusunda çocuktan yardım bekleneceğini açıkça ortaya koymalıdır. Çocuğun başlangıçta döke saça yapacağı bu işler daha sonra deneyime ve sorumluluğa dönüşecektir. Buna karşın koruyucu bir yaklaşım çocuğun bağımsızlık ve sorumluluk hissetmesini engeller.  

Yukarda da  bahsettiğimiz gibi çocukta kişilik gelişimi doğumdan itibaren başlar ve altı yaşlarında çoğunlukla tamamlanmış olur. Buna göre bir çocuk okula ya silik, bağımlı, gölge bir kişilik ya da kendine özgüveni olan, sorumluluk sahibi, bağımsız bir kişilik kazanmış olarak başlar.  

 Bağımlı kişilikli çocuk anne baba yardımı olmadan ödevlerini yapamaz devamlı anne baba kontrolünde ders çalışır.Okulda öğretmenlerinden “aferini” veya “yıldız” aldığı zaman eve gelir gelmez anne ve babasına aldığı aferini ve yıldızı haber verir.Çünkü bu aferin veya yıldız kendisine ait değil anne babaya aittir.Güdümlü bir kişiliğe sahip çocuklar ders çalışma alışkanlığı kazanamadığı gibi,aldıkları başarılardan da zevk duymazlar.başarı gibi görünen bütün çabaları anne babalarını memnun etmek ve onların sevgisini kazanmak içindir.Sınavda zayıf aldıkları zaman,zayıf aldıkları için değil,anne babanın sevgisini ve desteğini kaybettikleri için üzülürler.

Her ihtiyacı anne baba tarafından karşılanan,devamlı neyi nerede ve nasıl yapacağı kendisine hatırlatılan yanlış yaptığında azarlanan ve kınanan çocuklar gölge bir kişiliğe sahiptir.Anne babaya sormadan bir iş yapmazlar,kendilerine güvenleri olmaz.Karşılaştıkları bir problemi çözmekte güçlük çekerler.Böyle çocuklarda okul korkusu çok yaygındır,okula uyum sağlamakta güçlük çekerler.

Farklı gelişim basamaklarında birey için gerekli görülen sorumluluğun ne düzeyde olması gerektiğini bilmek eğitimciler ve anne babalar için çocuk yetiştirmede hedeflerin belirlemesini kolaylaştıracaktır.  

Örneğin: 3. ve 6. sınıflar arasındaki çocuklar,sosyal olarak bağımsız olmak ve akranlarının dikkatini çekmek isterler. Bu yaş grubundaki çocuklar; Yaptığı bir davranışın sonunda kendini nasıl hissedeceğini tahmin edebilir. Aileden bağımsız olarak davranma süreci başlatır. Sınırları dener. Bir iş üzerinde yoğunlaşır. Rekabeti olgunca karşılayabilir.

Çocuğun yaşı ne olursa olsun,sorumluluk almayı öğrenmenin anlamı şu üç alanda kabul edilebilir davranışlar göstermekle ölçülür. a-Kurallara uymak b-Sağduyu kullanmak c-Başkalarına ve onların sahip oldukları özelliklere karşı saygılı ve kibar olmak.

Sorumluluğu öğrenmek de tıpkı diğer becerileri öğrenmek gibidir Sorumluluğu öğrenmek de tıpkı diğer becerileri öğrenmek gibidir. Çocuk ne kadar çok denerse o konuda çok başarılı olur. Bunun için öncelikle çocuğun evde bazı sorumluluklara sahip olması onun ev dışındaki (okul, arkadaş,…vb.) sorumlulukları da daha kolay öğrenip, üstlenip onlarla baş edebilmesinde yardımcı olacaktır.

Öğretmene öneriler:   İlköğretim çağı öğrencilerinin gelişim özellikleri çok iyi bilinmelidir. İlköğretim çağı,çocukların sorumluluklarını öğrenecekleri ve yaşayacakları bir çağdır. Onları sorumsuzlukla suçlamak yerine, sorumlu olmaları için neler yapmamız gerektiğini düşünmek gerekmektedir. Aile sorumluluğun ilk oluşması gereken yerdir,bu gerçekleşmemişse dahi okulda sorumluluklar verilmeli ve takip edilmelidir.

Otoriter bir tutum içerisine girmeyin ve her fırsatta öğrencilere seçme olanağı sunun. Müfredatta işleyeceğiniz her konunun sorumlulukla bir ilişkisini kurmaya çalışır. Sınıfta her öğrencinin sorumluluk alma fırsatı yakalamasını sağlayın.

Anne-Babaya öneriler: Çocuğunuz için yaşına uygun sorumluluklar listesi hazırlayın ve uygulayın. Çocuğun seçim yapmasına izin verin. Onun adına düşünmeyin ve onun adına iş yapmayın. Çocuğunun kırıp dökmesinin öğrenmenin gerekli şartı olduğunu unutmayın. Çocuğunuza yardım edeyim derken onun sorumluluğunun gelişmesini  engelleyebileceğinizi unutmayınız.

Çocuğunuzun size bağımlı olduğunu düşünüyorsanız koruyucu tutumunuzu değiştirin. Aşırı ilgi ve ilgisizlikten kaçınınız. Unutmayın ki sürekli sorumsuz davranan çocuklar anne ve babaları tarafından sorumlu davranmalarına izin verilmeyen çocuklardır.

Gezi ve ziyaretlerde çocuğunuzun sessiz kalması, konuşmaması için çaba gösteriniz. Hiçbir zaman çocuğunuzun sizin kadar sorumlu olmasını beklemeyin. Aşırı koruma ve müdahale ile çocuklarınızın kişiliğini öldürmeyin. Anne ve baba evdeki işler konusunda çocuktan yardım beklediğini açıkça ortaya koymalıdır.