SES BİLGİSİ HAZIRLAYAN:FERİT GÜL

Ses: İşitme organımız tarafından algılanan titreşimlere ses denir. Harf: Seslerin yazıdaki karşılığına “harf” denir.Harfler, sesleri karşılayan işaretlerdir. Alfabe: Dilde kullanılan tüm harflerin sıralanmış şekline alfabe denir.

Türk Alfabesi: 29 harften oluşur. 8'i sesli (ünlü) harf: a, e, ı, i, o, ö, u, ü. 21'i sessiz (ünsüz) harf: b, c, d, f, g,ğ,h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z.

Ünlü Harfler: Kalın Ünlüler: a, ı, o, u İnce Ünlüler: e, i, ö, ü Düz Ünlüler: a, e, ı, i Yuvarlak Ünlüler: o, ö, u, ü Geniş Ünlüler: a, e, o, ö Dar Ünlüler: ı, i, u, ü

Ünsüz Harfler: Sert Ünsüzler: f, s, t, k, ç, ş, h, p (fıstıkçı şahap) Süreksiz Sert Ünsüzler: k, t, ç, p (ketçap)

Ünlü Uyumları: a)Büyük Ünlü Uyumu: Ünlü Uyumları: a)Büyük Ünlü Uyumu: *Sözcükte, ilk hecedeki ünlü harf kalın ise, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olmalıdır. Yada ilk hecedeki ünlü harf ince ise, diğer hecelerdeki ünlüler de ince olmalıdır.

Not: Tek heceli sözcüklerde ve bileşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Not: Yabancı dillerden dilimize giren sözcüklerde büyük ünlü uyumu bulunmayabilir.

b)Küçük Ünlü Uyumu: Kural-1: Bir sözcükte, ilk hecede düz ünlü harf varsa, sonraki hecede de düz ünlü bulunmalıdır. “a, e, ı, i” “a, e, ı, i”

Kural-2: İlk hecede yuvarlak ünlü harf varsa, sonraki hecede ya dar-yuvarlak, yada düz-geniş ünlü bulunmalıdır. “o, ö, u, ü” ya “a,e” yada “u,ü”

Küçük ünlü uyumunda hece hece ilerlemek esastır *Küçük ünlü uyumunda hece hece ilerlemek esastır. Yani sözcüğün ilk ünlüsüyle son ünlüsü uyuşmayabilir. Ufaklık > u'dan sonra a, a'dan sonra ı gelebilir.

Bazı Genel Kurallar: * Türkçe'de ilk heceden sonraki hecelerde “o, ö” harfleri bulunmaz. *Türkçe'de kelime kökünde iki ünlü yan yana bulunmaz. *Türkçe sözcüklerde aynı iki ünsüz yan yana bulunmaz.

SES OLAYLARI 1- Ünlü Düşmesi ( Hece Düşmesi) (Ses Düşmesi) *Sözcükte bulunan bir sesli harfin; sözcük ek aldıktan sonra düşmesi ile oluşur. ÖRNEKLER Savur – Savrul Kavur – Kavrul Kahır – Kahretmek

2- Ünlü Türemesi: (Ses Türemesi) 2- Ünlü Türemesi: (Ses Türemesi) *Bazen bir sözcükle, bir ek yan yana gelirken sözcük ve eke ait olmayan bir ünlü ortaya çıkabilir. Bu olaya ünlü türemesi denir. Örnekler Az-cık – Azıcık Genç-cik – Gencecik

3- Ünlü Daralması: *“-a, -e” ünlülerinin “-yor” eki nedeniyle “ı,i,u,ü” ye dönüşmesi ile oluşur. Örnekler Kokla – Kokluyor Sakla – Saklıyor Dile – Diliyor Kutla – Kutluyor

Not: “-y” kaynaştırma harfinden önceki “-a, -e” harfleri konuşma dilinde daraltılsa bile yazıda daraltılmaz. Daraltılırsa yazım yanlışı olur. Gelmeyen Yazıda Gelmiyen Sözlü kullanımda Not: “-y” kaynaştırma harfinin istisna olarak, yazıda da daraltıcı özelliği görülebilir. De Di-y-en

4- Ünsüz Benzeşmesi ( Sert Ünsüz Benzeşmesi) *Türkçe kurallara göre; sert ünsüz bir harften (fıstıkçı şahap) sonra ünsüzle başlayan bir ek gelecekse, ekin başındaki ünsüz “sert ünsüze” dönüşür. Örnekler Seç-gin Seçkin Kitap-da Kitapta

5- Sert Ünsüz Yumuşaması (Ünsüz Değişimi) “p,ç,t,k” harfleri ile biten bir kelimeden sonra ünlü ile başlayan bir ek getirilirse; “p,ç,t,k” harfleri “b,c,d,g,ğ” ye dönüşür. Yurt-u – Yurdu Kanat-ı – Kanadı Bilek-i – Bileği Renk-i – Rengi Güç-ü – Gücü

Not: Bütün kelimelerin bu kurala uyduğu söylenemez Not: Bütün kelimelerin bu kurala uyduğu söylenemez. İp-i – İpi Saç-ı – Saçı Ot-u – Otu Hukuk-u – Hukuku Not: Özel isimlerde, bu kural, yazı dilinde uygulanmaz. Zonguldak'a Tokat'ı

6- Ünsüz Düşmesi (Ses Düşmesi) Küçük-cük – Küçücük Yumuşak-cık – Yumuşacık Alçak-l-mak - Alçalmak Çabuk – Çabucak Ufak – ufalmak Üst-teğmen – Üsteğmen

7- Ünsüz Türemesi:( Ses Türemesi) His-etmek – Hissetmek Hak-ı – Hakkı Zan-etmek – Zannetmek Hal-olmak – Hallolmak Not: Bileşik fiiller oluşurken ses düşmesi yada ses türemesi yaşanıyorsa, sözcükler mutlaka bitişik yazılır.

8- Kaynaştırma Harfleri: Türkçe'de iki ünlü yan yana gelmediği için, ünlü ile biten bir sözcüğe, ünlü ile başlayan bir ek getirileceği zaman araya kaynaştırma harfleri (y,ş,s,n) getirilir. Soba-y-a, Kuzu-s-u O-n-u, Su-y-u Baba-s-ı İki-ş-er Yedi-ş-er

9- Ulama: Ünsüzle biten bir sözcükten sonra, ünlüyle başlayan bir sözcük getirilmesiyle oluşur. Evden_acilen_ayrıldım. Not: Araya virgül gelmesi halinde ulama gerçekleşmez. Ahmet, eve gitti. (Ulama yoktur.)

SON